|
| |
| |
| |
David en Jonathan
Door G.F. Haspels.
IX.
Karel trok het pastoriehek achter zich toe, en wandelde De Geere op. Sinds Lodewijk dien middag hem op het kantoor gezegd had, dat hij De Geere moest aanhouden, had deze zich letterlijk aan hem opgedrongen. Voornamelijk als een finantieele puzzle, en dit weer als klein onderdeel van zijn geheele bedrijf. Want grondprijzen regelden méér dan de pachten der boeren alleen. Die puzzle had hem nu overal nagezeten. Op kantoor, in huiskamer en in kerk, op de beurs, overal. Zelfs onder dat gebed, waarmede die reverend, pootig sportman en kwiek jager, dat diner opende der Old-Shipping-Club te Londen. Ja, die reverend en hij hadden elkaar frisch ontnuchterd. Die reverend hem, door diens precieus-uitgereikten raad: nu en dan een schijfje Yorkshire-ham te nemen, dan behieldt-je het best den smaak voor de champagne. En hij den reverend, door zijn afterdinner-vraag of de Engelsche landgoederen ook zoo deprecieerden, een nonsens, die volgens den reverend, alleen op het continent kon voorkomen.
| |
| |
Maar nu wist hij het. De daling in den prijs der landgoederen was blijven voortgaan. 't Lenterinck onder Ruurlo onlangs met kasteel en al voor ruim twee ton verkocht, aan houtkoopers die alleen uit het te vellen hout de koopsom konden betalen. Oorzaken daarvan: trek naar de stad, uit zucht naar luxe en ook om daar vooruit te komen; daling der landopbrengsten bij klimmenden loonstandaard, en een groote marge openhouden voor de ongekende en soms onkenbare factoren, die de markt bepaalden.
Doch als een geheim wist hij ook: de daling had het laagste peil bereikt. De markt begon te rijzen. Uit het tijdschrift van de Heide-Maatschappij het gezien, inééns gezién. Het landbouwbedrijf verbeterde; de grondprijzen stegen, vooral door de ontginningen op zandgrond. Er was een ‘Hochflut’ van welvaart op de komst. Alles zou daarvan profiteeren; ook de kasteelen. En één factor werd door ieder daarbij vergeten: de automobiel. In Frankrijk begon deze reeds de equipage te vervangen. Met Em onlangs aan de Riviera wat uitblazend van de wintercampagne, hadden ze reeds evenveel last als plezier gehad van de automobiel. Verscheen die eindelijk in Holland - dan, als gewoonlijk hier met iets nieuws, in massa! En dan kwam het landgoed weer in de mode, onmisbaar als vertrekpunt en doel van automobieltochten.
Nu hij dit als bij openbaring wist, moest hij er gebruik van maken. Er op ingaan, evengoed als hij moest ingaan op een aangeboden emissie, waarvan hij onfeilbaar het welslagen voorzag. Niet uit verliefdheid op De Geere, zooals Lodewijk, maar uit koopmans-instinct, dat een prachtige aanbieding niet mag afslaan.
Waarom zou hij dit ook? Otto noch Lodewijk wilden of konden die aanvatten. En nu Hofland hun perceel bij den Beukelsdijk reeds weer met vijftig procent winst had verkocht, had hij de benoodigde som bijna geheel beschikbaar, zonder een van zijn bankaandeelen van de hand te doen.
Vier en zeventig duizend gulden, nog iets minder dan de taxatie. Bepaald geen geld voor een kleine honderd hectaren grond, het huis, de bijgebouwen, de boomen en
| |
| |
de marke- en heerlijkheidsrechten niet eens meegerekend.
‘Zee! meneer Karel oek!’ zei Velderman, met de pet in de hand op hem toeloopend.
‘Ah, Velderman. Jou moest ik precies hebben. Laten we eens opwandelen. Wat 'n mooi weer, hè?’
‘Zinnig weertje veur den tied van 't joar. Stödig weertje; moar de dinger steet niks voorlijk.’
Kleumige weiden lagen vaal in de kleur, in de schaduw der boomen rasperig, witberijpt. Op den vijver deed hier en daar een ijsvlies het doode water schitteren als zwart kristal, maar in de wintertwijgen kwam kleur en leven, en overal tusschen het akkermaalshout pluimde het teere groen van uitgeloopen paarse berkstruweelen omhoog.
‘De bosch hef van winter neet gelejen; 't is moar zoe jammer dat het hakholt gin weerde hef.’
‘Wordt wel weer beter, Velderman,’ verzekerde Karel, tot tegenspraak prikkelend.
‘Ik wensche meneer geluk mit zien geleuf, moar ik geleuve d'r niks van. Noe de leerloojerieën den eek neet meer neudig bint, makt het meiholt den arbeid van hakken en schellen en wegvoaren amper good. Veur twintig joar bracht de bosch 's joars twee duzend op.’
‘En tegenwoordig?’
‘Gin viefhonderd! 't Holt kriegt zien gerechtigheid oek neet meer, geet zienderoogens achteruut - en den arbeid en het voargeld veuruut.’
‘Nu, het eerste perceel is ook niet duur ingezet.’
‘Bekant vier en zeventig duzend! Stomp te duur! De ienzetter höldt 't an de bokse - wa' 'k oe zegge!’
‘Ken je dien inzetter?’
‘Wisse! Zoo'n kê'l uut stad; zonne Jeude. Den is 't um 'n honderd gulden hooggeld begonnen. Hie rekent zoo: wordt ie bedankt dan kriegt-ie vief percent van de verkoopers; wordt-ie afgemiend dan kriegt-ie tien percent van de koopers.’
‘En wordt-ie afgemijnd?’
‘Gin kweksie van! D'r woaren zat kiekers, gin koopers. Erst de grootheid uut den umtrek: de juffers van den Kroanendiek en de b'ron van den Oldenkamp mit al zien
| |
| |
volk, en de jonker van 't Roôvelde op zien vöske; en toe stadsluu en holtkoopers.’
‘De heeren dus enkel maar kijken, niet koopen?’
‘Wisse! Slimmen grond heft-ie zat, allemoal! En benoame slimme bosch: dèn is heur 't ankieken neet weerd.’
‘Maar dan zullen de houtkoopers het mijnen.’
‘Dee hef'-'t oek up'ezet um de dennen. Bekant twintig duzend veur 't mijnholt. 't Is meroakel! Joa, die kunt wat! Zee koept-al mangs 'n heelen bosch um de dennen; dee slaon z'oe van de beên en verköpt dan den koalen grond. Moar dit perceel wilt-zie neet. 'n Huusperceel liek heur neet.’
‘Behalve de eiken. En daarvan hebben we toch heele lanen.’
‘Dat deut 't ok - moar 't liekt meer as 't is. Krek um 't huus, doar stoan heele kê'ls. Verderop is 't meestempart niks. Den koekoekseik kent meneer? Um te zeen, wat 'n kê'l! Veur de holtkoopluu gin piep tabak weerd. Vol spechtengaten. En den allee bie den Grunen Zomp hef de specht oek secuur noa'ezeen.’
‘Kunnen die boomen dan toch blijven staan?’
‘Honderd joar, as 't mot! Krek 'n krukkelig mins!’
