Onze Eeuw. Jaargang 22

[p. 59]

Jacobus Cornelius Kapteyn
In Memoriam.
Door Dr. P.J. van Rhijn.

Met Kapteyn is een man van ons heengegaan, die meer dan eenig ander astronoom zijner dagen een diepgaanden invloed heeft uitgeoefend op den gang der sterrenkundige wetenschap. Hij heeft gewerkt zoolang het dag was en door zijn arbeid het aanzien der astronomie radicaal veranderd; daarnaast wist hij door persoonlijken invloed sterrenkundigen in alle deelen der wereld te bewegen, hun werkkrachten te geven in dienst van het ideaal, dat hij had gesteld.

Het centrale vraagstuk, dat zijn geheele leven heeft beheerscht, kan aldus worden geformuleerd: Welke is de structuur van het voor ons zichtbare gedeelte van het heelal? Hij heeft dit probleem zuiverder gesteld dan zijn voorgangers; hij heeft waarnemingsgegevens verzameld, met behulp waarvan een benaderde oplossing van het vraagstuk gegeven werd en eindelijk heeft hij een eersten stap gezet op den weg, die voert naar de mechanische verklaring der gevonden structuur van het stelsel. Het is bijna ongeloofelijk, dat dit alles het werk is van één menschenleven.

Zien wij een oogenblik nader toe, welke de eigenlijke inhoud is van het gestelde probleem. Het door ons beschouwde deel van het heelal bestaat uit een zeer groot

[p. 60]

aantal sterren, waartusschen de ledige ruimte. Laat ons elk dezer sterren door een klein bolletje voorstellen, met behulp waarvan wij een aanzienlijk verkleinde afbeelding van het stelsel maken. Wij rangschikken dus de bolletjes bijvoorbeeld in de ruimte van onze kamer op precies dezelfde wijze, als de sterren in het heelal zijn geordend. In een bepaalde richting van uit het centrum van het vertrek n.l. de richting, waarin de ster gezien wordt en op een bepaalden afstand van dit midden, die den afstand van het hemellichaam voorstelt, moet telkens een bolletje worden geplaatst. Een nauwkeurige beschouwing van dit miniatuurbeeld zou ons onmiddellijk met de structuur van het groote stelsel bekend maken. Wij zouden door eenvoudige tellingen het aantal sterren in elk begrensd gedeelte van het stelsel leeren kennen en de grens, tot welke het heelal zich in verschillende richtingen uitstrekt, zou uit de afbeelding direct zijn af te lezen. Het centrale vraagstuk, waaraan Kapteyn zijn geheele leven heeft gewerkt, is nu dit: Hoe construeer ik een dergelijk miniatuur-heelal?

Langs twee verschillende wegen heeft Kapteyn getracht deze vraag op te lossen. Bij de eerste poging ging hij uit van de onderstelling, dat de bewegingen der sterren geen voorkeur vertoonen voor een bepaalde richting. Hij nam dus aan, dat evenveel bolletjes van, ons miniatuur-heelal zich bewegen naar boven als naar beneden, evenveel naar links als naar rechts en dat de gemiddelde snelheid in elke richting dezelfde is. Bij de uitwerking van het vraagstuk bleek echter, dat deze onderstelling in de natuur niet vervuld is, zoodat de methode moest worden opgegeven. Maar de mislukking was eigenlijk een triumf; want het bewijs, dat de bewegingen der sterren niet ongeordend zijn, voerde Kapteyn tot de zeldzaam belangrijke ontdekking der sterstroomen. Overgebracht op onze afbeelding houdt deze theorie in, dat de bolletjes zich bij voorkeur bewegen evenwijdig aan een bepaalde richting bijv. den rand van het vensterkozijn, sommigen van links naar rechts, een andere groep van rechts naar

[p. 61]

links. Bewegingen in andere richtingen komen ook wel voor, maar in geringere frequentie.

