Onze Kunst. Jaargang 2

[p. 94]

Boeken & tijdschriften

De bronnen van Carel van Mander voor ‘Het leven der doorluchtighe Nederlandtsche en Hoogduytsche schilders’, door H.E. Greve, als 2^e deel van Quellenstudiën zur Holländischen kunstgeschichte herausgegeben unter der Leitung von D^r C. Hofstede de Groot 's-Gravenhage Martinus Nijhoff 1903

DE inhoud van dit werk is, zooals de Heer Greve meedeelt in zijn Voorwoord, in hoofdzaak gelijk gebleven aan het bekroonde antwoord op een door de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte aan de Universiteit te Amsterdam in Mei 1900 uitgeschreven prijsvraag. De nadruk wordt in dit boek gelegd op de ongedrukte bronnen, waaruit Van Mander voor zijn biografieën van Nederlandsche Schilders geput heeft. En dan blijkt, dat wat Van Mander aan Vasari, Vaernewijck, Lampsonius e.a. ontleende, nauwelijks in aanmerking komt bij de enorme massa inlichtingen die hij te danken had aan zijn uitgebreide relaties in de schilderswereld en zijn verbazende kennis van kunstwerken en kunstverzamelingen in het binnen- en buitenland.

Op vernuftige wijze combineert de Heer Greve zijn gegevens om uit te maken met welke van zijn tijdgenooten Van Mander in aanraking gekomen is of heeft kunnen komen. De resultaten van dit tweede Hoofdstuk zijn niet alleen van groot belang voor de kunstgeschiedenis, maar illustreeren tevens op verrassende wijze het levendig verkeer, dat omstreeks 1600 in schilderskringen bestond. Niet minder vlijt en nauwkeurigheid is besteed aan de lange ‘Lijst van kunstwerken’, die Van Mander uit autsopie kende, of waaromtrent hij van derden mededeeling had ontvangen. Deze opgave, alfabetisch volgens de namen der schilders geschikt, maakt het omslachtiger zoeken in het Schilderboeck overbodig, bovendien is er steeds, voor zoover bekend, aan toegevoegd, waar het werk in kwestie thans te vinden is. Twee lijsten, éen van Kunstverzamelingen uit Van Mander's tijd, een andere van de Verzamelingen, waarin zich door Van Mander beschreven kunstwerken thans bevinden, besluiten dit mooie, volledige werk, dat, mèt Henri Hymans' vertaling en commentaar, onontbeerlijk is voor ieder, die zich, zij het dan ook niet uitsluitend, met de geschiedenis onzer schilderkunst bezighoudt.

Op literaire gronden kan ik de gissingen van den Heer Greve omtrent den waarschijnlijken tijd van samenstelling van het Schilderboeck nog toelichten en ten deele bevestigen. De Schilderconsten grondt was vóór 1597 reeds geschreven, blijkens een der beide sonnetten ‘Den Vertaelder ten Leser’, in de vertaling der Bucolica en Georgica, die in dat jaar verscheen. Heeft Van Mander, wat op verschillende gronden aannemelijk is, vóór deze vertaling geen jamben geschreven, dan moet hij eerst na dat jaar aan de bewerking der ‘Levens’ begonnen zijn, daar alle dichterlijke citaten daarin in jamben gegeven zijn. Dat zou dus overeenkomen met den tijd, dien de Heer Greve voor de biografieën o.a. van Quinten Massys en Lambert Lombard stelt (1598-'99). Dit neemt

[p. 95]

natuurlijk niet weg, dat Van Mander al reeds vroeger met het verzamelen van zijn gegevens zal begonnen zijn.

Ten slotte de kleine opmerking, dat ik Van Mander's literair werk wel wat hooger schat, dan de Heer Greve doet. Dat van Mander's proza soms een beetje ‘op stelten gaat,’ wel, daarvoor was hij Renaissancist! En het begin van de Yliadas is lang niet het beste, wat men uit zijne poëzie kan aanhalen.

R.J.

De Vlaamsche primitieven hoe ze waren te Brugge door Karel van de Woestijne uitgave van den Nederlandschen boekhandel Gent-Antwerpen

..... ‘Zoo sluite dit stuk wat we schoonst zagen in de Brugsche tentoonstelling, en beschreven, om eigen genoegen meer dan om andermans, met meer liefde dan kunde, meer om schoonheid dan om geschiedenis. Men hechte geen al te groote waarde aan werk van al te geringe wetenschap. Men houde het, zooals ik het heb willen zeggen: voor een opstel van allen eenvoud, schroomvallig voor zooveel schoons. Men leze het aldus, zoo men het goed wil lezen.’

Zoo eindigt de Heer Van de Woestijne zijn beschouwing over de Brugsche tentoonstelling en zoo geeft hij dan ook het standpunt aan, vanwaar zijn werk dient beoordeeld te worden.