‘Maar als je nu eens zóó rekent: De dennen laat je gaan; die zijn rijp en staan toch aan den buitenkant, terwijl je de andere boomen benadert. Op die manier spaar je 'n twintig duizend gulden en daarmee ontgin je een goeie zestig hectaren. Dan heb je voor vijf en zeventig duizend een landgoed dat z'n renten opbrengt, en je woont voor niets. Begrepen?’
‘'k Begriep meneer best. Ontginnen - met kunstmest? Kunstmest - kunstpest, zê'k ze hier. 't Zal mie wonderen of 't geet.’
‘Zou meneer Lodewijk op den toeslag komen?’
‘Wisse neet!’ schrok Velderman: ‘Da' gift ok gin eigenschap veur 'n heer!’
Hm, die opmerking van Velderman, over wat 'n heer al dan niet paste, was zonder erg - anders... Jawel, een heer mocht openlijk geld uitgeven, maar moest het in het donker binnenhalen. Van Lathem van de Heerengracht
| |
| |
zou spreken als Velderman, ‘nur mit ein Bischen andren Worten’. Van Lathem zou ook nooit Hofland halfstaan met grondspeculaties, tenminste zorgen dat niemand zoo iets van hem dorst denken. Nu, dat was uit, voorgoed en onherroepelijk. Verder ook onnoodig. Als hij de Geere nog had, dan wàs hij er. Had hij voldoende bewezen indertijd bijtijds het roer omgegooid en een nieuwen koers genomen te hebben. En gelijk te hebben gehad geen van Renkum XI te worden, maar een nieuwe van Renkum-faze te beginnen. ‘Wisselbouw’ zou een boer zeggen. Een geslacht dat eeuw in eeuw uit in studeerkamer en kerk geleefd had tot nieuw leven brengen op kantoor en beurs en landgoed!
‘Dus jij staat er voor in dat perceel één niet wordt afgemijnd?’ polste hij, onzeker, bijna bang...
‘Zat kiekers, gin koopers! En De Geere is gin allemansgadinge. As de familie 't neet bedankt, höldt de ienzetter 't oan de bokse. Wisse.’
- En de familie bedankt natuurlijk, - bedacht Karel, - gunt het niet voor dien spotprijs en ik laat het mij uit den boedel toebedeelen voor den inzetprijs. Wij houden de eer aan ons en ieder is tevreden -.
‘Wa' roast doar ien de verte hin?’ vroeg Velderman stilstaande en zijn ooren opstekende, ‘'t Liekt bekant 'n spoortrein!’
‘Wat? Ik hoor niets.’
‘Heur. . 't bulkt zoo vrimd.. veurbie 't Oelengoor up 'e stroatweg’.
‘Neen.. oja.. Dat? 'n Automobiel, Velderman!’
‘Hoo neumt meneer dat? Otoo...?’
‘Au-to-mo-biel.’
‘Is da' zo'n vrimd gevoar, zo'n uitlandsch?’
‘Vreemd.. vreemd.. Zie je die hier niet?’
‘Zo'n gevoar up z'n eiges? Neej, 'k hef 't dink nog neet ezeen. Den b'ron van Olthof over den Iesselt mot 'r eene toe'esteld hê'n. Heelegoar uut Frankriek! Wa' we hier mangs wel kriegt, da' zint die.. fietse, neumt zie ze. Erst den niejen dokter, en toe Harm van Overvelde - da's 'n strapante! - en noe komt 'r meer!’
| |
| |
‘En zal ik je eens wat zeggen, Velderman? Hoor, daar heb j' 'm weer... dat getoeter is het signaal van den nieuwen tijd! Die auto's komen ook hier. Dan worden weer alle landhuizen bewoond en vliegt de wereld vooruit!’
‘Meneer zal wel geliek hebben. Ik bin moar 'n boerenmins,’ schudde Velderman het hoofd, rustig ongeloovig en zelfbewust.
Het was een ongezellige maaltijd.
Mevrouw van Renkum kon maar niet tot rust komen.
Eerst al die vreemden die koel De Geere kwamen opnemen en schatten. En al die bakens, een witte plank waarop in roode cijfers het perceelnummer stond - zelfs in de aan haar tuin grenzende weide stond zoo'n baken te dreigen.
Toen de inzet. Door een Jood uit de stad, die enkel belust op wat hooggelden, bij toewijzing wel alles zou sloopen in zijn woede, dat zijn toeleg was mislukt. Want die man had het te hoog ingezet, zooals ieder zei.
En nu ineens Karel's beklemmende verschijning. Wat toch deed hij hier? Lodewijk, de testamentair executeur, had het beslissende woord te spreken en niet Karel. Voor Otto kwam hij evenmin; die bleef Karel nog altijd voor een indringer houden. Zou hij zelf?... Neen hij kon zijn bank onmogelijk opgeven, en Em scheen niets gesteld op een vast vacantieverblijf. Hevig had ze gehoopt, dat ze De Geere gemeenschappelijk, als familiebezit, zouden aanhouden, en dat Karel, als financier, daarvoor nog eens poolshoogte kwam nemen. Maar die oude illusie bleek ongegronder dan ooit.
En kon ze zich nu maar laten gaan, direct op het doel af!
Dat kon ze bij Marietje, bij Lodewijk, niet bij Karel. Met hem deed ze vanzelf omzichtig. Nu zelfs diplomatisch, nu een als-maagdelijke schroom haar weerhield te laten merken hoezeer zij zich bekommerde over de toekomst van Charles' voorvaderlijk goed. En bovendien: Karel deed verzekerder dan ooit, en dit maakte haar onzeker, sceptisch. Wat had God toch met hem vóór! O, ze had haren oudste zoo lief,
| |
| |
maar hij had haar liefde niet noodig. En dit maakte zoo ellendig - want wat te beginnen met geweigerde liefde? En ze kon hem ook niet vermanen, want hij deed alles voortreffelijk. En het maakte zoo doodmoede voortreffelijke menschen te willen bijbrengen, dat hun ook wel iets zou ontbreken. Kon ze maar meer voor hem bidden! Maar het eenige wat ze voor hem kon bidden: dat God hem eens rampspoeden toezond, dit dorst ze niet voor hem bidden, mocht ze misschien niet eens... En zoo zat ze te tasten.. in het duister..
Karel vond de atmosfeer verre van verkwikkelijk.
Na de eerste hartelijke ontmoeting had moeder het dadelijk op De Geere aangestuurd, op het gemeenschappelijk aanhouden, als familiebezit. Nauwelijks had hij Otto, als sta-in-den-weg, naar voren geschoven, of moeder had iets ongenaakbaars over zich gekregen. En teruggekomen van zijn wandeling bevond hij haar, in optreden, doen en laten, volkomen de châtelaine van De Geere. Als hij niet beter wist, zou hij zeggen dat moeder zijn besluit wist en dit wilde verijdelen. En hun gesprek kwam steeds neer op De Geere. Ze konden beginnen waar ze wilden, die magneet trok onweerstaanbaar, en half-onwillig belandden ze altijd weer op de fatale klip, die ze wilden omzeilen.
‘Wij, menschen, werpen zoo gemakkelijk weg wat we bezitten, en jagen naar wat ons niet is weggelegd,’ zuchtte zij, haar handen in den schoot, en met leege oogen voor zich uit starend.