Nadat aldus de eerst ingeslagen weg was dood geloopen heeft Kapteyn een andere methode ter oplossing van de centrale vraag ontworpen. Deze voerde tot het gestelde doel en gaf dus een eerste benadering voor den vorm van het stelsel. De laatste jaren van zijn leven heeft Kapteyn volgens dezelfde methode ten tweede male een antwoord op de gestelde vraag gegeven, maar nu met behulp van meer volledige gegevens. Het bleek, dat de sterren verdeeld zijn in een ruimte, die den vorm heeft van een platte schijf; de zon staat ten naaste bij in het midden van de schijf en het grondvlak is evenwijdig aan den Melkweg. Het groot aantal sterren, dat wij in den Melkweg zien, wordt verklaard door het feit, dat het heelal zich in de richting van den Melkweg verder uitstrekt dan in eenige andere richting.

Het spreekt vanzelf, dat voor de oplossing van deze problemen zeer veel waarnemingsgegevens noodig zijn. Deze worden tegenwoordig voornamelijk verkregen langs photographischen weg. De astronoom aan de telescoop photografeert bepaalde streken van den hemel op bepaalde tijden; deze platen worden dan later bestudeerd en uitgemeten. Het door Kapteyn opgerichte sterrenkundig laboratorium, dat tegenwoordig zijn naam draagt, berust geheel op deze tweeledige functie: de photographische platen werden op zijn voorstel en volgens een door hem uitgedacht plan aan een sterrenwacht opgenomen en te Groningen uitgemeten. Op deze wijze heeft Kapteyn heel wat waarnemingsgegevens verzameld. Maar aangezien de arbeid te veel omvattend was voor één instituut en het aantal lichtzwakke sterren te groot was om volledig te worden waargenomen, stelde hij in 1906 aan de gezamenlijke astronomen der wereld voor, van de sterren in 206 uitgezochte streken des hemels alle gegevens te verzamelen, die men tegenwoordig verkrijgen kan, dus bijv. positie, schijnbare helderheid, kleur, snelheid in de gezichtslijn, enz. Aan dit plan wordt tegenwoordig

[p. 62]

door vele sterrenwachten gewerkt en Kapteyn heeft in samenwerking met Pickering van een gedeelte dezer 206 streken de posities en schijnbare helderheden gepubliceerd.

De laatste jaren van zijn leven heeft Kapteyn verband gelegd tusschen de twee groote onderzoekingen, waaraan zijn naam verbonden is: de sterstroomen en den vorm van het stelsel. Als de massa's, de posities en de snelheden van alle sterren op een bepaald oogenblik gegeven zijn, dan moet het mogelijk zijn, hieruit den toekomstigen vorm van het stelsel volgens de wetten der mechanica af te leiden. Het is er verre van dat dit probleem in zijn algemeenheid zou zijn opgelost. Kapteyn heeft echter een begin gemaakt met de zoogenaamde dynamische beschouwing van het stelsel. Hierbij wordt het verschijnsel der sterstroomen opgevat als een cirkelbeweging evenwijdig aan het vlak van den Melkweg, waaraan alle sterren deel hebben: sommige draaien met de wijzers van een uurwerk, andere in tegengestelde richting. Deze beweging zou den afgeplatten vorm van het stelsel kunnen verklaren; die anders niet met de wetten der mechanica is overeen te brengen.

Kapteyn was met hart en ziel natuuronderzoeker; daarnaast heeft hij als hoogleeraar meer dan veertig jaren de Groningsche Universiteit gediend en vele der tegenwoordige Nederlandsche astronomen behooren tot zijn leerlingen. Hij eischte van zijn studenten niet veel positieve kennis en op zijn colleges verwerkte hij weinig feitenmateriaal; veeleer liet hij zijn leerlingen zien, hoe de dingen, die wij tegenwoordig als vaststaande aannemen, eens wetenschappelijke problemen geweest zijn en hoe het voorgeslacht deze vragen heeft aangepakt en opgelost. Dit was het geheim van zijn boeiende colleges; men kreeg den indruk, niet dat de hoogleeraar vertelde en de student luisterde, maar dat hoogleeraar en student samenwerkten aan de oplossing van een wetenschappelijk vraagstuk.

