Onze Eeuw. Jaargang 22

[p. 104]

De groote waanzin
Door Ben van Eijsselsteijn.

Voor Cris Agterberg.

Diep in zijn wijden mantel gehuld, had de beeldhouwer de terugreis aanvaard. De breedgerande hoed wierp een donkere schaduw over zijn fijn gelaat, waarin de felle oogen fonkelden. Met de linkerhand droeg hij de tasch met ontwerpen dicht aan zich, de andere hield in één greep den mantel samen, die in wijde plooien naar achteren uitspande en telkens bewoog in den koelen nachtwind.

Er was in dien nacht geen gevoel, dan het gevoel der geluidloos neerkomende regen en geen geluid dan de harde klank zijner bitse voetstappen tegen de roerlooze onbewogenheid der huizen. Het viel hem op hoe het eene huis voor het andere uitsprong en hoe de dreiging der scheeve spitse gevels een benauwenis was die hem hinderde.

De nacht koerde naar hem uit oogen van duisternis.

De holle honger der armzalige straten gaapte naar hem uit iedre slop en steeg waar langs hij kwam en klauwde met vingers van ellende naar zijn wijd kleed,...... dat telkens bewoog in den koelen nachtwind.

Hij dacht aan een verlaten waanzin, die voor hem uit

[p. 105]

woei door de straten en voelde - terwijl hij de plooien van zijn mantel dichter om zich heen trok - hoe de huizen langs hem gingen als groote gestorven gezichten,...... die staarden hem aan met oogen zwart van angst.

Angst! Hij wilde spreken. Hij wilde trachten door den klank zijner stem de vreemde spanning te breken, die op hem lag als een zwarte vloek. Hij wilde met het onbeschroomd geluid zijner woorden zich weergeven d'eenvoudige onbevangeheid van den dag. Hij zocht den zin...... den goeden zin...... En toen: - bij het bewegen zijner benepen lippen hoorde hij d'eigene stem, doch dacht dat het de nacht zelve was, hooguitzingende boven de stilte der stad, met een geluid dat sprak:

‘Dit is uw stad, met huizen en straten, met grachten en wallen, welke gij gedacht hebt. Uw parken met boomen, die donkerte vergaren; uw vijvers die duisternis zuigen uit het hart van nacht! Dit zijn uw kathedralen welke gij gedacht hebt; met trotsche torens hebt gij hen gedacht, met hooge spitse ramen en gebogen ommegangen, die nacht dragen op hun schouders; met uitgestoken draken, die een tarting zijn in 't aangezicht van God. -

Over de grachten voeren hooge bruggen. De klokketorens slaan van uur tot uur. Een stem van metaal roept in de stad: - uw stem! - Handen van waanzin zijn uw eigen handen. De straten zijn eenzaam en de huizen...... de huizen gaan aan u voorbij als doode gezichten, met oogen zwart van angst: - uw oogen! -’

De beeldhouwer sidderde.

Hij verhaastte zijn schreden, doch het was alsof iets er met hem mede trok door de verlaten stad. Op een der hoeken, waar een lage lantaren rammelde in den wind en het licht huiverde over de muren, sloeg hij snel af. Zijn eigen schaduw liep geweldig vooruit, als een zwarte reus opklimmende tegen den steenen gevel. Toen stond hij stil. Met den sleutel draaide hij langzaam de zware deur open; de nacht ging hem vóór en nestelde zich in het oude huis. De reus verdween. Een uithangbord

[p. 106]

knarste op roestige scharnieren. Ver weg jankte een hond. Toen sloot zich de deur.

* _* *

Met in het donker voorzichtig tastende handen schreed de beeldhouwer behoedzaam den langen gang door. De stilte hing loodzwaar in het oude huis. En toen met een tot zekerheid groeiende angst voelde hij dat hij niet meer allen was. Hij stond plotseling stil...... het hoofd vóórover...... zijn opengesperde oogen dronken den nacht in die om hem was als een zwarte vibreerende muziek. De stilte spande zich tot een waanzin, dien hij schier meende te hooren - en in zijn slapen bonsde het van binnen op: ‘het is er...... het is er...... het is er!’