Vragend keek hij haar aan. Dus zijn verhaal over Em's optreden als presidente van ‘Vrouwensteun’ geen afleiding bezorgd? Dan maar weer op nieuw beginnen: ‘In het algemeen hebt u natuurlijk gelijk, maar in dit bizondere geval? Van Otto blijft alles onzeker: of, en wanneer, en in welken doen hij terugkomt. En Lodewijk werpt niets weg. Ik ken niemand, die met zulk een piëteit zich hecht aan al wat hem dierbaar werd. Ik geloof dat hij met moeite afscheid neemt van een pen, waarmee hij prettig schreef.’
‘Reden te over dit aan te houden. Wat 't zwaarste is, moet 't zwaarste wegen.’
| |
| |
‘Aan te houden! Maar moeder! Vooreerst het geld..’
‘Een Utenhage heeft nog wel kanalen om geld te krijgen.’
‘Onder anderen van mij. Maar hij sloeg mijn aanbod van de hand. En ik geloof terecht. Voor een korte zomerweelde zich met z'n gezin een heel jaar bekrimpen...’
‘Aan te houden, gezamenlijk bedoelde ik.’
‘Gemeenschappelijk bezit, familiegoed - wat klinkt zoo idyllisch?’ glimlachte hij, zijn stem verteederend en haar open aanziende: ‘Maar een enkele uitzondering daargelaten wordt gemeenschappelijk grondbezit gemeenschappelijke ellende.’
‘Waarom zouden jelui die uitzondering niet zijn?’
‘Omdat - ik stel nu het onmogelijke, dat Otto meedoet - in dit geval de ellende vooruit te zien is. Otto is practisch, zou den grond willen ontginnen, productief maken; Lodewijk daarentegen poëtisch, zou die onginning majesteitschennis vinden. En zich dit tiendubbel aantrekken als deze schennende daad mede onder zijn naam, zijn verantwoordelijkheid gebeurde. Maar behalve een leven van verdriet zou het een finantieele lastpost voor hem worden. Nu hij ruimer gaat wonen....’
‘Zoo? Eindelijk een beter huis dan daar in de Hoflaan. Is het vast?’
‘Zoo goed als. Met Mei trekken ze er misschien al in. Een geriefelijk huis, zei Em, die het met Louise ging zien, ruim en practisch; elk hoekje en gaatje heeft z'n bestemming. Zoo'n modern huis moet je prijzen voor de huisvrouw; maar ik houd meer van die oude huizen vol eigenaardige verrassingen. U ook niet?’
Zij knikte afwezig, ging niet op de vraag in.
‘Ja, die zaak gaat prachtig. Daardoor kunnen ze nu zooveel ruimer gaan wonen. Trouwens Lodewijk wordt heelemaal een kranig koopman. En ik heb hoop dat hij zich niet overwerkt en zich goed houdt tot de vacantie. Dan is hij het eerste, het moeilijke jaar door.’
‘Met de vacantie komt hij natuurlijk op De Geere?’
‘Maar moeder!... Dat zal de veiling uitwijzen!’
| |
| |
‘Nu Otto voorloopig nog in Indië blijft, is Lodewijk de aangewezen man. Ik zou wel eens willen weten, wie er nader aan toe was. Tenminste als Em blijft weigeren.’
Loom begon hij weer de oude argumenten naar voren te brengen. Met Em moest je ook wel eens van voren af aan beginnen, maar zoo toch niet....
Doch de châtelaine van De Geere hield stand, week geen duimbreed.
En hij kreeg het onaangename gevoel dat hoe meer hij redeneerde, hij des te meer terrein verloor.
Toch kon hij geen kamp geven - het was immers reeds beslist....
Met onbestemden wrevel echter voelde hij het vermoeden opkomen, dat er meer beslist was, dan hij kon inzien. Hij keek naar zijn besluit, als naar een schoone, exotische vrucht, waarvan hij niet wist of ze voedsel dan vergif bevatte.
En het gesprek duurde, duurde....
Beiden hoorden met verlichting het rijtuig naderen dat hem naar het station zou brengen.
| |
X.
Karel bleef in de eetkamer treuzelen, achter de courant.
Em zat onder de lamp Betsy plichtmatig te helpen aan haar schoolwerk, en hij verknoeide hier zijn tijd. Want wat lag er boven niet te wachten! De aanvraag van de Preanger Suikerfabrieken die enorm gingen uitbreiden, wilden aansturen op samensmelting met de Taluga, die ongelooflijke winsten maakte. Kon heel mooi worden... eerst nagaan hoe het stond met de afzetmarkten in Britsch-Indië en Japan, en met de grondpachten in Java.. En dan het consortium dat steun vroeg om weer nieuw leven te brengen in de vlasserij. Beloofde veel, toch maar afwimpelen, als te riskant voor de Bataafsche Bank.. De nieuwe pensioensregeling van het personeel niet te vergeten. Bepaald haast bij..
'n Massa werk - maar hij kon niet weg. Otto's antwoord kon onmogelijk langer wegblijven. Hij zat er op te
| |
| |
wachten als een verliefde op het antwoord van zijn geliefde. Hij keek er tegen aan met verlangen en vreezen, zooals een landverhuizer over de railing van de boot het naderende land aanstaart, en een speculant naar de beurslijst grijpt om te zien of hij er op of er onder is.
Toch kon Otto's antwoord geen verrassing brengen. Alles van een leien dakje gegaan, precies naar zijn berekening; zou ook verder glad loopen. De boerderijen gemijnd door de boeren, die blijkbaar onder papa een potje hadden gemaakt, en perceel één op slag geloopen. De familie de zaak daarop veertien dagen in beraad gehouden; morgen moest Lodewijk's brief met hun antwoord naar de notarissen. Otto, telegrafisch eerst van den inzet op de hoogte gebracht, daarna van den toeslag en van Karel's bereidverklaring perceel één voor den inzetprijs te houden, had expres gewacht met het antwoord. Om te laten voelen dat hij besliste, en veel koeler stond tegenover zijn bereidverklaring dan Lodewijk, die jubelde dat zoodoende toch De Geere nog in de familie bleef. Maar nu moest dat heer zijn mond wel opendoen, al was het nog zoo benepen. Neen, wat hij zich voorgenomen had: De Geere niet bij verrassing te nemen, loyaal of niet; het gebeurde als op commando. Ieder was tevreden, al deden ze niet allen zoo uitbundig als die trouwe Lodewijk.
Waarom dan dit wachten op het vooruit-bekend antwoord?
Omdat hij speciaal van deze beslissing zekerheid verwachtte, geluk, blijdschap.
Met zaken hadt-je hetzelfde. Je kondt soms tegen de prachtigste plannen onzeker blijven aankijken, tot de beslissing je over het doode punt heenhielp, en je dan het hoofd moest schudden over je aarzeling. Maar honderdmaal sterker had hij dit nu met De Geere. Hij voelde dat De Geere ontginnen en gaan bewonen niet een intermezzo, maar een beslissende stap was. Dat dit láátste, wat hij nog zou dóén, zijn geluk of zijn ellende ging worden. Tot nu toe had hij voorloopig geleefd, als op proef die niet meetelde. Nu begon het eigenlijke, het uiteindelijke, dat eenmaal
| |
| |
begonnen zou voortgaan, onweerstandelijk. Zou voortgaan van geluk tot geluk of van ellende tot ellende, en dit definitief. En niemand die hiervan iets wist, iets vermoedde. Zelfs zijn allernaasten wisten niet wat er van te denken. Betsy vond het prettig zich door vader te laten plagen als ‘Vrijvrouwe van De Geere’, maar had zooeven nog onder het eten verklaard vacantiereizen in het buitenland verre te verkiezen boven een Geldersch buiten, waarvan je nooit wat kondt vertellen. Em verzette zich niet meer tegen het aanhouden van de Geere, scheen het een taak te vinden als een andere. Evenals nu het helpen van Betsy.