Kapteyn was slecht te spreken over de tegenwoordige inrichting van ons onderwijs; naar zijn inzien belemmerde

[p. 63]

de examendressuur al te zeer de vorming der studenten tot zelfstandig werkende mannen. Hij was nergens zoo bang voor als voor den doctorandus, die veel geleerdheid heeft verzameld, maar die niet in staat is een eenvoudig vraagstuk zelfstandig op te lossen. In een gesprek, dat ik eens met hem had over het universitair onderwijs bracht hij dit gevoelen zoo kernachtig onder woorden: Geef mij de mislukte studenten, zoo zeide hij, dan krijg jij alle geslaagden van mij cadeau.

Ik heb het voorrecht gehad de laatste jaren met Kapteyn te mogen samenwerken aan de oplossing der vragen, die boven werden besproken. Wat mij daarbij telkens weer getroffen heeft, is het zeldzame vermogen, dat Kapteyn bezat om vooruit te zien, van welken kant men een probleem moet aanpakken, om tot een goed resultaat te komen. Zoodra hij de vraag had gesteld, begon hij ook onmiddellijk aan de oplossing te werken en iets op papier te zetten; zooals hij zelf zeide: ‘laten wij maar beginnen, dan komt de inspiratie vanzelf’ of een andermaal: ‘probiren ist besser als studiren’.

Soms was hij dan op den verkeerden weg, maar hoe spoedig bemerkte hij dit en hoe wist hij profijt te trekken van deze mislukte poging om het middel te vinden, dat tot het doel zou voeren! Had hij eenmaal een besluit genomen, dan ging hij zonder aarzelen verder, hoewel het dikwijls moeilijk te zien was, waarom hij juist van dien weg zich zoo zeker gevoelde.

Samenwerken met Kapteyn was niet gemakkelijk; hij eischte veel en was teleurgesteld, indien het werk niet zoo spoedig gereed was, als hij had gehoopt. Maar het was ook een zeldzaam voorrecht; want wie met Kapteyn in contact kwam, werd voor geestelijk inslapen bewaard. Ook de meest alledaagsche dingen werden door de aanraking met zijn geest tot verrassende werkelijkheden en zaken, die wetenschappelijk ‘uitgemaakt’ waren, wist hij met nieuw licht te overgieten.

Zijn vrienden hebben Kapteyn liefgehad om zijn blijmoedigheid en den eenvoud van zijn hart. Toen de Duit-

[p. 64]

sche Keizer hem de orde ‘Pour le Mérite’ had verleend, zeide hij tot mij: ‘Ik begrijp niet waarom dit mij nu juist ten deel valt’. En zijn blijmoedigheid komt het best hierin tot uitdrukking, dat hij meestal zingende het laboratorium binnenging en zingende zijn werk begon. Zijn hart trok naar den zonkant van alles, waarmee hij in aanraking kwam en hij verwijlde niet gaarne bij de donkere zijden van de werkelijkheid, die een leven zoo rijk aan daden als het zijne toch in voldoende mate moet hebben gekend. Ten slotte werd zijn persoonlijkheid gedragen door een niet nader te omschrijven vertrouwen en het is geen toeval, dat de laatste woorden, die Kapteyn mij naar aanleiding van een astronomische onderneming schreef, deze waren: ‘Tout va pour le mieux.’

Eenigen tijd geleden is er sprake van geweest, dat zijn complete werken zouden worden uitgegeven. Toen ik dienaangaande een plan met hem wilde vaststellen, meende hij dat wij moesten wachten, totdat ook zijn beschouwingen over de dynamica van het sterrenstelsel konden worden opgenomen; want, zoo zeide hij, als deze niet juist zijn, dan is de rest de moeite van het herdrukken ook niet waard. Deze woorden hooren wij uit den mond van een man, van wien zoo herhaaldelijk - en terecht - is getuigd, dat hij meer dan iemand anders zijn wetenschappelijke wenschen heeft zien in vervulling gaan! Kon het eigenlijk wel anders? Wie het ideaal heeft gezien - en weinigen hebben het gezien zoo zuiver als Kapteyn - die voelt zich klein tegenover de Waarheid, welke hij vermeesteren wil. -

Groningen, Sterrenkundig Laboratorium Kapteyn.

Augustus, 1922.