Onze Eeuw. Jaargang 18

[p. 366]

Tooneel te Amsterdam
Door Spectator

Kasbloem door Mevr. Simons-Mees. (Hofstadtooneel).
Grillen. Oesters. Ds Vader. De Zoen door Mevr. Goedhart-Becker.
Bonardon door Georges Mitchell.
De Dief door H. Bernstein..
Palestina door Karel de Wind. (N.V. Het Tooneel).

Mevrouw Simons-Mees heeft te groote gaven als tooneelschrijfster, dan dat men niet verwonderd zou zijn over haar jongste product. De eenige verklaring is, dat zij zich geheel door litteraire overpeinzingen heeft laten meevoeren toen zij aan hetgeen zij ditmaal te zeggen had een dramatischen vorm gaf.

Voor het juist weergeven van de bedoeling der schrijfster is het noodig, dat het eerste bedrijf een tafreel vertoont van burgerlijkheid, de drie volgende van onbehagelijkheid en verveling; dat Eva Waal lijmerig spreekt en zich langzaam beweegt; dat haar ouders of in stomme aandacht hun lectuur genieten of onbenullige dingen zeggen, geimmobiliseerd (kon dat niet anders?) in een hoek van het vertrek, terwijl de geheele handeling in den anderen zich bepaalt tot een fletse flirtage tusschen Eva en Hans Borg, welke wij alleen als inleiding tot een groot dramatisch gebeuren voor lief hadden kunnen nemen. Voor het effect schijnt dan noodig een allerakeligst lange pauze, waarin wij ons uit-en-terna rekenschap kunnen geven van het ontmoedigende feit.... dat de vier volgende bedrijven niets meer kunnen brengen dan wij vermoedden, een pauze, die de schrijfster misschien alleen convenabel oordeelde,

[p. 367]

opdat de verloving tusschen Eva en Hans niet al te abrupt zou lijken. Vervolgens worden wij in een noodeloos weemoedige stemming gebracht in den huize Borg, en een uiterst slepende handeling moet ons aan 't verstand brengen, hoe ongeschikt de omgeving waarin ‘Kasbloem’ zal worden geleid, voor haar is - aldus bevestigend, dat alles zoo zal uitkomen als wij verwachten. En al wat er verder gebeurt heeft geen ander effect dan deze verwachting tot een angstwekkende zekerheid te maken.

Geen karakterontwikkeling dus en ternauwernood eenige spanning. Uit Busken Huets Litteraire Fantasieën - leest men ze nog? - zult gij u herinneren hoe Edward Bulwer Lord Lytton eens in diezelfde fout verviel. In Kenelm Chillingly teekende hij zoo precies de menschgeworden verveling, dat de man, zegt Huet, ‘door zijn gezelschap ook den lezer veeltijds met een geval van lusteloosheid besmet’. Zoo overkomt ook den toeschouwer van Mevr. Simons werk hetzelfde onbehagelijke gevoel, dat zij er met zooveel kunst heeft ingelegd.

Minder ondervinden wij dit bij het lezen van het drama, als wij onze aandacht meer op de hoofdpersonen kunnen bepalen.

Eva is met Hedda Gabler vergeleken, maar als deze voor 't portret gezeten mocht hebben, wat ik niet geloof, is het konterfeitsel onder 't schilderen al zeer verbleekt. Dat met Eva de of althans een moderne vrouw wordt bedoeld, staat wel vast. Hedda Gabler is die vrouw in haar uiterste consequenties. In haar afschuw van laffe halfheid beweegt zij zelfs den eenmaal geliefden man tot zelfmoord. Eva verpersoonlijkt meer alleen ons onrustig leven, het op avontuur uitgaan naar het geluk. Verder is zij een doodgewoon stadsmeisje, buiten aanraking met de natuur of met hoogstaande menschen en zonder het instinct om die op te sporen. Voor de liefde is zij niet vatbaar en de grootsche bergnatuur benauwt haar. Als Hans Borg een beroep doet op haar vrouwelijk gevoel, griezelt zij. Anders dan Henriëtte in de Femmes savantes met haar bede:

Et ne supprimez point, voulant qu'on vous seconde
Quelque petit savant qui veut venir au monde -

