Onze Eeuw. Jaargang 22

[p. 110]

Tooneel
Door Jo de Wit.

De man die de klappen krijgt. Leonid Andrejew. N.V. het Hofstadtooneel.

Welke plaats, in de orde van den tijd, neemt dit drama in Andrejew's oeuvre in? Tot mijn teleurstelling mocht het mij tot dusver niet gelukken dit vast te stellen. Naast mij ligt een volledige bibliografie. Zij somt een overweldigende reeks verhalen, romans en drama's op. En géén die mij doet vermoeden dat, onder zijn Russischen of Engelschen titel, onze vriend, de Clown, - hij die de klappen krijgt - schuilt. Doch de bibliographie loopt slechts tot 1915. Toen restten hem, den veel omvattenden, den nog jongen Rus slechts vier jaren - hij had den leeftijd van vijftig nog niet bereikt toen hij stierf. In armoede, in nood, moest hij het leven eindigen. Een nood, dieper, oneindig doordringender dan een materieele - een geestelijke wanhoop, een groot zielsverdriet om een volk, dat hij in de barensweeën van een revolutie ten onder zag gaan. Zijn laatste krachten gaf hij aan een brochure: ‘Save our Souls’. Hoe zeer hoopte en vertrouwde de schrijver op de uitwerking er van, ook en vooral, in het Westen. Doch er werd nauwelijks op gelet.

[p. 111]

En hij moest sterven lang vóór het groote spel tot het einde toe was gespeeld. Is het waarschijnlijk dat Andrejew, nà 1915, toen de oorlog reeds allerwege zijn ‘roode lachen’ lachte, - is het mogelijk dat hij toen nog in staat was een romantisch getint, een droefgeestig-intellectueel drama te schrijven? Hij, de man van den ‘rooden lach’ - dezen wilden, opstandigen kreet, deze aanklacht van den oorlog - geschreven, neen: trillend uitgezegd, sidderend gesproken, vol klanken van den waanzin zelf, doch in toom gehouden, geordend en ten deele zelfs nog begrepen door een beschouwend intellect, door een superieuren geest waarin het verzet zóó sterk is dat het dood en waanzin overwint - zou hij, die dit reeds schreef tijdens den Russischen oorlog met Japan - in later jaren van wereldstrijd zich nog bezig hebben kunnen houden met de problemen van een berooid dichter die clown worden gaat? Stellig niet.

Doch laten wij, voor wij zijn dichterwezen nader beschouwen, één maal getuigen nog van de afschuwelijksuggestieve kracht, het wreed en machtig vermogen waarmee de gruwelen van den oorlog werden beschreven in dit klein, fragmentarisch boek dat is als een zucht, en vloek, een gil. Tolstoi, Berta von Suttner, Barbusse, geen van hen hebben in zóó kort bestek den waanzin, de verdwaasheid van den oorlog weten te suggereeren als Andrejew het deed. Voor zoover ik weet werd ‘das rote Lachen’ niet in het Hollandsch vertaald - doch naast de Duitsche vertaling bestaan wel een Fransche en een Engelsche. Het is noodig dat - in deze tijden, waarin óf vrede óf oorlog worden voorbereid, een ieder in stille uren het visioen voor zich zie rijzen van deze hel-op-aarde, eens nog moge hij kijken naar dat gruwelijk, zenuw-sloopend beeld en nimmer meer zal hij het vergeten. Indien dit klein geschrift eens kosteloos verspreid kon worden over heel de wereld - het zou zijn diepe uitwerking stellig niet missen!

Hoe smartelijk ontroert ons de gedachte dat Andrejew in zijn vaderland gevangen werd genomen tot straf van

[p. 112]

zijn vredelievende gezindheid. Deze zachte, droomerige Rus, gefolterd door het wee van den oorlog, werd een martelaar en een held in dubbele beteekenis, want zóó te moeten schrijven beteekent reeds een crisis van leed zonder weerga te hebben doorstaan.

Eén enkele roep gaat door heel zijn oeuvre, ook door de stillere, de symbolische werken, het is die van den Aanklacht. Doch bij Andrejew richt die aanklacht zich in het algemeen juist niet - in tegenstelling met zoovele Russische schrijvers als b.v. Tolstoi, Gorki, Turgenief of Gogol tegen de maatschappelijke verhoudingen, tegen het leven der menschen onderling - bij hem is het voornamelijk de klachten van de ziel die gevangen zit. ‘Mijn ziel is een betooverd kasteel’, dit is zijn kreet. Wie nadenkt zal begrijpen dat hij neeg naar de beschrijving van het psychopatische. In ‘De gedachte’ b.v. is de hoofdpersoon een dokter die een moord op zijn geweten heeft en die zelf niet weet of hij krankzinnig is ja dan neen.