Wat werd die al een dametje! Zoo met de breede matrozenkraag aan tafel gezeten, en boosdoende tegen boeken en schriften, nog een kind, maar als ze stond en je met haar fonkelende, donkere oogen aankeek, al geen kind meer, een meisje met temperament. En als ze dat welige, los over hals en schouders hangende haar eens opstak, was ze al volwassen met haar zestien jaar. Kijk, nu stak ze haar tong uit tegen die thema! Goed dat Em dit niet zag - want haar verbieden geleek toch weinig naar opvoeden.
#x2018;“Met Willem van Oranje” moeder, en dan: “dén grootsten staatsman zijner eeuw” of “dé grootste staatsman zijner eeuw” hoe moet dat nu?’ pruttelde Betsy, ongeduldig het haar naar achteren werpend: ‘Vervelend; je weet het ook nooit!’
‘De grootste staatsman zijner eeuw,’ besliste Em gelaten: ‘Niet waar Karel? Want je moet toch aanvullen: “die de grootste staatsman was.”’
‘Ja, als je dat er bij denkt,’ corrigeerde Karel voorzichtig: ‘dan heb je gelijk. Maar je kunt ook dat “grootste staatsman” als appositie nemen, en dan....’
‘Pas op, Karel! Help haar niet van den wal in de sloot! Op dat school mag immers het kind geen vreemde woorden gebruiken. Je begrijpt dat ik anders allang een gouvernante voor haar had genomen!’
‘Appositie - hoe vertaal je dat? Bij - bijplaatsing is geen hollandsch....’
‘Bijstelling is het, vader’.
| |
| |
‘Prachtig; je weet het beter dan vader. Nu, een bijstelling staat in denzelfden naamval.... dus wordt het: “met Willem van Oranje, dén grootstén staatsman zijner eeuw!”’
‘Ik vraag je nu: wat heeft het kind aan zulke nonsens!’
Karel legde de courant neer, en keek op z'n horloge.
‘Moeder, hier is het dus ook dén? “Met Maarten Schenk, hoewel den dappersten legeraanvoerder zijner partij, kwam slechts een kleine bende mede.”’
‘Natuurlijk: als je zegt: “met Willem van Oranje, dén” dan moet je ook zeggen: “met Maarten Schenk, dén”, niet Karel?’
‘Lees het nog eens, Betsy. Vader heeft het maar half gehoord!’
‘“Met Maarten Schenk, hoewel dén dapperstén legeraanvoerder zijner partij, kwam slechts een kleine bende mede.”’
‘Ja, nu geloof ik dat het alle twee kan. Leg je den nadruk op “hoewèl”, dan denk je er bij: “hij was” en wordt het: “de dapperste legeraanvoerder”. Leg je daarentegen den nadruk op de bijstelling....’
‘Nu zul je me toch toegeven dat dit eenvoudig is uitgevonden om het kind te plagen! Was ik niet bang ze te veel te isoleeren, ik hield ze thuis en gaf haar zelf les. Want gouvernantes zijn nog grooter plaag.’
‘Ja....’ aarzelde Karel.
Daar klonk de bel! Otto's antwoord!
Hij keek Em en Betsy scherp aan. Doch het was niet eens tot hen doorgedrongen..... ze dachten in geen velden of wegen er aan.
Bekende voetstappen... Lodewijk met Otto's antwoord.
Hij werd draaierig, benauwd, bijna onpasselijk van de spanning.
De deur ging open en Lodewijk's donkere gestalte teekende zich af tegen de lichte gang. Lodewijk te zien deed altijd goed....
‘Kijk eens, daar heb je Lodewijk. Dat is aardig!’
‘Dag Lodewijk!’ - ‘Dag Oom!’
| |
| |
Em en Betsy lieten verheugd het schoolwerk liggen om hem te begroeten.
‘Dag Em en Betsy. Ik feliciteer jelui met De Geere, zooals ik ons allen feleciteer. Hier Karel, het telegram, zooeven gekomen. Van harte, hoor. Ik kan je niet zeggen, hoe dankbaar ik ben.’
‘Dank je!’ zei hij, het telegram aannemend. Wat zag Lodewijk er moede uit en opgewonden! Enfin, de handel legde de zweep er over - als de trouwe kerel het nog maar een paar maanden uithield, dan was hij er. Toen las hij het telegram: ‘Alles gegund. Vanrenkum perceel een. Otto.’
‘Ik dacht, dat die zaak al lang in orde was, Lodewijk.’
‘Voor mij wel, Em. Karel's aanbod was de prachtigste oplossing. Nu blijft het goed in de familie. Maar Karel stond op Otto's toestemming. Nu is alles in orde. Wij blijven op De Geere, de boeren op hun plaatsen, maar als eigenaars. Wij hebben hen, om zoo te zeggen, zelfstandig gemaakt. Eerst onder ons, nu naast ons. Ideaal van opvoeding! Kon niet beter.’
Karel glimlachte. Van Renkum bleef hij voor Otto, werd nooit Karel. Enfin, die speldeprikken niet voelen; dit genoegen dien panier percé tenminste ontzeggen! En Lodewijk met z'n idealisme! Beminnelijk ja, idyllisch - alleen absoluut onwaar. Die egoïstische boeren voerden denzelfden bellum omnium contra omnes als de beurslui. In de natuur zag je niet anders, evenmin als in de kerk. De vrede Gods en elk soort concurrentie bleven antipoden. Daarom nog niet het ééne, als hersenschimmig, of het andere, als misdadig, loslaten. Beiden vasthouden, en met koel hoofd erkennen dat ons christelijk leven voorloopig weinig meer geeft dan een compromis tusschen die uitersten. Trouwens wie het ideaal hier absoluut wilde realiseeren, verloor ook dat nog wat hij er van veroverde. Zou die prachtige Lodewijk daar ooit achter komen? Niet waarschijnlijk...
‘Mooi, Lodewijk! Hier het telegram, bewaren! Ja, ik ben ook blij dat het tot aller genoegen geschikt is. Maar je lofzang op de boeren! Je blijft toch de laatste der
| |
| |
troubadours. Ik vertelde je indertijd wat papa overkomen is bij de laatste afrekening met Mannes.’
‘Mannes?’ vroeg Lodewijk, zijn hand door zijn hoogen kuif strijkend en daarna een stoel nemend naast Em: ‘Ja, er schemert me zoowat voor. Maar 'k ben het vergeten.’
‘Je kent Mannes van 't Harmelink toch, dien goochemert met zijn stijve nekske? Natuurlijk; we zouden Mannes niet meer kennen! Nu die komt met Sunte-Petri den lanter de pacht doôn. Papa zit er voor, ontvangt hem vriendelijk, maar wacht zich wel over de boerderij te beginnen. Want dan klagen geen gebrek en gesoebat om allerlei reparaties.
Maar ook zonder invite draait Mannes de boeren-litanie af. Jeremieeren und kein Ende. Slechte oogst, wildschade, ziekte onder het vee, zoodat, juist nu het vee prijzig was, hij niets te verkoopen had.