[p. 368]

versmaadt zij de kans om den goedigen professor Borg leerlingetjes in de sterrenkunde te schenken. Sterk genoeg om een man ongelukkig te maken is zij niet. Alleen door zijn groote vergissing, het met zulk een meisje aan te leggen, haalt Hans Borg zich zijn ongeluk op den hals. Duidelijk wordt het ons niet waar deze beide naturen elkaar raken of welke tegenstellingen bij hen elkander aantrekken. Over het gemis van zulk een levensgezellin - zoo gevoelen wij - zal de gezonde jonge kerel zich wel kunnen troosten. Een liefde, opgegroeid uit het flirtgesprek in het eerste bedrijf ziet er danig onstevig uit, ook al weert Hans zich nog zoo met het aandragen van schoentjes en pantoffeltjes, passende aan het mooie been van Else Mauhs.

Rondom Eva is geen atmosfeer zooals Cathos en Magdelon, de moderne intellectueelen, aantroffen in de elegante en litteraire bent welke zich op Hotel Rambouillet verzamelde. Ook als blauwkous is Eva zwak. Ze is in waarheid slechts een plant.

In het spel was de verschijning van het al te vluchtig weer verdwijnende Oscar Wilde-type, dat Louis van Gasteren gemaakt had van den poeëet van Regteren voor mij schier een openbaring. Een kijkje als door een even openkierende deur in een vertrek waar een ander spel zich afspeelt! Had dit tooneelstuk niet geheel in den blague toon geschreven moeten zijn, waarvan wij nu slechts enkele klanken opvingen?

Hoe ver ook het werk van Mevr. Goedhart-Becker van dat van Mevr. Simons-Mees moge afstaan - in één punt raken beiden elkaar. Ook de schrijfster van Grillen heeft de moderne vrouw ten tooneele gevoerd - zij 't alleen haar schim. En deze staat veel dichter bij het type dat, althans op het tooneel van deze dagen, die vrouw moet voorstellen dan Eva Waal.

Wat de overleden echtgenoote in De Vaders doet in den brief die het geheim der onechtheid van een der zoons onthult - brief geopend op den dag harer begrafenis - is monsterachtig. Maar ofschoon volstrekt onaannemelijk in dit bijzondere geval - want de echtgenooten waren

[p. 369]

altijd goed met elkaar geweest - laat zich een vrouw denken die zich aldus over vermeend of werkelijk geleden onrecht wreekt en dan is het een vondst. Even min als Eva, even min als Hedda Gabler of de vrouwen in Arthur Schnitzlers Der Einsame Weg, was deze vrouw instaat waarlijk lief te hebben. En in zulke vrouwen gaat de zelfzucht veel roekeloozer en verwoestender te werk dan in mannen.

Dit vrouwetype nu keert tegenwoordig telkens terug. Ook, maar menschelijker, sympathieker in Bonardon, waarin Hubert La Roche zulke triomfen viert. Welk een machtig stuk ondanks enkele gebreken, welk machtig spel! Evenals in De Vaders wordt hier het dramatische conflict teweeggebracht door een vrouw, die het geheim eener onechte geboorte jarenlang voor haar man verzwegen heeft. Alleen - Marianne hoort gelukkig niet tot het Uebermenschtype. Zij blijft vrouw, en wordt geen Erinyë. Wanneer zij schuldbewust voor haar schoonvader staande, diens eisch aanhoort: dat zij hem zal openbaren wie van beide kinderen onecht is, ontwaakt haar moederinstinct en alle volgzaamheid is afgeworpen: wij zien alleen de moeder die haar kinderen verdedigt, beide even lief voor haar. Geen mag worden opgeofferd.

Minder gelukkig was de vertolking van Mevr. Goedharts eerste stukje Oesters.

De bouw is zwak. Wij begrijpen niet, waartoe Tilly, de vrouw des huizes, bij het afscheidsfeestje, dat zij voor den vriend aanricht, wanneer haar man van de reis zal terugkeeren, ook Gabrielle gevraagd heeft. Is het om achter de verhouding tusschen den vriend en Gabrielle te komen? Maar ze zegt ‘ik wist’. In het gesprek met den vriend zegt Gabrielle: ‘ze vermoedt... ze wil er achter komen of je van me houdt. Een vrouw kan een man afstaan, maar niet aan een andere vrouw’. Doch wat doet het ertoe? Een gril! Onaardig, met hun tweeën alvast op de oesters aan te vallen vóór de derde gast er is. Ook al een gril? Peins er niet te lang over: luchtig en vluchtig wil dit stukje gespeeld zijn. En met haar titel legt de schrijfster een

[p. 370]

wapen uit de hand: wie oefent er critiek op een gril? Glissez mortels, n'appuyez pas.

