Onze Eeuw. Jaargang 18

[p. 365]

Een woord van geloof
Door Paul Scholten.

Mr. C. van Vollenhoven. De drie treden van het volkenrecht. Den Haag. Nijhoff, 1918.

Het is weer het uur van de spanning. Weer wachten wij en is in dit wachten ons hart; achter onzen arbeid staat de vraag en in de verpoozing vult zij ons denken: wat nu, wat zal het einde zijn? En weer grijpen wij naar de berichten en speuren met felle aandacht onder het vele wat ons wordt voorgelegd of wij lijnen kunnen zien, waar langs het gebeuren zich naar waarschijnlijkheid gaat bewegen. Er zit angst in dat zoeken en wachten. Niet bovenal angst, of Duitschland zal ondergaan, niet of de vlammen der revolutie nog hooger zullen oplaaien, of de kanker van de anarchistische zelfzucht der massa nog verder zal doorvreten. Want wèl vreezen wij beide: Duitschland's ondergang; ja we weten het, Duitschland heeft de slagen verdiend die het thans zoo meedoogenloos treffen, maar toch: dat volk heeft vier jaar gemeend te vechten voor de veiligheid van eigen bodem, het heeft metaal-hard gestaan tegen de geheele wereld, het wist te vechten èn te lijden en nu is de val zoo diep, de vernedering zoo bitter. Er komt iets in ons dat met de Duitschers gaat meevoelen. Maar wij troosten ons: wat er ook gebeuren mag, zulk een volk kàn niet ondergaan, het zal herrijzen, wij hopen

[p. 366]

gelouterd. En de revolutie? Erger dan de oorlog, dan hongersnood en ellende is de burger-oorlog, is de breideloosheid, de losgelaten mensch in volkomen verwildering, en wij zien hem aankomen en wat hij reeds deed daar in het Oosten in Rusland, doet ons huiveren in afschuw, maar ook hier klampen wij ons vast aan wat de historie leert: geen revolutie duurt, een ordening zal weer groeien, hoe zij ook zijn zal.

Hoe zij ook zijn zal - hier zit de kiem van onzen angst. Zal het dan al weer een voortgang zijn van wat reeds eeuwen lang zoo stroomde: altijd anders en altijd weer het zelfde? Of zullen we een stap doen, die waarlijk de omkeer is? Als we bang zijn voor de verknechting van Duitschland, als we de revolutie vreezen, is het dan niet bovenal omdat dàn eerst recht geen eind zal zijn aan de politiek van geweld, aan de ongebonden macht van den sterkste, die zijn wil oplegt omdat het zijn wil is?

De oude onderdrukkers worden neergeworpen, maar anderen stellen zich in hun plaats, nieuwe machtsaanmatiging, nieuwe alleen met de wapenen uit te vechten botsingen dreigen: weer verscheurt de eene helft van het menschdom de andere en niets dan de wanhoop blijft. Duizenden staren naar den Amerikaanschen president; zoo één dan kan hij het onheil afwenden - nog is het mogelijk, dat hij het zal doen, dat hij het althans zal pogen, maar vast is ons vertrouwen niet meer; zal hij willen, èn - zal hij kunnen?

* _* *

Op dit oogenblik klinkt een woord, een woord van een man die ons een weg wijst, die ons oproept en ons steun geeft. Het is niet een vlammend betoog geschikt om een massa in beweging te brengen, niet een rede voor een vergadering, die met een schok de aanwezigen vervult, zóo dat ze naar buiten gaan, ànders dan zij kwamen ‘verlicht’ door een nieuw licht, dat ze rond moeten dragen, waarvan ze moeten spreken, zoo luid en zoo veel als zij kunnen - niet ook een gebed, dat de hoorders onttrekt aan het aardsche en hen bòven het gebeuren voert, niet een werk van schoonheid, dat hen zoo blij maakt, dat ze al dat

[p. 367]

andere vergeten en het daardoor anders leeren zien - het is een studieus boekje, dat men rustig voor zich zelve moet lezen, met ingespannen aandacht; niet een boekje voor de velen, al is het allerminst vaklitteratuur. En wie het uit heeft, heeft niet in blijdschap het volle licht zien opgaan, er is niet iets tot hem gekomen, waaraan hij zich kan overgeven en dat hem bevrijdt, maar hij heeft het gevoel, dat het bezoek van een goed vriend brengt in kommer, van den handdruk, die rust geeft in den nood.