Papa daartegenin dat Mannes, volgens iedereen, een buitengewoon voordeelig jaar had gehad, dat 't Harmelink de beste plaats was, en dat hij zelf toch ook zijn belastingen en het werkvolk moest betalen.
Mannes laat zich echter niet van de wijs brengen. Juist dat dure werkvolk brak hem den nek, nu zijn zoon onder het volk lei. En hij zou den lanter niet tegenstriejen dat 't Harmelink geen redelijke ploatse was, maar de lanter moest ook niet vergeten dat het een slim-hooge pacht was, die hij moest opbrengen. Waarachtig, hij had die slimhooge pacht niet kunnen maken. Zooveel geld had hij onmogelijk bij elkaar kunnen krijgen. De lanter zou, astoebleeft, nog wat geduld willen hebben.
Papa, je weet hoe goed hij was, begon te wankelen. En na nog een aanval van Mannes, besloot hij toe te geven. Het mocht eigenlijk niet, maar als de man het nu niet had! In 's hemelsnaam dan - anders vroeg de man op het laatst nog geld toe. Goed, Mannes moest voorloopig betalen wat hij bij zich had, voor de rest kreeg hij dan uitstel.
Mannes zet, zegevierend, zijn neksken nog scheever, trekt z'n geldzeksken - je weet wel, zoo'n blauw geruit - uit den binnenzak van zijn wammes, opent het zeksken en
| |
| |
begint de papierkes stuk voor stuk op tafel uit te spreiden.
Papa ziet, met opluchting, dat het nog wel mee zal vallen.
De bankbiljetten geven deugdelijke cijfers te zien, en Mannes gaat voort, gaat voort; en het zeksken is nog lang niet leeg.
Papa begint groote oogen op te zetten..
Meer dan de heele pacht ligt daar op tafel, en Mannes gaat voort, gaat voort; het zeksken geeft het niet op.
Papa krijgt een eigenaardigen kijk op den waarheidszin van Mannes, ook de onaangename gewaarwording dat hij en zijn vaderen door Mannes en diens voorvaders er aardig tusschen genomen zijn.
Meer dan het dubbele der pachtsom ligt reeds op tafel, en Mannes gaat nog wat opdiepen uit het onuitputtelijke zeksken.
Papa wordt er verlegen onder en wijst Mannes op z'n vergissing.
Tableau - zou je denken?
Neen! In het minst niet verbouwereerd, zegt Mannes: “Zee, doar hef de vrouwe miej 't verkeerde zeksken mit 'elangd!”’
Em en Lodewijk glimlachen, doch niet van harte, terwijl Betsy blijkbaar de grap niet begreep en alleen lacht om vaders vertelmanier.
‘Wij krijgen toch niet zoo'n last met die boeren, Karel?’
‘Zij zijn immers eigenaars geworden, dank het zeksken? En die ontginningen gaan per Velderman. Neen, nooit persoonlijk wat doen bij boeren; die bedotten je daar je bij staat.’
‘Maar we gaan toch een buitenlandsch reisje maken?’
‘Vast Betsy - als je overgaat.’
‘Karel, die ontginningen! Bezint, eer je begint. Je kunt makkelijker het karakter van een ding wegmaken dan het terughalen.’
‘Als Betsy niet overgaat, ligt het alleen aan dat nare school. Je had net moeten hooren, Lodewijk.. die nonsens!’
‘Ja.. maar ik moet weg,’ jachtte Lodewijk, opstaande:
| |
| |
‘ik moet vanavond nog de notarissen schrijven en andere brieven’...
In de gang begon Lodewijk weer over de heerlijke oplossing en over de ontginning, die zoo zou tegenvallen, zoodat Karel er geen woord tusschen kon krijgen.
Na Lodewijk uitgelaten te hebben, liep hij peinzend terug.
Hij schudde het hoofd. Met de beslissing was de blijdschap niet gekomen. Het langverwachte was een feit geworden, maar nu hij den als doel gestelden bergtop had bestegen, nu géén zonnig perspectief, maar dikke wolken. Nu wàs hij er; nu zou hij niets meer wenschen - en nu lag het leven leeg en koud voor hem. De verwachte heerlijke uitzichten - ze lagen reeds achter hem, in de dagen toen hij zich geen tijd gunde ze te genieten. En in dien nevel stond hij alleen. Em en Bets, hij hoorde soms hun vertrouwd geluid, maar zag ze niet. Duidelijker nog hoorde hij moeder, doch zonder den zin harer woorden te verstaan. Lodewijk alleen zag hij soms, en in diens oogen de zon en de heerlijke uitzichten. Maar niet als hij zoo opgewonden dankbaar of bang voor ontginningen was. Alleen als hij weer heelemaal de oude Lodewijk werd. En dit zou hij worden, als hij het maar tot de vacantie uithield...
Dus? Weer een illusie afschrijven; met deze laatste voorgoed alle illusies afschrijven! En werken! De Geere? Eenvoudig wat meer werk.
In het voorbijgaan waarschuwde hij Em dat hij boven ging werken, en aldra zat hij aan zijn bureau brieven te schrijven.
De eerste aan de Heide-Maatschappij; met het verzoek of de Maatschappij aan de aanvragen om kunstmest en graszaad van zijn werkbaas Velderman gereedelijk wilde voldoen; of zij verder Velderman schriftelijk en zoo noodig persoonlijk van raad wilde dienen en de rekeningen aan zijn adres zou zenden.
De tweede aan Velderman. Om dezen te berichten dat De Geere nu op zijn naam stond, en hij direct de ontginning wilde ter hand nemen. Velderman moest beginnen
| |
| |
met de Groene Zomp. Struikgewas, opslag en gagel met wortel en tak uitroeien, den grond gelijk maken en nog dit voorjaar kalk en kunstmest strooien en graszaad zaaien. Hij had aan de Heide-Maatschappij te Utrecht slechts de grootte, hoogte of laagte van den grond op te geven; van daar werd hem alles gestuurd, met gebruiksaanwijzing. Kon hij ergens niet mee terecht, direct personeel van de Maatschappij ter hulp ontbieden. Zoodra de Groene Zomp was gelijk gemaakt, dadelijk aan het akkerbosch beginnen. Het hout uitmaken, de sloten dempen, den grond effenen. Maar in geen geval aan de lanen raken en alle opgaande boomen sparen. Zooveel arbeiders aan het werk zetten, als te krijgen waren. Ze goed betalen en terdege narijden. Voor hun loon zich vervoegen bij de Provinciale Bank in stad, waar hij ook wel voor papa was geweest. Daar kreeg hij voor zijn handteekening het benoodigde geld, hoogstens driehonderd gulden tegelijk. Begreep hij iets niet, dan dadelijk vragen; want er was haast bij de ontginningen.
Daarna kwam de aanvraag der Preanger Suikerfabrieken aan de beurt. Een artikel uit de Indische Gids leverde hem interessante gegevens over de grondpachten op Java, en een Engelsch tijdschrift gaf hem een nieuwen kijk op de afzetmarkten van de suiker. Vlug wierp hij zijn aanteekeningen op papier. Die kon zijn eerste bediende morgen uitwerken tot een rapport voor de eerstvolgende commissaris-vergadering.
Met de aanvraag van het consortium voor de vlasserij kwam hij spoediger klaar. Wel mooi, echter ruim speculatief; kon hij wel mondeling afdoen.