Dankbaar heb ik den dialoog genoten: een knettervuur van geestigheden en fijne zetten. Ondanks het vrij zware spel, kon men met blijde verrassing getuigen, dat een Nederlandsch auteur hier voor een Parijschen niet behoefde onder te doen. De gesprekken tintelen als champagne.

Aardig is het woordenspel volgende op de opmerking van den ‘vriend’: God als er nu eens één vrouw ooit iets ander zei dan: ik hou meer van jou dan jij van mij. Geestig ook dit:

Vriend... Zoodra ik getrouwd ben, ga ik veel op reis.
Gabrielle: Nu niet?
De vriend: O neen, mevrouw, als jongmensch is 't zaak om thuis te blijven.
Gabrielle lachend: Maar wat kan dat voor voordeelen opleveren?
De vriend: Men vermijdt de thuiskomst om te beginnen.
Vrouw des huizes: Verder?
De vriend: Verder biedt men aan, de achtergeblevenen vrouwen de tegenstelling met hun echtgenooten te laten zien.
Mevr. d.L.: Dat is pedant.
De vriend verontwaardigd: Tilly, ik ben nog nooit zoo verstandig geweest.
Mevr. d.L.: Flauw ben je Jimmy.
De vriend: Niet meer dan anders. Dat zie je nu in, omdat je man terugkomt. Nu stel je weer eischen waaraan alleen de man van je keuze en van je hart kan voldoen.
Gabrielle: U is een ideaal huisvriend.
De vriend: Ik stel me beschikbaar.

En zoo gaat dit vuurwerk van puntigheden voort. Zelfs in een uit het Fransch vertaald stuk had de Fransche geest nauwelijks zoo goed kunnen zijn bewaard!

En wat te zeggen van dezen uitval van de vrouw des huizes: ‘Hoe coquetter een vrouw lijkt, hoe solieder ze gewoonlijk is en omgekeerd.’

De andere: Slaat dat op mij?
Mevr. d.L.: Welneen op mij!

[p. 371]

Sophie de Vries heeft een ware zegepraal behaald in De Dief, Bernsteins Le Voleur dat kort te voren door het verdienstelijke troepje van Max Péral met zooveel succes was gespeeld. Een durf om dit na te doen! En waarlijk miste de Nederlandsche actrice veel wat, door elegantie en smaak, grootendeels de bekoring van de Fransche uitmaakte. Maar hoezeer ook de voorstelling in den Hollandsche Schouwburg bij de Fransche achterstond, indien het gezelschap Royaards deze laatste heeft kunnen doen vergeten was dit alleen te danken aan Mevr. de Vries, die zooveel vuur wist te brengen in haar spel, en wier creatie van Marie Louise verreweg de beste is welke wij ooit van haar zagen.

Hoog stelt Royaards het spel, en velen ook verkiezen spel boven het litteraire van een stuk. Voor mij zijn die twee voorwaarden onverbrekelijk verbonden; 't een kan geen schade lijden zonder schade aan 't geheel.

En toch... nooit heb ik zoo sterk gevoeld wat goed spel vermag als bij de voorstelling van Palestina, de tragikomedie van Karel de Wind. De beste krachten van de N.V. ‘Het Tooneel’ kwamen in 't geweer; de regie was tot in de zorg voor een karakteristiek vuiligheidje op den hoed van den joodekoopman op haar qui vive. En zoo had dit tweederangsstuk, dat wel niet voor Querido's Aron Laguna waar het zoo op lijkt, onderdoet, maar toch bijster weinig oorspronkelijks bevat, bij de première een overweldigend succes.

Er is critiek en anti-critiek geweest en den schrijver is gelegenheid geboden, te zeggen..... wat hij had willen zeggen. Daar kunnen wij het niet mee doen! Waarheid is, dat hetgeen aan habitués en litteraire fijnproevers in dit tooneelwerk tegen staat, nog zeer genietbaar is voor de argelooze menigte, wanneer het met zooveel smaak wordt opgedischt als dien avond in het Paleis voor Volksvlijt geschiedde. Deze concessie moeten wij, recensenten, den tooneeldirecteur doen; van ons alleen kan hij niet leven.