Onze Kunst. Jaargang 1

[p. 121]

De teekeningen der Vlaamsche meesters

De Vaderlandsche school in de XVI^e eeuw (Vervolg).

IN zijne zuiver Vlaamsche richting werd de Boeren Breughel gevolgd door een zijner zonen Peter Breughel, bijgenaamd den Helsche (1564-1638). Hij dankte dien toenaam aan enkele stukken, waarvoor hij brandrampen of de duivels en het element, waarin zij leven, tot onderwerp koos. Maar over het algemeen was hij evenals zijn vader een schilder van de volkszeden in gemoedelijken trant en hooge kleur. Er zijn weinig teekeningen van hem bekend en die, welke op zijn naam staan, zijn niet altijd van vertrouwbare echtheid.

Het British-Museum bezit van hem een Hekserij, geteekend met de pen en gewasschen met blauwachtigen inkt; het Museum van Berlijn een Sabbat, insgelijks met de pen, maar met bister gewasschen. In den Louvre vindt men het gezicht op een kasteel, gedagteekend van 1625. Het belangrijkste stuk, dat ik nog aangetroffen heb van hem, is een groote teekening, die voorkwam in de veiling Albert Lange (Munchen, 1899) en die een ijsvermaak verbeeldde met talrijke figuren in eene landelijke omlijsting, met boomen en een huis op de boorden van het water, eene brug in het midden, geheel in den trant van zijn vader.

Peter Breughel de oude en de jonge hadden voor de tooneeltjes uit de wereld der spokerijen als eenigen voorganger Hieronymus Bosch; voor de tafereelen uit het volksleven hadden zij behalve dezen nog een tweeden baanbreker, namelijk Cornelis Massijs, den tweeden zoon van Quinten.

In 1631 liet hij zich terzelfder tijd als zijn oudere broeder Jan als vrijmeester in de Lucasgilde inschrijven; maar, terwijl Jan geheel afweek van de kunst zijns vaders, bleef Cornelis hem in zoo verre trouw, dat hij niet alleen Bijbelsche geschiedenissen vertolkte in den

[p. 122]

Italiaanschen trant van zijn broeder, maar ook een goed deel zijner onderwerpen ontleende aan het leven van den minderen man. Wij kennen hem nagenoeg alleen uit zijne gravuren, die zeer fijn bewerkt zijn en in hun volkstooneeltjes eene treffende overeenkomst vertoonen met de opvattingen der Peter Breughel's. Hij geeft toch drinkgelagen en vechtpartijen onder de boeren te zien, vertolkingen van hekelende volkspreuken en kluchtige toestanden, zooals die van de blinden, die in den put vallen, en van den man, die zijn eieren in den nest van een anderen ontlaadt. En niet alleen zijne onderwerpen, maar ook zijne koddige voorstelling der figuren vertoonen een treffende verwantschap met die van den ouden Breughel. De eenige teekening, welke wij van hem kenden, hoort toe aan het Museum te Dresden. Zij draagt zijn naamcijfer met het jaartal 1545 en houdt het midden tusschen zijn gemoedelijken en zijn academischen trant. Het onderwerp is het Bijbelsch verhaal van Loth en zijne dochters; de groep, door de verleidelijke jonge vrouwen en den induttenden patriarch gevormd, is even natuurlijk als sierlijk en verraadt in gelijke mate als zijne tooneeltjes uit het leven der minderen een begaafden en gezonden kunstenaars-geest.

In de veiling von Eelking (Keulen, 1902), kwamen er niet minder dan negentien teekeningen onder den naam van Cornelis Massys voor. Vier ervan dragen zijn monogram en twee dezer terzelfder tijd het jaartal 1541. Dertien stellen tooneelen voor uit het leven van Christus; één de Zeven Werken van Barmhartigheid; twee zijn ontleend aan de legende der Heiligen; twee behandelen onderwerpen uit de werkelijkheid; één levert een ontwerp voor een glasraam.

In de dun gezaaide schaar der realisten treffen wij nog aan Peter Aertsen (1508-1573), die van Amsterdam naar Antwerpen kwam wonen en daar het grootste deel van zijn leven doorbracht. De eenige teekening, welke wij van hem kennen en die zich in het Museum te Berlijn bevindt, biedt ons een goed staaltje van zijnen trant aan. Men ziet er in eenen kruidenierswinkel man en vrouw, die de klanten bedienen. Al de personen en heel de omgeving zijn trouw naar de natuur gedaan, in den zwaren krachtigen toon, die aan zijne volle forsche kleuren herinnert.

Een ander meester van dezelfde richting is de Antwerpenaar Joachim Beuckelaer, de neef van Peter Aertsen (1540?-1573). Hij koos gelijke onderwerpen als deze zijn meester: bij voorkeur afbeeldingen van het volksleven op de markten. Ook van hem troffen wij slechts ééne teekening aan en wel in het Museum te Dresden. Het is ditmaal een tafereel binnenshuis, een soort van drieluik. In het middelpaneel ziet men man en vrouw aan tafel zitten in tamelijk aanstootelijke postuur; rechts dansen zij tegen elkander op; links ziet men een

[p. 123]

drinkend gezelschap. Het stuk is met de pen geteekend in korte afgebroken trekken en met inkt opgehoogd, het draagt het handteeken Joachim beukeler. De figuren zijn geteekend naar de waarheid, maar vervallen niet in het gewilde leelijke, zooals bij sommige volgelingen derzelfde richting het geval is.