Maar de nieuwe pensioensregeling gaf meer werk. Wat verdiende de voorkeur: tractementsverhooging of pensioensverhooging? Hij was voor het eerste, Marelse, de president, voor het tweede. Als hij eens 'n middenweg zocht? Hij berekende, cijferde, vulde lijsten in...
Eindelijk legde hij de pen neer en keek op zijn horloge. Ja, het werd tijd naar beneden te gaan en te sluiten.
| |
| |
Eerst greep hij nog onwillekeurig naar een boekje met dagteksten.
Toen hij voor het eerst van huis ging, had vader het hem meegegeven en hem laten beloven elken dag den dagtekst te zullen lezen. Zij deden dat thuis ook, zooals hij wist. Bleef hij nu dit boekje gebruiken, dan vormde dit een band. En na vaders dood zond moeder elk oudjaar hem een nieuw boekje.
Nu, hij had geen spijt zich aan deze goede gewoonte te hebben gehouden. Je leefde nu eenmaal niet bij brood alleen.
Hij sloeg het boekje open en las den morgentekst:
‘Er is een, die zichzelven rijk maakt, en niet met al heeft; en een, die zichzelven arm maakt, en heeft veel goed.’ Spr. 13:7.
Ja, die oude Israëlitische wijzen wisten het wel. Ze zagen het leven onder het aspect van wijsheid en dwaasheid. En ze sloegen den spijker op den kop. Zoo was het - maar te weten dat het zoo was, gaf geen troost, geen blijdschap, als je zelf reeds wist dat het zoo wàs. Enfin, wáár bleef het!
De avondtekst luidde:
‘Gode zij dank, die ons de overwinning geeft door onzen Heer Jezus Christus.’ 1 Corith. 15:57.
Ja, dit ging dieper en hooger. Zoo'n woord bracht een eeuwigheidssfeer mee. Overwinning, natuurlijk dat was het eigenlijke levenswoord. Maar.. hoe wist-je nu of je overwinning er één was die hier heette: een overwinning door Jezus Christus?
Als je met een goed geweten gestreden hadt? Als je met vreugde gewerkt hadt?
Nu.. hij werkte met vreugde. Hij dreef op zijn werk, zooals een zwemmer zalig op zijn rug ligt en in het frissche water de wolken groet, die ook zoo zalig zeilen over den blauwen hemel. Zijn werk droeg en hief hem op, zooals een lustig zeetje een witten zeiler draagt en opheft en met juichende vaart doet voortsnellen, den wind in de zeilen.
En.. zijn geweten beschuldigde hem niet. De Bataafsche
| |
| |
Bank deed alleen correcte zaken. Vroeger, ja, had hij wel iets gedaan, dat niet door den beugel kon. Maar dat was uit, voorgoed uit. De Geere was zijn laatste verovering. En die had hij zonder verrassing genomen, zonder een enkelen truc, tot groote dankbaarheid zelfs van Lodewijk. En toch ook deze verovering bracht hem niet verder, integendeel. Het was hem nu, alsof hij De Geere reeds altijd bezeten had, en als ging die alleen de voldoening van nog meer mooi werk geven. En al dat mooie werk liet je voor een oogenblik wel vergeten dat je onbevredigd waart, maar gaf je geen geluk, geen grein. Want geluk was vrede, harmonie met je zelf en de wereld, ook dan als je met je handen over elkaar zat en met open oogen de wereld en jezelf aankeek.
Ineens kwam van de Maas een schorre schreeuw van een stoomertje. Hij keek uit het venster en ja, daar gleed het roode licht van het bootje vlak langs het donkere water, daarin trillende weerspiegelend. Nog eens schreeuwde het bootje. Het had haast blijkbaar, en wilde iets. Hij bleef uit het venster kijken, en prevelde onwillekeurig: ‘die man aan het roer is gelukkig! Want hij ís er nog niet; maar wil er komen. Hij ís er nog niet.. hij ís er nog niet, de gelukkige kerel!’
Intusschen viel Velderman als ontginner verbazend mee.
Als werkbaas, in die betrekking opvolger van zijn vader, sprak hij het woord van De Geere. Daar ontbrak indertijd werkkracht, geld, inzicht om te gaan ontginnen, en om dit te verbergen werd er nooit dan smalend gesproken over die nieuwigheden. En daarmede stemden de groote boeren in, die met het oude waren opgekomen. Doch zelfs toen bleef Velderman persoonlijk danig nieuwsgierig, of kunstmest ooit stalmest zou kunnen vervangen. Want lukte dat, dan verhief zich de geheele boerenstand, vooral de keuter, de kleine boer, en hij dus ook.
Nu eindelijk kreeg hij als werkbaas van De Geere de gelegenheid zich met eigen oogen te overtuigen, wat kunstmest vermocht op slimme gronden. En dit zonder eenig
| |
| |
risico, met den besten steun, de Heide-Maatschappij, in den rug, waardoor hij een autoriteit werd en op de groote boeren een voorsprong kreeg.
Met verbazing zag Karel den nieuwen Velderman, den hardnekkigen ontginner, zich ontpoppen. Diens brieven werden hem een welkome versnapering. Hij herkende ze dadelijk. Het vierkante witte couvert, waarop zijn naam gegetiteld WelEele. Heer zoo genoegelijk stond te dansen, was een brief van Velderman. Zonder inleiding viel deze dadelijk in de zaken, en werden deze besproken op den éénklankigen toon eener middeneeuwsche kroniek. Zelfs de vorm deed daaraan denken. De brief begon met een hoofdletter en liep zonder interpunctie door tot het einde. Hij reeg alles aan elkaar over geldzaken en kunstmest, meihout en pinken, markegrond en belastingen, tot een relaas, dat de moeite van het ontwarren beloonde met het beeld van een leven, uitermate reëel en daarbij nukkig als de beurs. En na dit alles eerst weer een hoofdletter aan dit stereotype slot: ‘Groete van g.j. Velderman.’
Daarbij kwam de meevaller der markegronden.
Ten allen tijde waren de Utenhage's markerichters, en als zoodanig voorstanders van de verdeeling der Haalthemer marke geweest, waarvan hun dan geen klein deel toeviel. Doch ook hier vervolgde papa zijn gewone onfortuinlijkheid. In zijn goede jaren ging niemand op zijn voorstel tot verdeeling in, en toen de eigengeërfden er op kwamen aandringen, verzette zijn zwakke positie zich daar tegen. Hij stelde uit, tevergeefs hopend op gunstiger tijden, stelde uit. Wat toch in 's hemelsnaam met den hem dan toebedeelden markegrond aanvangen? Voor het in cultuur brengen ontbrak hem alles. Waartoe van dien grond, waarvan zijn boeren vrij hun gebruik namen, belasting gaan betalen? Alleen om een officieel bezit, dat hij feitelijk reeds uitoefende? Zoodat, toen de eigengeërfden bleven aandringen, hij voor het markerichterschap bedankte. Zijn opvolger, een bevriend advocaat uit de stad, hield de beslissing slepende, terwijl papa's sterven en de veiling elken voortgang verhinderde.
