Onze Eeuw. Jaargang 22

[p. 248]

Tooneel
Door Jo de Wit.

Njoe. de Haghespelers in 't Voorhout

Dit spel was een verheugenis Over de waarde van dit Russisch drama als tooneel, in den conventioneelen zin van het woord, valt stellig te twisten - sommigen noemden het ‘zwak van bouw’. - Dit komt hoofdzakelijk omdat het drama niet in het gewone aantal bedrijven verdeeld was, doch uit een reeks tafereelen bestond die meest midden in een situatie aanvingen en somwijlen vrij abrupt afbraken. Deze abruptheid werd door de regie onderstreept door het plotseling dooven van het licht vóór de gordijnen sloten. Dit is vrijwel de eenige aanmerking die ik op de overigens zoo voortreffelijke leiding zou weten te maken. Bij een gordijnsluiting, die technisch snel werkt, is het effect van het ‘droombeeld’, het visioen dat kwam en ging, veel sterker dan bij het duister maken van het tooneel, want het zonderlinge is, dat de personen als schimmen te zien blijven op de planken, zoodat de toeschouwer een indruk van kunstmatigheid ontvangt; verdwenen, zijn de spelers niet, en dat moeten ze juist wezen.

Bij het zien van een tooneelstuk moet onze fantazie aanvullen, zij doet dit immer, onbewust, door te ver-

[p. 249]

onderstellen dat het spel, het levenspel der menschen, achter de gesloten gordijnen nog voortduurt. Nu, bij deze nieuwe proefneming, gebeurt integendeel iets dat storend werkt op de verbeelding - want - zie zij stààn er nog, zij spreken echter niet meer, rondom hen dooft het licht. Het zwierig en kiesch gebod van het gordijn: ‘zoo zij het genoeg voor uw oog’, heeft veel dieper uitwerking. Het lijkt ons van groote waarde dat tot de aloude, goede gewoonte wordt teruggekeerd.

Het gegeven van Njoe is niet nieuw. De liefelijke, zwakke vrouw, onmachtig tegenover een liefde die haar ondergang wordt, is reeds in verschillende figuren geincarneerd - en Eline Vere, La dame aux camelias en Madame Bovary hebben héél een nakomelingschap verwekt in de litteratuur zoowel als in het leven. Deze kleine Russische Njoe is dan ook om en door zich zelf niet zeer belangrijk. De waarde van dit tooneelspel ligt in den diepen ernst en in de bewogen toon van zijn schrijver. Het is of de auteur zijn personen heeft liefgehad met roerende en dichterlijke liefde, elk woord werd drager van zijn zware verantwoordelijkheid, want liefde eischt deze verantwoordelijkheid immer. De groote lijn van dit stuk kan, door wie het voor de eerste maal ziet, goed worden gevolgd, doch de ontelbare fijne details moeten noodzakelijkerwijs verloren gaan. Maar is dit niet bijna altijd het geval bij goede tooneelstukken? eischen zij niet een herhaald hooren, zien en lezen? En ‘Njoe’ wint bij herlezing. Wij voelen ons gedragen door een donkeren stroom, door de golving van den grooten weemoed en voortgestuwd door het vreemde lot. Maar in al deze somberheid speelt een zachte lichtheid, een deemoed en een vergevingsgezindheid die de onverbiddelijkheid der dingen minder wreed doet zijn. Dit is het schoone en het ontroerende van Njoe. Het is de echt Russische sfeer. die van Dostojewski, waarin de helden, de misdadigers en de zwakken allen een plaats vinden zonder uitzondering.

Na Strindberg en Wedekind is het een ware opluchting weer eens een stuk bij te wonen waar men niet voort-

[p. 250]

durend heeft te vechten met voorop-gesteldheden. Een conclusie in den zin van een dogma, valt uit het liefdesdrama van Ossip Dynow niet te trekken - zijn aard is er te kosmisch voor, al te zeer is hij in harmonie met het groote leven. Ik wil hiermede niet beweren, dat dit drama er een is van vérstrekkende kracht en inhoud, doch wél dat het is: menschelijk, ontroerend en teeder.