Van het drama hetwelk ons door het Hofstadtooneel, in een Hollandsche spiegel weerkaatst - werd voorgehouden, zouden wij kunnen zeggen dat het visch noch vleesch is. Er is tweespalt in dit circusspel. Er leeft iets in van de Russische gelatenheid, het is klagend en bitter tevens, het is symbolisch en realistisch, het toont duidelijk een Europeeschen invloed en blijft desniettemin - in zekere hoofdgedachten - typisch Russisch. Het circus als entourage is conventie van Fransche origine - de bedroefde clown die lacht is immers reeds cliché geworden! ‘Die’, de hoofdpersoon, blijkt geen wezenlijke circusfiguur, hij vertegenwoordigt den dichter, den romantischen, hij die ‘der Welt abhanden gekommen’ is, een die zich heeft willen bevrijden uit de benauwenis van het talent dat zich niet tot genialiteit wist omhoog te worstelen.

Zijn schoone dichter-gedachten die aan de menigte voorbij gingen, zijn gegrepen door zijn ‘schaduw’ die ze het publiek wist aan te bieden in een veel aantrekkelijker en veel aannemelijker vorm. Wie kent niet het

[p. 113]

sprookje van Andersen waarin heel dit drama zich afwikkelt binnen twee, drie pagina's? De groote plagiator, de schaduw die groeit, die op zich zelf gaat leven, verdringend wie zijn schepper was...... hoe fascineerend wist de groote Deen het ons te vertellen. Maar heeft Andrejew die zoo menigmaal met Edgar Poe werd vergeleken, niet moeten denken aan het groote schaduwfeit in de litteratuur-geschiedenis: Edgar Poe en diens schaduw: Conan Doyle'? En ontroerde hem dit met een kracht die naar uiting drong?

Andrejew heeft vele symbolische drama's geschreven; ook hier, in dit circusspel, herkent men de symboliek, doch zij behoort niet - als enkele andere werken van dezen Rus - tot het Maeterlink-genre waar men zich reeds bij den eersten zin de beste in de onwerkelijkheid ziet geplaatst.

Andrejew die, in zijn geschriften, zoo menigmaal ageerde tegen de ‘intrige’, heeft toch niet kunnen nalaten van deze zijne gegevens een boeiend geschiedenisje te maken!

Een graaf die clown wordt, een baron met zijn ‘zoo genaamde’ dochter welke kunstrijdster is van het gezelschap waar de graaf-clown de man is ‘die de klappen krijgt’ - een andere graaf, - een gemeene! - die 't kunstrijdstertje koopen en trouwen wil, een dierentemster die een ongelukkige liefde heeft voor een jockey, die eveneens door het rijdstertje, Consuella, wordt bemind en de jockey zelf in zijn traditioneele beroepsvoorzichtigheid in zake liefde. Zie hier vogels van diverse pluimage! De clown, de afgestorvene, die in deemoed zijn slaafsch en vrij beroep uitoefent, voelt zich bewogen door een groote, reine liefde voor Consuella.

Hij wil haar redden van het gevaar dat dreigt in dit afschuwelijk huwelijk. Hij tracht de jockey te bezweren haar toch zijn liefde te bekennen. De jockey wendt zich verontwaardigd af. Hij vertelt Consuella fantastische verhalen, hij wiegt en voert haar op den stroom van zijn pathetisch en innig sentiment, hij geeft zijn liefde in

[p. 114]

zijn verhalen - doch op het moment van de groote bekentenis - geeft zij hem, den dwaas, den clown, den klap die hem ambtshalve toekomt. Nu zint hij op een laatste redding. De dood heeft voor hem - het is een echt Russische trek, weinig verschrikkends. En is het niet beter Consuella te doen sterven in de schoonheid van haar ongerepte jeugd, vóór zij in de handen valt van den verdorven graaf? Op haar afscheidsavond - is zij niet reeds de bruid? - mengt hij vergif in haar champagne, hij drinkt met haar mede en zij sterven beide.

Het schaduw-motief vormt mét den geknauwden dichterdroom van dit stuk het ééne en belangrijkst conflict. Het overige is vaagheid, droomerige romantiek in een àl te omslachtig bijwerk dat de aandacht van de kern afleidt.

Toch heeft het accenten van zwaarmoedigen ernst die diep ontroeren.

De opvoering - onder regie van Cor van der Lugt Melsert - stond in den toon der mirlitons - die de vertooning openden - zacht, poëtisch en klagend. Zóó bleef het heel dien avond en zoo ook was het goed. De hoofdrol werd door Cor van der Lugt - vooral tegen het eind - toen trouwens heel de opvoering haar hoogtepunt bereikte, met fijn en zuiver begrip gespeeld. Fie Carelse als de dierentemster boeide door de geheimzinnige, broeiende kracht die van haar uitging. Hoe tragisch is deze vrouw die voor de geliefde slechts ‘griezelig’ vermag te zijn...... Annie van Ees was Consuella. Haar spel was niet overal gelijkwaardig. Doch het broze, kinderlijke, vond in haar tengere gestalte een gave uiting.