Lodewijk had den markegrond eenvoudig verzwegen in
| |
| |
het verkoopboekje. Zoodat hij, als nieuwe eigenaar, niet weinig opkeek van een oproeping tot een vergadering der Haalthemer markgenooten, die zouden hebben te beslissen over een voorstel tot verkooping der resteerende markegronden. Hij meldde verhinderd te zijn te komen, doch het voorstel van harte toe te juichen. Het voorstel werd met algemeene stemmen aangenomen en uit de opbrengst zou hem een flink bedrag worden uitgekeerd, daar De Geere, als oudste havenzathe uit den omtrek, vele aandeelen in de marke bezat. Voor dat vermoedelijk bedrag liet hij Velderman de aan zijn gronden grenzende hooge en lage heiden koopen, en breidde zoo, zonder bijbetaling, zijn bezitting aanmerkelijk uit. En uit de graagte waarmede de markegrond gekocht en uit de haast waarmee daarop hier en daar een boerderijtje gebouwd werd, bleek dat de nieuwe tijd gekomen was en hij voor zijn kunstweiden liefhebbers te over zou vinden. Doch dit alles werd geleidelijk voor hem ‘een zaak’ als een andere, en het meest nog toen hij er op de beurs vriendschappelijk mee werd gehoond.
De dolste dingen werden ervan verteld. De een wist dat hij ging heereboeren; een ander dat hij een vennootschap had opgericht om een halve provincie als villapark te exploiteeren; een derde dat hij markerichter was geworden.
Wat of dat was: ‘markerichter’?
O - vertelde een grappenmaker - nu kon van Renkum 's nachts bij maneschijn de markegenooten samenroepen in een breede kuil in het bosch...
En - vervolgde een ander - alle markegenooten, op verbeurte van lijf en have, opschepen met alle incourante, onverkoopbare fondsen, die nu iedere beursman aan van Renkum kwijt kòn...
Neen - wist een ander - een markerichter kon al zijn onderhoorigen gratis voor zich laten werken en, bij weigering, hen laten ophangen aan hun grooten teen...
Karel lachte mee en dacht: ‘beter benijd dan beklaagd.’
En dan lachte hij hen uit dat ze zich weer iets op de mouw hadden laten spelden. Kom, hij was geen marke- | |
| |
richter en zou het evenmin worden als zij zelf. En dan begon hij over zaken.
De grappenmakers gaven elkaar een knipoogje: wat er dan van aan was of niet, van Renkum bleef er als de kippen bij om een zestientje te verdienen.
Doch dit juist wende hem aan de gedachte: dit was een zaak als een andere; je liet er zooveel van los als je wilde en het voornaamste hield je voor jezelf.
| |
XI.
Na hun hartelijken wellekomstgroet namen mevrouw van Renkum en Lodewijk elkaar scherp op.
Wat bleek zij in dit laatste halfjaar veel verouderd! Zou de eenzaamheid van zoo'n langen winter haar toch te zwaar drukken, nu zij al zoo oud werd? Hoewel: verveling kende zij niet; natuurlijk niet; zij hield van lectuur, van brieven schrijven en vooral: zij leefde mee met de menschen, met hen allen, maar ook met de Haalthemers als van ouds. Nu ja, de nieuwe dominee scheen weinig sympathiek, maar dit was wel te overkomen. Neen, iets ergers hinderde, deerde haar. Maar wat kon dat zijn?
Zij schrok hevig van hem. Mager en blank was hij altijd geweest met zijn blonde haren en lichtblauwe oogen - maar zooals nú! Dit was geen kamer- of kantoorkleur, die na een paar weken loopens in de wei vanzelf bijtrok. Neen, die doorzichtige bleekheid en die schitterende oogen voorspelden niets goeds; dit zat dieper, kwam van binnen. En een ouwelijke angsttrek, die hem sterk op Charles deed gelijken, ontroerde haar nog het meest. Want wat Charles eerst in zijn laatste jaren had gekregen, dit nu reeds bij Lodewijk, in de kracht van zijn leven? En zij liet zich ontvallen: ‘Nu, jij bent ook niet te vroeg gekomen. Is me er dat uitzien! Ik heb het altijd gezegd: jij bent niet geboren voor een Rotterdamsch pakhuis.’
‘Ja,’ gaf hij toe, te lusteloos zich te verdedigen: ‘ik voel me ook wat moe. En volgens Louise liep ik toch in den weg bij de verhuizing’.
| |
| |
Hij verzweeg het advies van zijn dokter, en zijn hartstochtelijk verlangen naar De Geere, bang zijn zelfbeheersching te zullen verliezen, als hij daarop slechts doelde.
Hij was buiten Louise om zijn medicus gaan raadplegen over zijn slapeloosheid en gebrek aan eetlust. Deze had, na een minutieus onderzoek, wel nog geen afwijkingen kunnen constateeren, maar dadelijk een rustkuur buiten voorgeschreven, en gesproken van een goed geventileerd kantoor op het Zuiden. En op de Geldersche Kade kwam nooit zon, en daar bewoonde hij bovendien den kelder! Ernstig had hij Kouwenberg voorgeslagen het kantoor te verplaatsen aan den Wijnstraat-kant, waar tenminste frissche lucht kon binnenstroomen. Doch deze had dit brutaal verworpen als ongehoorde geldverspilling voor ouwe-juffrouwen gevoeligheid, als een misdadigen aanslag op zijn beurs, zijn zaak. En bovendien, om hem te plagen, er voor gezorgd dat het kantoor nog minder gespuid werd dan vroeger.
Zijn geest begon er onder te lijden. Hij verloor, wat Fechner noemde het ‘Tagesansicht’ des levens, de lust in het leven, waarin de persoonlijke arbeid, een arbeid voor allen en ‘ein der wirksamsten Hebel der Lustökonomie in der Welt’ was. Hij raakte verward in het ‘Nachtansicht’ des levens. Het heelal hield voor hem op te leven, stierf af. De wereld verstomde, de natuur werd een rommel van levenlooze dingen, hoogstens van karikaturen. Voelde hij soms dat hij leefde en God in den hemel ook, dan dorst hij daarop niet ingaan; want wat zou hij den Vader in de hemelen anders hebben kunnen zeggen dan de klacht, de aanklacht dat alles op één groote mislukking uitliep? Zoodat in de praktijk hij niet meer met zijn ziel leefde, en God niet meer leefde voor hem.
Toen brak hij uit en zei Kouwenberg, liever nu in Juni zijn vacantie te willen nemen dan met Augustus; en die vond dat hij best gemist kon worden... Hij reisde van ochtend zonder reisrhythme, en lag lusteloos in zijn coupéhoekje, blij dat juf en Bert een paar dagen later zouden volgen, niet bij hem waren. En moede zat hij nu tegen- | |
| |
over haar, te slap om haar bezorgdheid verder te sussen.
‘“Ik voelde me wat moe,”’ herhaalde ze hoofdschuddend: ‘nu zal ik je eens catechiseeren. Weet je niet meer dat dominee zoo kon zeggen: ‘het eerste woord van den bijbel is: “in den beginne schiep God hemel en aarde, dat beteekent: God wil dat we even nauwgezet voor onzen geest zullen zorgen als voor ons lichaam, voor ons lichaam als voor onzen geest. Je overwerken is zonde, is zonde tegen je lichaam.” Een mensch màg niet zoo moe zijn, als jij nu bent’.
Hij knikte met een mat herkenningslachje, doch zweeg.
‘En overwerken komt van verkeerd werken. Lodewijk, laat varen dat verkeerde werk! En die je daarin gehaald en je er gouden bergen van voorgespiegeld hebben, gelooft ze niet!’
