Onze Eeuw. Jaargang 18

[p. 380]

Leestafel.

Dr. M.J.A. de Vrijer. Henricus Regius. Een ‘Cartesiaansch’ Hoogleeraar aan de Utrechtsche Hoogeschool Martinus Nijhoff. 's-Gravenhage, 1917.

Deze theologische dissertatie, waarop Dr. de Vrijer, aan de Rijks-Universiteit van Groningen promoveerde, vond haar aanleiding in des schrijvers vermoeden, dat een zoo bestreden man als Regius iets beteekend moet hebben, en heeft ten doel, waar hem de traditie over Regius onjuist bleek, tot een historisch juist oordeel over hem te komen.

Dit stelt al onmiddellijk deze vraag; waaraan is dit onjuist traditioneel oordeel toe te schrijven, een vraag, die de schrijver op historisch-psychologischen weg zoekt te benaderen; maar juist het feit, dat hij zoowel door Descartes als door Voetius werd verworpen, maakt dit antwoord niet gemakkelijk.

Terecht acht de schrijver van groote beteekenis, datgene, wat hij ons mededeelt aangaande den jongen Regius, zijn strijd met de Amsterdamsche classis tijdens zijn rectoraat te Naarden, omdat hierbij reeds die inzichten van Regius openbaar werden, die van beslissenden invloed zijn geweest voor zijn gansche leven. Daaruit toch bleek, dat het psychologisch inzicht van Regius, waartoe hij vóór zijn kennismaking met de beginselen van Descartes reeds gekomen was, en waarbij hij het afzonderlijk, van het lichaam principieel onderscheiden bestaan van de menschelijke ziel wel niet ontkende, doch het accent legde op het psychische, voorzoover het uit het lichamelijk materieel gebeuren bleek, al onmiddellijk moest wekken het verzet van een scholastieke theologie, verzet, in den aanvang geheel overwonnen door Regius' verklaring, dat hij ‘simpel wil blijven bij de schrifture’, maar niet minder, dat dit tenslotte moest uitloopen op een breuk met Descartes, wanneer deze na een tijd van zoo groote vriendschap met Regius, moest vreezen dat diens leeringen, die inderdaad eenige critiek oefenden op Descartes' psychologie en dus ook op zijn godsleer, als de zijne werden beschouwd.

[p. 381]

De strijd echter werd eerst hevig, wanneer de Cartesiaansche denkbeelden eerst door Renerius en daarna door Regius invloed beginnen te krijgen aan de pas gestichte Utrechtsche hoogeschool. De geschiedenis van dien strijd vertelt de schrijver ons in zijn tweede hoofdstuk: ‘De wijsbegeerte aan de Utrechtsche Hoogeschool tijdens Regius' professoraat’, waarmede hij de hier bovengestelde vraag historisch benadert. Het is de bloeitijd der disputaties, waarvan Anna Maria van Schurman zegt, dat zij ‘menichmaal den duivel een aangenaam schouspel oprichten, dewijl hij niet zelden voorzitter is in die twistredeneeringen.’ (blz. 32)

Dat een dergelijke ‘luidruchtige beoefening’ der wetenschap het moeilijk maakt, zoowel aan den tijdgenoot als aan ons om tot een objectief oordeel te komen, spreekt wel vanzelf. Bovendien is een der hoofdbronnen voor de kennis van dien tijd n.l. de ‘Narratio Historica’, een werk in sterk Voetiaanschen geest, misschien wel door Voetius zelf, geschreven, zoodat het oordeel daarin over Regius, die van een opvliegend en onbesuisd karakter was, met de grootste voorzichtigheid moet worden gebruikt. Zoo komt dan ook De Vrijer tot een ander oordeel over Regius, dien hij echter niet eenzijdig verheerlijkt, dan Duker en stelt hij tegenover diens meening, dat Regius slechts twee uitersten kende voor zijn gedrag, òf kruiperig onderdanig òf schaamteloos overmoedig, de zijne, als hij in wat Duker kruiperig noemt, een poging ziet om den gevaarlijken vijand Voetius niet noodeloos te tarten. 't Pleit m.i. voor een juisten psychologischen blik wanneer De Vrijer van deze dingen zegt: ‘Wel blijkt ook hier weer, wat men bij Descartes evenzoo merkt, hoe halfslachtig Regius en ook Voetius waren, hoe onbewust’ (ik cursiveer) ‘van de klove tusschen de nieuwe philosophie en de scholastieke theologie’. Voetius toch gaf Regius verlof theses te laten verdedigen, behoudens paradoxismen en respect voor de oude geneeskunst. Deze beloofde hem de stellingen vooraf ter correctie toe te zenden. Men ziet: aan beide zijden principieele onbewustheid, en intuitief vermoeden van diepgaand verschil. (blz. 34).