Njoe staat tusschen haar echtgenoot, die haar hartstochtelijk liefheeft en den dichter, haar minnaar. In haar negenjarig huwelijk was zij niet ongelukkig; haar goedige, hartstochtelijke man heeft haar hoogstens een weinig e geirriteerd en verveeld. In deze onbewuste periode van haar leven is zij lief en vroolijk geweest - ‘een vogeltje’, zooals haar man in smartelijk herdenken, haar noemde. Voor Njoe begint het nieuwe leven als zij den dichter ontmoet. Deze vrouw vertegenwoordigt het menschelijk wezen in een wonderlijke, gevaarlijke, eenigszins zwevende overgangsperiode. Zij krijgt een vermoeden, een schemerig begrip der vele zielsgeheimen en ook gaat zij het geestelijk leven ontwaren; droom, fantazie en contemplatie, dit zijn de machten waarmee de dichter haar trekt. En zij is als een kleine vlinder, die, naar het licht toe gezogen, er den dood vindt. Want deze dichter is als een koude vlam die nooit verwarmen kan. Haar teere ziel is bij de eerste aanraking tot vernietiging veroordeeld. Haar echtgenoot vertegenwoordigt het hart, het lijdende, verlangende, verlangende hart, dat als een kind schreit en als een kind zoo teeder is. Doch van deze beperktheid wendt Njoe zich af. In den dichter ziet zij een andere wereld opengaan. De hartstochtelijke, dringende liefdesverklaringen van haar man vermoeien haar en laten haar ledig - zij wacht op den nieuwen rijkdom die haar vullen zal. Dit is, helaas, een vergissing. De dichter behoort niet tot wie hun ziel geven, en noch minder tot wie wenschen op te heffen en op te bouwen. Hij leeft van de zachte droefheid en van het voorbijgaan der dingen. De vrouw die, naast hem, radeloos zocht naar zijn ziel is hoogstens voor hem een

[p. 251]

schoon verschijnsel - haar dood wekt weder ‘de schoone droefenis’ in hem.

Njoe wordt niet bedrogen of verlaten, want haar man wacht haar met open armen terug en haar minnaar wil haar trouwen - het zwaartepunt van het stuk ligt dieper - zij is in het proces dat zich snel en feilloos in de ziel van Njoe voltrekt. Het behoort tot de levenswetten dat niemand kan terugkeeren tot een geestelijke periode waaruit hij is ontgroeid; en tot de regionen waar enkel de ‘natuurlijke liefde’ een rol speelde, kan Njoe niet weder keeren. Zij heeft zich echter te volkomen gegeven en toevertrouwd aan wie zij meende dat haar leidsman kon wezen, om het zware werk van den eigen opbouw aan te vatten. Haar vermoeden van àndere machten, die verlossen kunnen van de vraag naar ‘geluk’, naar menschelijk geluk, spreekt zij uit tegenover haar minnaar, doch hij verstaat haar niet of wil haar niet verstaan. ‘Elk mensch heeft zijn eigen melodie’, zegt zij en hierin geeft zij haar hoogste zelf. Doch hooger te stijgen is haar niet gegeven - zij voelt zich in de ijle eenzaamheid wankelen. En zij heeft nog één wensch: in den dood schoon te zijn voor haar geliefde - want slechts den dood heeft hij belangrijk genoemd. ‘Lach er om’, heeft hij haar geraden - lach om alles, ‘geluk, liefde, roem, alles is zoo kleinsteedsch,’ Hij, de dichter, heeft slechts de ‘aanraking der dingen’ noodig; van zijn leven wist hij en wilde hij: dat een onbewoonde, leege kamer hem wacht...

En hier spat de schoone zeepbel uiteen. Dit was even een flonkering, een schoon spel van zielskleuren die driftig inéén vloeien en in hun gezamenlijkheid en eenheid waren. Het teedere hart, de zoekende ziel en de beschouwende geest. Het spatte uiteen, wat binden kon had geen der drie gevonden.

Dit spel is op zeer schoone wijze vertolkt. Allereerst was er: de stemming, de vrome toewijding. Verkade heeft hier, als regisseur, iets bijzonders gegeven. Wàt regie beteekent, leert hìj inzien die het voorrecht heeft een repetitie bij te wonen. Het is een onafgebroken spanning,

[p. 252]

één voortdurend luisteren, met het oor en met de ziel, het is een zwaar, inspannend werk van vele uren en dagen. De drie hoofdrollen werden vervuld door Elsa Mauhs, Johan de Meester Jr (de dichter) en Albert van Dalsum (de echtgenoot). Elsa Mauhs was, vooral in het laatste tafereel, vóór haar dood, prachtig. Hoe roerend ook is haar gezegde: ‘je portret is beter dan jij’. Ja, wat zij hóópte dat hij wezen zou, dàt gaf haar het portret, een droom...... Ook de zonnigheid van nog ongerepte jeugd in het eerste tafereel gaf zij met subtiele fijnheid.

Johan de Meester heeft met deze belangrijke rol verrast. Zijn talent is dichterlijk en lyrisch - hij spreekt goed, zuiver en klankvol - zijn spel was overdacht, doorleefd en aldoor ingetogen. Zijn houding had vaster kunnen zijn, nog niet gehéél gaf hij dit zonderlinge glimlachendlos-zijn dat dezen dichter kenmerkt. Maar wat deze jonge acteur gaf was reeds zeer véél, want beschaafd en natuurlijk.

Albert van Dalsum heeft, behoudens enkele te realistische passages, in de rol van echtgenoot zeer voldaan. Het ruige, on-systematische, driftige en lobbesachtige gaf hij zuiver weer en ook het arme, gemartelde hart sprak uit zijn woorden en gebaren.

Reeds om de toewijding en de voorzichtige spanning waarmede dit stuk werd gespeeld, is het een bezoek aan 't Voorhout volkomen waard.