CORNELIS MASSIJS: LOTH EN ZIJNE DOCHTERS
(Museum, Dresden).

De Romanisten

Onder dezen naam duiden wij de Vlaamsche schilders aan, die zich over de Alpen gingen inwijden in de kunst der Italianen uit de gulden eeuw der Renaissance. Voor hen was de studie van het naakt menschelijk lichaam, van het fraaie gebaar, van de bevallig geschikte samenstelling hoofdzaak; krachtige werking van licht en bruin werd verkozen boven rijk koloriet. De oudsten der reeks, die zich door heel de xvi^e eeuw verlengt, zochten de bekoorlijkheid hunner tooneelen te verhoogen door ze op te smukken met sieraden ontleend aan de grillige en allerliefelijkste fantazieën, die de Italianen uit de Romeinsche grotesken en die de Vlamingen van de Italianen overnamen. Later vallen deze speelsche beuzelarijen weg en worden de samenstellingen ernstiger, soberder en nuchterder, totdat bij het aanbreken van Rubens' tijd het zwaardere, krachtige meer en meer veld wint en het dramatische en weelderige in vorm en kleur gaan overheerschen.

[p. 124]

JAN GOSSAERT VAN MABUSE: OMLIJSTING VAN EEN SPIEGEL
(Albertina, Weenen).
[N.-B. De teekening werd door de fotografie omgekeerd].

De vroegste der Romanisten en de sterkst gekenmerkte door zijnen overvloed en zijne overdaad van krul- en snijwerk is Jan Gossaert van Mabuse. Hij werd omstreeks 1470 te Maubeuge geboren en kwam zich in 1503 te Antwerpen vestigen; in 1508 vergezelde hij Filips, bastaard van Burgondië, naar Italië, verbleef er een zestal jaren en keerde dan naar het vaderland terug. Hij werkte daar in verscheiden steden en stierf te Antwerpen in 1532.

Zijn oudste gekende werken bracht hij voort vóór zijn vertrek naar Italië; zij behooren door hunne zorgvuldige bewerking en door de scherpe gelaatsuitdrukking tot de oude Vlaamsche school. In zijne latere erkent men den invloed der Italianen in de bekoorlijke vormen der personages en in den weelderigen opsmuk der bijzaken.

In enkele zijner stukken laat hij zich verleiden tot de koude afgemetenheid en de schoolsche stroefheid van den academischen stijl; over het algemeen vermijdt hij alle logheid en zoekt naar lenigheid en bevalligheid. Enkele malen ook vervalt hij in het kleurlooze der

[p. t.o. 124]

JAN GOSSAERT VAN MABUSE: HET OORDEEL VAN PARIS (Albertina, Weenen).
[N.-B. De teekening werd door de fotografie omgekeerd].

[p. 125]

anatomisten, maar gewoonlijk blijft hij trouw aan de oude Vlaamsche kleurigheid.

In zijne teekeningen toont hij zich een geestdriftigen aanhanger van de kunstenaars der Renaissance. Geen is er meer verliefd op de verfijnde, dartele en grillige vindingen, waarmee de Italiaansche schilders, die hij over de Alpen leerde kennen, hunne tafereelen en vooral hunne decoratieve paneelen stoffeerden.

Men kan zich niets bekoorlijkers verbeelden dan de drie stukjes, die de Albertina van hem bezit; het eene verbeeldt eene Justitia en is geteekend Jenin Gossart van Mabuse; het is miniatuurachtig fijn geteekend en zou als bewijs kunnen aangehaald worden tot staving van het beweren, dat de maker ervan medewerkte aan den brevier van Grimani. Het tweede stuk, geteekend Jennin Mabuse, verbeeldt een ronde lijst, vastgehouden door twee engelen en vastgemaakt op het voetstuk waarop deze staan, een juweeltje van decoratieve kunst en een uitmuntend staaltje van wat ten onzent in den aard der oudste Italiaansche Renaissance werd voortgebracht.

Het derde stuk is op gelijke wijze onderteekend; het onderwerp is het Oordeel van Paris. Maar het is behandeld met eene zoo verregaande grilligheid en een zoo erg overdreven zucht naar verfijnde elegantie, dat men ter nauwernood nog den zin van het voorgestelde kan raden en dat de inspanning om te bekoren overgaat tot het gekunstelde en misvormde.

De Uffizi te Florence bezitten van hem vier zeer fraaie teekeningen dragende zijnen naam en verbeeldende drie tooneelen uit het leven van Joannes den Evangelist en een onderwerp aan de geschiedenis van een anderen heilige ontleend. Alle vier met omlijstingen en compartimenten, zooals men het toen noemde, in den laatsten gothischen stijl.

Het prentenkabinet te Dresden bezit nog een ridder geteekend Johā de Malbodio. Het handteeken is oud maar niet echt. Het stuk is wel van Mabuse's tijd en ook van zijne hand.

In de Berlijnsche verzameling van teekeningen vindt men een gebouw in den overrijken overgangstijl van Gothiek naar Renaissance, zooals men die gewoonlijk aantreft in den achtergrond der schilderijen van Gossaert.

Max Rooses.

(Wordt voortgezet).