Deze psychologische benadering van de gestelde vraag, komt uiteraard meer nog tot haar recht, wanneer in hfdst. 3 Regius ons als ‘Cartesiaan’ wordt beschreven, waarin wordt besproken de briefwisseling tusschen deze beide mannen. Lang vóór Regius Descartes kende bewoog zijn denken zich in materialistische lijn. Tot zijne principieel materialistische psychologie was hij door nadenken gekomen. Vandaar de aantrekkingskracht die er op hem moest uitgaan, van den man van het ‘je pense, donc je suis.’ En

[p. 382]

toch, zoodra zij elkander nader komen blijkt het diepgaand verschil. Hun eenheid is ten slotte een uitwendige, om in coalitie den gemeenschappelijken vijand, de scholastiek te lijf te gaan, maar in werkelijkheid staat Regius even ver van Descartes af als van Voetius.

In de ontwikkeling zijner denkbeelden zien wij Regius een wegbereider worden van Büchner en Haeckel. De breuk met Descartes wordt dan ook onvermijdelijk. In zijn ‘Fundamenta Physices’, het tegen den zin en het advies van Descartes uitgegeven werk, aan Frederik Hendrik opgedragen tot bescherming tegen gevaarlijk uitziende overheidsplaccaten, verwerpt hij het ontologisch bewijs en de leer der aangeboren ideeën en tast daarmede dus de kern van Descartes systeem aan, gelijk later Kant het doen zal.

Zoo wordt Regius ten slotte door de Voetianen en Cartesianen gelijkelijk verworpen, ook al is de bitterheid, waarmede Descartes hem openlijk verloochende, later in een meer waardeerend oordeel verzacht.

Om ons zoo den man te teekenen, die als hartstochtelijk volgeling en vereerder van Descartes, toch zulk een groote zelfstandigheid tegenover hem behield, dat hij ook bij alles, wat hem met zijn tijd verbond, de critische philosophie heeft helpen voorbereiden, is heel veel studie noodig geweest, studie liggend op velerlei gebied en het is m.i. De Vrijer's verdienste, dat hij dit alles, liggend in het verleden, levend heeft kunnen maken in een goed leesbaar boek, levend ook in dit opzicht, dat hij ons doet gevoelen, dat de problemen van toen ook die nog zijn van nu, al staan zij bij ons onder ander licht.

Daarom vind ik het jammer, dat de laatste paragraaf van zijn boek gewijd is aan: ‘Physica en Medicina’, omdat nu nog afgezien van het feit, dat de schrijver als theoloog hier zeer sterk gevoeld heeft de grenzen zijner bevoegdheid, het daarin behandelde veel meer van slechts historische beteekenis is, dan Regius' Psychologie en godsleer, waarvan hij de beschouwing daaraan doet voorafgaan.

Het schijnt mij toe, dat het slot daarvan, uitloopend op een woord van Prof. Wiersma over het ziel-lichaam probleem een beter eind van het werk geweest ware, dan de tegenwoordige slotparagraaf, die, hoe noodzakelijk in het verband met het geheele werk ook, in deze volgorde te veel appendix wordt en daarom mat aandoet.

Beek bij Nijmegen.

Dr. W. Coenraad.

[p. 383]

Het Sieraad der geestelijke bruiloft van Johannes Ruusbroec den wonderbare, in hedendaagsche taal overgebracht door Mr. Frans Erens, Nederl. Bibliotheek.

Deze voor onzen tijd leesbaar gemaakte Ruusbroec, aanvaarden wij met dankbaarheid. De tekstuitgave der Vlaamsche Bibliophilen (Gent 1868) in welker vrij zeldzaam bezit zich schrijver dezes verheugt, is om haar taalkarakter voor de meesten een bezwaarlijke lektuur; bezwaarlijk, niet omdat Ruusbroec's proza niet begrijpelijk en doorzichtig zou zijn (alle diepzinnigheid schuilt bij hem in den inhoud, de taal is helder als bronwater) maar omdat het middeleeuwsch taaleigen voor den tegenwoordigen mensch een te zeer eigenen klank heeft, en dus zich tusschen den lezer en den inhoud in stelt. Men blijft te zeer bevangen in het tijdelij kaspekt der taal om tot de algemeen-menschelijkheid en tijdeloosheid van den inhoud door te dringen. Ook in het oorspronkelijk is Ruusbroec veel leesbaarder dan proza van P.C. Hooft of Huygens, of Coornhert; maar in het Nederlandsch dat ons gebruikelijk is, raakt hij ons van dichter nabij.