Het moest vóór hem zijn in het donker -; het zou hem kunnen aangrijpen en zich vastzuigen aan zijn bonzende hart. Het zou zich plotseling op hem kunnen werpen en hem overweldigen - zonder één woord; zonder één geluid. Het zou hem aangrijpen als een zwarte schaduw en hem neerdrukken;...... hem neerdrukken en benauwen tot stikkens toe.

Zóózeer voelde de beeldhouwer de geweldige vervoering zijner angst dat hij meende zich in den nacht te kunnen uitstrekken als een onmetelijk visioen. Het was alsof zijn dreunende hartslag het geluid was van twee verre mokers waarmede men rammeide op een gesloten poort.

Naast hem: aan den muur hing de groote koperen lantaren; die hij aanstak met van angst trillende handen. Het eerste wat hij zag was een groote verblindende vlam en zijn eigen nerveuse witte vingers. Toen viel de gang vol van een vreemden gelen schijn.

Het stond vlak voor hem. Hij kon het aanraken door zijn hand uit te strekken. De wijd geopende oogen staarden hem aan, totdat de beeldhouwer meende dat hij een verhaal was, dat gelezen werd. De dwingende mond droeg een trek van grooten spot. Het hief de eene hand op en de beeldhouwer zag dat de palm ervan als met vreemde

[p. 107]

voren bekrast was. Het wenkte hem en bewoog het hoofd in de richting van zijn werkkamer, toen schreed het voor hem uit. Het kaarslicht verflauwde tot een blauwen vonk op de walmende pit, die opzij doorboog en doofde.

Met bevreemding dacht de beeldhouwer er aan hoe hij er den vorigen nacht aan had gewerkt. Al maanden had hij den drang in zich gevoeld tot het scheppen van dit beeld, dat een mensch zou zijn - méér dan hij zelf: Almensch. En den vorigen nacht was hij aangevangen met dezen arbeid; maar verleid door zijn nerveuse begeerte tot het inééns scheppen van dit werk, had de beeldhouwer de driftig in klei opgezette romp, met de aan den grond vast gewortelde voeten, ruw verwaarloosd voor het hooge gelaat, dat hij vóelde groeien, onder het bijna mediamiek bewegen zijner smalle handen. Hieraan had hij gearbeid totdat zijn eigen gezicht oud geworden was van het ingespannen staren naar dat trotsche gelaat vóór hem, met den dringenden mond en de stroeve gelaatsplooien, waarin hij de ontzaggelijke tragedie wilde leggen van eeuwen geslachten. Het bevreemdde den beeldhouwer dat het nu voor hem stond; doch niet zoozeer om het zonderlinge van dit verschijnen; dan wel omdat dit nu pas geschiedde; want in hem leefde een vage herinnering, hoe hij den vorigen nacht reeds verwacht had, dat het onder zijn handen zou gaan bewegen.

Dit alles overdacht de kunstenaar, terwijl hij achter het beeld aanschreed. Het liep voor hem uit met lange regelmatige passen. Voor den ingang van zijn atelier stond het stil en schoof het zware gordijn terzijde. De beeldhouwer zag in het lichte vierkant der deuropening de groote gestalte met de geheven armen staan, als het donker silhouet van een reus, die werelden torst - en hij meende dat hijzelf opgeslokt was door den zwarten nacht. Het zag terug in den duisteren gang en staarde naar den beeldhouwer die roerloos stond in zijn wijden mantel. Zoo zagen zij elkaar aan. Dan bewoog het beeld langzaam het hoofd. Het wenkte ten tweede male.

* _* *

[p. 108]

Van een enkele witte kaars lichtte een stil schijnsel in de schemerende kamer. Het vloeide neer als een zangerige muziek en boeide de fluweelen aandacht der roerlooze voorwerpen, die stonden te luisteren aan groepen bij elkaar - en over de bronzen streepen der boekruggen die stonden aan strakke rijen op de eiken planken, hing het als glimpen van licht op een oude schilderij.