De schrijver heeft hier willen uiten, in letterkundig mooien vorm, de zoo verscheiden en intense indrukken, die de te Brugge verzamelde schatten op hem hebben gemaakt; hij heeft willen wandelen langs die bloemen van kunst, als een kind door een wondertuin, genietend al dat mooie, zonder veel te vragen naar de vreemde, geleerde benamingen - gelukkig om al die heerlijkheid, en trachtend ons te doen deelen in zijn geluk.

En dat hier een dichter de pen voert, een fijngevoelig, teer bewerktuigd mensch, - evenzeer als een kunstenaar van het woord, - voelt men op iedere bladzijde, in elken volzin. Hij vindt, bij het beschrijven der tafereelen, treffende, schilderachtige woorden; met één pennetrek typeert hij een fyzionomie, een houding, een gebaar, schetst hij het karakter van een stuk, doet er het mooie zoowel als het leelijke of groteske van in 't oog springen. Hij dringt door tot het wezen, tot de ziel der scheppingen, die hij vóor zich ziet, neemt ze in zich op, en verwerkt ze als het ware tot de zijne, identifieert zich met den kunstenaar, tracht te voelen zooals deze onder het scheppen gevoeld heeft...

En zoo geeft hij ons, wat de moderne kunstcritiek, die meer en meer als drooge, dorre, haast exacte wetenschap gaat beoefend worden - ons dikwijls niet vermag te geven. Zoo gebeurt het soms dat hij door zuivere kunstenaars-intuïtie tot helderder, juister inzicht komt in zaken, waar anderen, die uitsluitend de kronkelpaden van streng wetenschappelijke navorsching bewandelen, onbewust omheen dwalen. Want kunstkennis vergt nu eenmaal, behalve den stellig hoogst noodzakelijken positief wetenschappelijken grondslag, een hooge mate van fijngevoeligheid en ingeboren artisticiteit, die ook de taaiste studie en hoogste cultuur ons niet vermag te geven, wanneer we er eenmaal niet mêe geboren zijn.

En deze godsgave, die in dit werkje zoo heerlijk schittert, willen we hier ten volle naar waarde schatten. Maar we meenen dat daarbij moet gewezen worden op een gebrek, dat er haast de natuurlijke schaduwzijde van is. - Over de geziene, en onder den verschen indruk bewonderde of gehekelde werken, wijdt de schrijver uit, bouwt hij stelsels op, die den heelen meester, zijn school, zijn tijd moeten omvatten. Uitgaande van het te Brugge vereenigde geeft hij algemeene kenschetsingen, brokken kunstgeschiedenis. En juist hierbij dwaalt hij wel eens van den rechten weg en blijkt zijne zuiver subjectieve kunstbeschouwing niet bij machte om tot de gewenschte generalisaties op te voeren.

De Brugsche tentoonstelling was nu eenmaal een doolhof, waar vooral in-

[p. 96]

gaande studie der speciale literatuur en levendige herinnering aan vele elders geziene werken, op de duistere sporen kon leiden, die gaan van werk tot werk, van meester tot meester, van school tot school.... en moest iemand die ons daar wou rondleiden zonder anderen gids dan eigen oog, eigen intuïtie, ons niet dikwijls jammerlijk doen verdwalen? ...

We kunnen noch willen hier in verdere analyse treden en moeten ons bij deze algemeene beschouwingen bepalen.

Maar waar de schrijver zich op het gebied van zuivere esthetiek, naar ons oordeel ten minste, een enkele keer vergist - meenen we te moeten protesteeren.

Zoo zijn we het niet met hem eens: waar hij zijne bewondering uitspreekt voor den overschilderden kop op den z.g. Jan van Eyck van den heer Helleputte (n^r 14), een werk dat trouwens in zijn tegenwoordigen toestand nagenoeg alle waarde verloren heeft; - waar hij de Rijve van S^t Ursula, senielen arbeid noemt, want al is dit werk nu ‘vluchtig bewonderingspunt van Engelschen op-reis’ is dit nog geen reden om de heel zeldzame verdiensten eenvoudig te miskennen; - waar hij de Christus met de Engelen (Memlinc), in Antwerpen, ‘die groote aandacht toch niet waard’ heet; - waar hij vol geestdrift is voor een middelmatig triptiekje zoogezegd van Margareta van Eyck (!); - waar hij iets ‘roerends’ vindt in de traneriggeaffecteerde, porselein-koude Pietà, m.i. ten onrechte aan G. David toegeschreven (n^r 218), - en méér nog waar hij gevoelskwaliteiten ontdekt in een zeer inferieur stukje (n^r 127) van een onbeduidend meester...

Doch genoeg; we wilden enkel het werk van den Heer v.d. Woestijne in zijn geheel kenschetsen; zoo hier dan op zekere zwakke zijden moest gewezen worden, dienden vooral de zeer prijzenswaardige hoedanigheden erkend en naar volle waarde geschat. Hieraan wilden we vooral niet te kort komen.

P.B. Jr.

[p. t.o. 97]

phot. bruckmann.
BARTHOLOMEUS VAN DER HELST:
DE VEER REGENTEN VAN HET WALENWEESHUIS
(Walenweeshuis, Amsterdam).