Zulk een kracht gaat van het boekje van Van Vollenhoven uit. Een boekje over het volkenrecht - het veel gescholden volkenrecht. Och arm, wat is zoo verguisd en vertrapt in de laatste jaren als het volkenrecht, geleerden en societeits-politici zij hadden immers niet beter te doen dan te verklaren, dat het dood was, nooit bestaan had en nooit bestaan zou. En nu komt deze man van wetenschap, die een beschikking over zijn weten heeft als weinigen, in een eenvoudig betoog ons vertellen van de ontwikkeling van dat volkenrecht, toont hij het verleden en wijst hij het zijn toekomst en laat ons zien, hoe ons aller toekomst dáar ligt. Geen frasen, geen mooipraterij of vergoelijking: wat het volkenrecht was sinds de 17e eeuw in al zijn schamelheid en armoede wordt ons zonder iets te bedekken getoond; bij zijn eersten tred niet veel meer dan een allegaartje van regels over de vormen in de statenverhoudingen te eerbiedigen, zonder eigenlijk belang, maar ook zonder pretentie en daarom gerespecteerd, dàn bij den tweeden tred fraaie systemen over wat behoort en wat niet, regels van recht van den oorlog en voor den oorlog, over schuld en vergoeding van onrecht, over eerbied voor anderen en humaniteit en wat niet al meer, maar alle gebonden aan die ééne voorwaarde, waardoor ze tot een machteloosheid worden, tot een aanfluiting voor ieder verstandig oordeel, voor ieders zedelijk gevoel: dat alleen de staat zelf, wien het aangaat, beoordeelt of hij al dan niet dat volkenrecht heeft geschonden en dat voor den staat het belang gaat boven dat recht. Pogingen tot verbetering worden herdacht: Kant - hij zag de fout, maar hij hoopte op vrijwillige ver-

[p. 368]

betering der staten; den eenigen weg: onderwerping der staten, meende ook hij blijkbaar onbegaanbaar - Gladstone - vol vuur tegen het onrecht door Turkije aan Bulgarije begaan, Engeland opzweepend om zich te verzetten, alleen omdat het onrecht was, maar tot werkelijkheid werd zijn ijveren niet, - Tsaar Nicolaas, zijn daad is niet vergeten, hij wilde zoo gaarne, maar was zoo hopeloos zwak. En dan de derde tred: nu, nu is het uur gekomen om deze eenvoudige gedachte aan te grijpen en om te zetten in werkelijkheid: ook de staten zijn aan het recht gebonden en zij behooren door alle ten dienste staande middelen aan dat recht gebonden te worden. Het was de gedachte van den man, die aan de wieg van het volkenrecht stond, maar wiens woorden werden begraven onder lofuitingen, die in rustige bezonnenheid, maar ook in diepe en vaste overtuiging den weg zag, die de wereld had te gaan, van onzen eenigen Grotius. Afschaffing van den oorlog? het volkenrecht schaft den oorlog evenmin af als het strafrecht den diefstal. Maar dit besef moet doordringen, dat geweld alleen geoorloofd is als het rechtmatig is en anders een misdrijf; dat het een plicht is, een onomstootbare plicht de overtuiging tot realiteit te maken dat ook voor staten, ook voor grooten en machtigen, niet het belang, maar het recht richtsnoer van handelen behoort te zijn. Daarmee is niet een ideaal-gemeenschap in het leven geroepen, recht doet zoo iets niet, geeft niet veel meer dan het allereerste begin. In gemeenschap leeft de mensch - het is de grondslag van de Groot's stelsel - in gemeenschap leeft ook de staat. En gemeenschap eischt recht èn onvoorwaardelijke onderwerping van ieder lid aan dat recht.

Maar waardoor verklonk Grotius' woord, waarom kan het nu wèl gehoord worden? Van Vollenhoven wijst het aan; de Groot moest wel volstaan met een aansporen aan de staten ter onderwerping, nu zijn er de gegevens, die gelegenheid geven dat werk in werkelijkheid om te zetten, nu kunnen wij wijzen op feiten en instellingen, die het mogelijk maken de hand aan dat werk te slaan. Wat

[p. 369]

ontbrak bij de Groot? Een onpartijdige derde die de handelingen der staten beoordeelt, voor rechtsverwerkelijking is het oordeel van den derde onmisbaar - instelling van een prijzenhof is niet meer ondenkbaar, voor internationale rechtspraak een mogelijkheid geschapen; een handhaving van recht door de gezamenlijke staten - zij kan thans worden georganiseerd; een criterium ter onderscheiding van den rechtvaardigen en den onrechtvaardigen oorlog. - Bryans formule, die iederen oorlog tot onrecht stempelt die niet minstens een jaar is voorafgegaan door het voorleggen van het geschil aan een commissie van verzoening, is allicht te beproeven. En dan de toestand van dit oogenblik, de ellende van dezen oorlog, de zucht naar vrede. Zoo ooit dan is er nu een kans.

Eenvoudig is de uitwerking van dit alles niet. De verhoudingen zijn ingewikkeld; door elkaar liggen belang en rechtsovertuiging gestrengeld en moeilijker, oneindig moeilijker dan bij de verhouding van individuen is het hier ze los te maken, te scheiden en te oordeelen. Moeilijker, omdat ook de onpartijdigheid zooveel minder gemakkelijk wordt gevonden, omdat hartstocht zoo veel te eerder verblindt. Is het niet of wij voor een oneindige taak staan? Maar is het in het recht ooit anders? Zullen we niet altijd blijven zoeken? En niettemin het zoeken is plicht, het moet en nu is het oogenblik dat het moet worden aangevat.

* _* *

Zoo is dit boekje een woord van geloof. Onrecht zal er blijven zoolang er zondige en gebrekkige menschen zijn. Maar het onrecht roept het rechtsbewustzijn op dat zich stelt tegen het kwaad en weet het te moeten overwinnen. Wij gelooven, dat daartoe de mensch geroepen is. In dit geloof alleen kan onze kracht liggen en van dit geloof is dit van leven doorgloeide, maar toch zoo innige boekje vervuld.

7 Nov. 1918.