De beeldhouwer, zittende in zijn grooten stoel, schouwde zwijgend naar het donkere beeld vóór hem. De muziek van het gedempte licht zong luider door de trillende schemering en zwol aan tot een hooge melodie. En hierin meende hij een stem te hooren, vreemd donker, van héél ver af, kwam ze nader en nader tot hem, in een moeilijk en wankelend rhythme, als van één die spreekt over iets dat hem héél, héél dierbaar is; doch langzaam aan duidelijker met de overwogene soberheid van woord voor woord; totdat hij den zin ervan kon verstaan, die zong als een klok om zijn verbijsterd hoofd:

‘Gegroet!...... gij die den nacht hebt gekend als een vermoeiden waanzin! Gij die mij hebt gedacht, die mij hebt gedragen, maanden en maanden en die mij hebt gevormd uit klei en water! Gegroet!’

Het was het beeld dat sprak. De beeldhouwer zat roerloos. Zijn witte vingers gebogen om de ornamenten der stoelleuningen, bleef hij onbewegelijk in zijn grooten zetel. De groeven om zijn neergebogen mond; de diepe plooien, lijnen van smart, op zijn witte gezicht spanden zich zóó strak, dat zijn gelaat in de duisterende kamer opblonk als een masker van uiterste - tot brekens toe gespannen aandacht. Het beeld sprak.

‘Gij die den nacht hebt gekend als een vermoeiden waanzin, gij die ieder dezer tijden tusschen dag en dag hebt begroet als de duistere mijlpalen uwer ontroeringen - gij die ieder dezer hebt aanvaard met verwonderde oogen, dat nimmer met handen van verbijstering - hoe verwondert gij u over dézen nacht, die niets anders is dan de daadwording uwer gedachten? Want dit:

[p. 109]

- het lied dat gij gehoord hebt, dit - het lied der wallen en grachten: - gij hebt het gedacht. Gij, mensch, zijt er de schepper van, bouwmeester der stad zelve en dichter van het golvend lied harer nachten. En ook dit: - alles wat ik u zeggen ga - gij hebt het gedacht: droom voor bewoording; gedachte voor daad!

Luistert gij?’ -

‘Kent gij den verterenden hartstocht van den schepper? Uw gelaat is bleek als een ivoren masker. Uw oogen holle gaten, waarin verwondering gloeit als in holen van vuur. Waarom is uw aandacht gespannen als tot de aanraking van een nieuw geheim? Gij weet wat ik u zeggen ga, want gij hebt het gedacht.

Luistert gij? -

Ik zal u het lied zingen van den grooten waanzin; het lied der menschen; het geluid der steden. Ik zal u het lied zingen dezer wereld. De nacht is blauw over het land. Er drijven lichten op de rivieren als lage sterren. Een groote maan klimt op uit de kimmen. Er is een glans van water. De menschen zijn zwart geworden langs randen van nacht. Hoort naar den zang dezer volkeren!’

* _* *

‘Dit is het lied van den grooten waanzin!

Van uit het Oosten zijn zij nader gekomen. Over zeeën van wentelend water; over rotsen van splijtend graniet; over bergen, rosgloeiende in den morgen boven wolken van vloeiend purper. Hier hebben zij zich gezet: aan de oevers der zeeën; aan den donkeren voet der bergen. Verstaan zij het geluid der dichte witte regens over het land of spreken zij den taal der lawinen? Zij schuiven over den grond en leggen bogen van hout en steen over de breede rivieren. Zij graven schachten van duisternis naar het donker erts. Zij leggen wegen van geheim door de wanden der aarde. Het lied van hun

[p. 110]

hoogmoed schatert boven de stilte der sneeuwvelden; het rumoer van hun leven zwerft uit over de verlatenheid der heiden. Zij verzamelen zich in straten van ellende, zij hopen zich op in steden van roet en honger. Geen landen - geen zeeën, die ongerept blijven aan de brute geweldigheid hunner voetstappen. Zij vullen hun klauwen van begeerte met aarde en water, met wind en vlammen. Er is niets dat hun geen voordeel kan geven. Zij vertreden elkaar met voeten van verachting; zij verslinden elkaar met muilen van haat.