Hoe zelden treft de Nederlandsche letterkunde den universeelen dat is vol-menschelijken toon; hoe vaak is zij provinciaal. Een klein gewest als de Atheensche republiek schiep een wereldliteratuur zonder dit te bedoelen, doordat de geest universeel was, uit welken de dichter of denker schiep. Waar ge het boek der Nederlandsche letteren van ouderen datum opslaat, bijna overal benauwt u het gemis aan ware universaliteit. Hoewel onze volksaard godsdienstig heet en wij van ouds af theologisch gestemd zijn geweest, en een stortvloed van godsdienstige en godgeleerde werken hebben voortgebracht, heeft onze oudere litteratuur niet één werk opgeleverd dat in menschelijkheid ook maar van verre met Pascal's Pensées vergelijkbaar ware. Terwijl Duitschland Goethe en Engeland Byron voortbracht, genoten wij Bilderdijk. Vergelijk ‘De ondergang der eerste waareld’ met Paradise Lost, dan hooren wij in 't eerste de Vaderlandsche rhetoriek, in het laatste de menschelijke stem. Onze litteratuur was veelal kerkelijk in plaats van religieus, aardig in plaats van geestvol, oratorisch in plaats van verheven, natuur nabootsend in plaats van natuur scheppend, theologisch in plaats van diepzinnig, deugdzaam in plaats van wijsgeerig. Zij is onvertaalbaar niet door de taal maar door den inhoud. Eerst zeer laat werd bij ons een universeele geest geboren en wellicht zijn wij thans het provincialisme te boven. De toon van Ruusbroec's Chierheit (vertaald met het concretum: sieraad; mij

[p. 384]

komt voor dat juister ware het abstractum: schoonheid) daarentegen is de universeele, aangeheven door den mystischen Geest. Deze schrijver, schepper van een bewogener Nederlandsch proza dan Vondel schreef, spreker van een dieper woord dan waarvoor onze Calvinistische en half-Calvinistische vaderen oor hadden; niet gebonden door bijbelsche dogmatiek en tale kanaans; niet protestantsch en ook niet Roomsch, al was hij een Middeleeuwer en zoon der kerk - even vrijdenkend als Eckart en even oorspronkelijk in de schepping van zijn gezongen prozadicht van de vernieuwing der ziel - is zeker de grootste prozaschrijver der oud-Nederlandsche litteratuur. Zijn Nederlandschen vertaler komt de dank der lezers toe voor hun bekendwording met dezen geest, die grooter en ruimer is dan Thomas à Kempis, en waarlijk menschelijker dan de eenzijdige kloosterling van den Agnietenberg. Zeker vergeten wij niet dat hij Middeleeuwer is. Maar in zijn tijdvak is hem zooveel ware menschelijkheid eigen, dat hij een taal heeft gevonden waarvan de levende schoonheid ons ook nu ten volle ontroert.

B. de H.

Voorts zijn door de redactie ter aankondiging ontvangen de navolgende boekwerken:

La Revue de Hollande. Littéraire, artistique, documentaire. Directeur: G.I. de Solpray. A.W. Sijthoff. Editeur à Leyde.

Gedenkboek Jaarbeurs Utrecht. 26 Febr. - 10 Maart 1917. Amsterdam. Alg. Uitgevers-Mij. Dir. G.H. Jonckheer.

G.J. Fabius. Het Bankwezen in Ned. West-Indië. Instituut voor Economische Geschriften. No. 2. Rotterdam. Nijgh en v. Ditmar's Uitgevers-Mij., 1917.

M.J. Brusse. Het rosse leven en sterven van de Zandstraat. Tweede vermeerderde druk. Rotterdam. W.L. en J. Brusse, 1917.

Per Halström. De vier elementen. Vert. van J.A.P. Bijl. Amsterdam. Van Holkema en Warendorff, 1917.

Dr. Edw. Stilgebauer. Inferno, II. Roman uit den Zeeoorlog, geäutor Vertal. door Mevr. J.P. Wesselink - van Rossum. Amsterdam. L.J. Veen

Le Livre Français en Hollande, par le Comité Exécutif de ‘Neder land-Frankrijk’.

H.S.S. Kuyper. Vacantie in Engeland. Dagboek van een verpleegster Tweede herziene druk. Kampen. J.H. Kok, 1917.

Civis. La direction de la paix. Paris. Louis Courad, 1917.

Charles Krumholtz. La vérité sur les sentiments des Alsaciens-Lorrains. Besançon-Millot Frères, 1917.

Les livres de la Guerre (Août 1914, Août 1916). Préface en vers de Edmond Rostand. Paris. Agence Générale de Librairie et de Publications, 1917.

J. Kleyntjes en Dr. H.F.M. Huybers. Leerboek der Algemeene Geschiedenis. Eerste Deel. Vierde herziene druk. Nijmegen. L.C.G. Malmberg.