Dit is het lied van den grooten waanzin!’ -

‘In den morgen trekken zij uit en haasten zich naar den avond. Zij reppen zich voort onder het hooge licht van den dag. Zij prijzen elkaar om hun grootheid en verstand; zij spreken luide over hun groote liefde. In hun steenen huizen wetten zij wapenen van wreedheid, zij bouwen schepen van verderf op werven van duisternis.

Zij lachen om de teekenen van vreemde werelden Zij berekenen de banen der planeten. Zon, maan en sterren, volgen zij in hun wentelenden loop; en zeggen: - ziet, een nieuwen dag; - ziet, een nieuw jaar...... en zij weten niet wat aan de kimmen geschreven staat in zinnen van ondergang.

Zij trekken samen op de breede wegen van land tot land. Zij verzamelen zich weder ten nieuwen kamp.

Dit is het lied van den grooten waanzin!’

De beeldhouwer beurde zich op uit zijn gebogen houding. Zijn stem schokte vreemd uit zijn bewegenden mond:

‘Neen! Neen! Zij verzamelen zich ten opgang! Zij verzamelen zich tot nieuwere gemeenschap. Zij verzamelen zich uit alle landen. Dit is hun kracht! Dit is hun hoop!’

Het beeld lachte.

‘Hun kracht is de kracht der herfstbladeren, die de wind op een hoop jaagt. Hun hoop is de hoop van verdrinkende dieren die zich aan elkaar vastklemmen: -

[p. 111]

niet de dood van den één; niet de dood van den ander - zij sterven te samen’.

‘Wist gij niet dat dit over u komen zou als een onafwendbaar noodlot?

Hoort! - De waanzin schuifelt door de straten der stad. Ramen aan ramen staan de donkere oogen der huizen. Telt deze kerven: - straten van mist en kilte Telt deze oogen: - tienmaal tienduizenden. - Elk hunner verbergt haar eigen wilde leed; haar eigen zwarte hartstocht’.

‘Hoort! - De waanzin tast met haar witte handen:

- Wie schuilt er weg achter de ramen der huizen, wie verbergt zich in de kleine kamers der stad? -

- Wie werpt er woorden van steen in het vergaderd volk op de volle pleinen? -

- Wie spreekt een taal van graniet over de hoofden der massa? -

- Wie klopt aan de poorten dezer stad en zingt door de straten een lied van verblinding? -

Hoort! Hoort! Dit is het lied van den grooten waanzin! Opent uwe handen en aanvaardt den Ondergang!’

De beeldhouwer bewoog zich. Zijn stem klonk plotseling op, snel en heftig. De woorden die hij sprak waren fel van een wanhopig verweer.

‘Neen! Neen! - Geloof aan den komenden dag, aan het licht dat reeds weifelt, boven de uiterste kimmen, ver achter de kimmen van nacht. Hoort ge niet het gezang der velen, die komen door de straten der stad? Zij dragen vaandels van bloed en flambouwen van druipend vuur - zij schrijden nader op de maat van een koperen muziek. Zij verzamelen zich in de poorten van den dag, zij trekken uit door den wijden tijd. Zij gaan op - zij gaan op tot een nieuwe wereld.’

De stilte viel vreemd en geruischloos dicht achter den klank van zijn harde woorden. Het beeld was nader gekomen en stond nu recht voor hem. Tusschen hen lag het donker vlak van de zware werktafel. De kaars brandde

[p. 112]

trager en met een groote schommelende vlam. Vreemde schaduwen doken op van onder de tafel en rekten zich hooger langs de muren. De beeldhouwer zag hoe zij trachtten zich vast te klampen en hoe zij telkens neervielen en dan wegzakten in den grond. De stem van het beeld begon nu zachter te zingen door het stervende licht:

‘Ik groet u! - Gij die mij hebt gevormd uit klei en water. Spreek woorden van fel verweer tegen hetgeen gij zelf gedacht hebt. Dit: alles wat ik u heb gezegd; gij hebt het gedacht: droom voor bewoording, gedachte voor daad.

Ik groet u! - Gij die den nacht hebt gekend als een vermoeiden waanzin. Hoe verwondert gij u over dezen nacht, die niet anders is dan de daadwording uwer gedachten? Ga uit naar de pleinen en spreek woorden van liefde tegen het volk. Het antwoordt met spot en verachting. Spreek woorden van wijsheid in het midden der regeerders. Zij lachen......’

‘De koningen spreken zotheid en de volkeren wreedheid. Die zich verzamelen onder de vaandels van bloed en de flambouwen van druipend vuur, trekken op door de straten der stad en zingen een lied van vergelding. Zij zetten haat tegen haat: - hun kracht is de roekeloosheid der dwazen; kracht zonder wijsheid.’

‘Zij verslinden zichzelven.’

‘Zij verzamelen zich van de einden der aarde en loochenen den mensch die alleen staat. Zij verachten de wijzen onder hen en maken rumoer over de kracht van den sterkste. Zij bereiden feest van vreugde aan den afgrond der verwording. Dit is het lied van den grooten waanzin’.........

‘Opent uw handen en aanvaardt den ondergang dezer volkeren.’ -

Het beeld zweeg.

De beeldhouwer boog zich dieper in zijn stoel en borg het gelaat achter zijn handen. De weifelende kaarsvlam doofde met langere poozen en wierp spelingen van licht

[p. 113]

en schaduw over de witte muren. Ver in den vroegen morgen kraaide twéémaal een haan.

Toen, voor het laatst, zong de stem van het beeld nader; hóóger en zachter, als van héél ver gedragen door de wondere ruimten van den tijd:

- ‘Geloof aan den komenden dag, aan het licht dat weifelt aan de uiterste kimmen, ver achter de kimmen van nacht.’ -

- ‘Geloof aan den opgang die komt, ver achter de verwording van dit volk.’ -

- ‘Geloof aan dit lied, dat gij - dat gij gedacht hebt.’ -

‘Wat gij verwacht van de einden der aarde: - gij hebt hunne kracht niet gekend, hunne wijsheid niet begrepen. Maar zij zijn er en zij verzamelen zich: - in het teeken van den vlam verzamelen zij zich.’.........

‘Opent uw handen en aanvaardt den ondergang.’

‘Niet de dood van den een - niet de dood van den ander; zij stérven te samen.’

‘Ziet: - achter hen gloort het licht van een nieuwen dag. Dit is de dag die komt als een gouden aureool om het geweldig hoofd der bergen.’.........

De beeldhouwer beurde het hoofd op uit zijne handen. Hij zag hoe het beeld langzaam voorover boog. De schaduwen gleden over zijn witte voorhoofd tot een zware gevlochten kroon en speelden in donkere vlekken over zijn diepgebogen gelaat.

Met een schok sprong de beeldhouwer op. Zijn oogen vergrootten zich en zijn gelaat verstarde in een aandacht die hem spande tot het uiterste. En toen,......... voorovergebogen in het stervende licht, dat nog éénmaal opgloeide tot een zuivere witte vlam,...... herkende hij zichzelve.........

* _* *

Als een luide bevrijding was dit over den beeldhouwer gekomen. Met eenige snelle schreden trad hij door de duistere kamer. Hij trok de gordijnen terzijde en opende

[p. 114]

de groote ramen. Een vochtige morgen hing over het land en aan den horizont groeiden streepen van vloeibaar licht, waartegen de donkere silhouetten der torens zwart afstaken. Er woei door de straten het geluid van klokken, die gongden om en om in de spitse galmgaten:

‘Er is licht! Er is licht! aan de kant waar de zon niet onderging is er licht!’

- De beeldhouwer lachte. -

De vochtige geuren van het land drongen binnen in zijn schemerende kamer. De spitse daken der torens glansden boven de zwarte stad. Het licht groeide snel. In de verte klonk een geluid van stemmen. Een wagen ratelde over een weg.

- De dag begon. -