Even keek hij op, maar kon het niet harden in hare, donkere verontwaardigde oogen te zien, en maakte een afwerend gebaar.
‘En nu nog eens een woord van mijn man aan zijn oud-catechisant: “Het is heelemaal niet noodig dat een mensch rijk wordt, wel dat hij gelukkig is.”’
‘Ja, ik herinner me best dat de dominee dit gaarne zei, maar - ik behoef toch niet te betoogen dat dit hier niet het geval is.’
‘Natuurlijk bij jou niet. Ik neem aan ook bij hen niet die je daar in gehaald hebben. Maar dit is wel het geval bij de tegenwoordige levensbeschouwing. Rijk worden is het levensdoel. Daaraan wordt alles opgeofferd Eerst het eigen geluk. Dan het geluk der anderen. Geen traditie is meer heilig. Geen overtuiging wordt ontzien, geen herinnering heeft recht op voortbestaan. Nous avons changé tout cela!’
‘Nu ja,’ suste hij, om aan haar onbegrijpelijke verontwaardiging te ontkomen: ‘ik verander ook! Ik verhuis met pak en zak van de Hoflaan naar 's Gravendijkwal. En dat kan ik door mijn mooie zaak. Mijn verandering is enkel verbetering.’
‘Dat weet ik, Lodewijk. Maar die onnoodige veranderingen! Die vervréémden je van het leven.’
‘Welnu, dan zijn wij het eens,’ glimlachte hij op kal- | |
| |
meerenden toon: ‘mijn verandering was noodig en verbetering. En hier “blieft het bie het olde!” Geen enkele verandering! U blijft op de pastorie - en Karel en Em op De Geere.’
‘Soms is verbetering erger dan verandering,’ zuchtte ze. Ze had hem nu genoeg gewaarschuwd, niet te erg te schrikken als hij de ontreddering op De Geere zou zien. Ze moest het nu verder overlaten; misschien ging hij het dieper dan tot dusver inzien, als ze hem wat alleen liet: ‘En Lodewijk, je gastvrouw moet nog wat voor de koffie gaan zorgen. Neen, op geen fijnigheden rekenen! Nu je blijft logeeren, houden we ons aan de gewone pastorie-menage. Maar ook het gewone wil afgedaan.’
Alleen gebleven keek hij met welbehagen de tuinkamer rond.
Het was een zonnige morgen en volop lente.
Door de open tuindeuren kwam warme aardgeur, zwaar en versterkend, en mengde zich met de lavendellucht der oude meubels en der oude herinneringen dezer kamer.
Hij dook dieper in den hooggerugden, ouden leunstoel van den dominee, en moest glimlachen om den eigen wijzen slag van een vink, die onzichtbaar ergens zat te zingen. Ah, zeker in dien jongen eik, die voor eigen risico en voor eigen plezier midden uit de beukenheg opsprong. Hoe blonk boven het glanzende, satijnige beukenblad zijn schuchter zich ontkreukelend, blond groen in den blijden zonneschijn!
Uit de weldoende stilte kwam soms een dier geluiden, die alleen buiten zijn te hooren: wielgeratel op den weg, zacht echoöend tegen hooge boomen; voetstappen over knoerpend grind van het tuinpad; ook geluiden in huis die gewichtiger en huislijker doen dan dezelfde geluiden in de stad.
Hij sloot de oogen en kreeg weer vat aan wat hij in den laatsten tijd dreigde te verliezen. Nu wist hij weer wat hij moest gevoelen om het te begrijpen: de wereld buiten hem onderging niet machinaal, niet blind en doof als een doode, haar noodlot: neen, die wereld leefde; leefde van de allereenvoudigste levensopenbaring tot de alleringewikkeldste
| |
| |
toe; was gevoelig voor indrukken, bezat eigen wezen en bewustzijn, ondergeschikt aan het wereldbewustzijn, aan God.
Weldoende ontspanning kwam over zijn innerlijk wezen.
Zijn zich-goedhouden voelde hij nu als een pijnlijkvergeefsche, een kinderachtige poging.
Hij liet zich gaan. Nu ging het bergaf. Hij werd nu eerst recht moede, doodmoede, tot bezwijkens toe, maar dit was ziekte ten leven, matheid ter opsterking.
Hij trachtte nog eens al dit levende leven om hem mee te genieten.. den vogelenzang in te drinken.. het rhythme van het licht te voelen..
Hij zag met glimlachje van herkenning: dit was weer de zalige ‘Tagesansicht des Lebens’.. sloot de oogen, en dommelde in...
Wakker geschrikt door Hanna, die hem voor de koffie kwam roepen, verscheen hij opgefrischt aan tafel.
De angst voor de ‘Nachtansicht’ des levens was van hem geweken. Hij had den vrede hervonden van zijn geloof in een albezieling, één met zijn zieleleven en gegrond in God. En hij probeerde weer oude Haalthemsche grapjes op te halen.
Het kostte haar moeite daarop grif in te gaan.
Soms moest ze met beslistheid den mond sluiten om niet weer te klagen en aan te klagen als van ochtend.
En midden in de luchtige behandeling van een dorpsgebeurtenis wilde ze hem gaan waarschuwen zich toch voor te bereiden op de ontreddering van De Geere, die hij straks zou zien. Maar zijn argelooze vragen dwongen haar met het verhaal losjes voort te gaan - terwijl haar donkere oogen op zijde blikten naar de gelukkig omzeilde onvoorzichtigheid. Want het zou onverantwoordelijk zijn hem zijn vredige stemming te ontnemen... Misschien zag hij het niet zoo erg in als zij... Zij was een oude vrouw, die zich de ruwe veranderingen te veel aantrok, zich niet meer kon schikken in den nieuwen tijd, die zoo brutaal brak met dierbare tradities.... Hij was nog jong, kon zich het leven zoo anders indenken en inrichten dan een
| |
| |
oude vrouw... Wat haar tot tranen ontroerde, zou hem misschien niet schokken.. Eigenlijk geloofde ze niet, kon het nog minder hopen dat ze zijn sympathiek meevoelen zou moeten missen... Maar als dit toch het geval bleek, zou ze er in berusten en eenzaam haar smart verkroppen - want hij zou minder lijden en gemakkelijker staande blijven..
Haar bezonken rust verkwikte hem, vooral na de militante stemming waarmede zij hem vanochtend ontvangen had. Hier was nu niets veranderd! De vredige omgeving, de oude welbekende namen, haar lieve oude verschijning en rustige woorden, die een kostelijken zielevrede deden rondwaren in deze trouwe atmosfeer, Goddank, alles onveranderd! En met vreugde begon hij onder te duiken in een ongekend vacantie-gevoel.
‘Nu ga ik De Geere eens rond,’ zei hij van tafel opstaande: ‘en weet u, wat me zooeven te binnenschoot? Als we, zoodra juf en Bert gekomen zijn, met z'n allen eenvoudig De Geere betrokken en de pastorie sloten! Hanna vindt het goed, Karel en Em ook, en De Geere zelf vindt het best.’
‘Wat 'n plannen! Alsof we niet wisten dat God ons leidt langs wondere wegen!’
‘Zeker’ - want hij hoorde wel den schoonen ernst, niet de angstige waarschuwing van haar stem - ‘En daarom is het leven zoo ontroerend-schoon! Niet banaal, of burgerlijk, of gelijkvloersch!’
‘Nu, je moet zelf maar eens zien,’ glimlachte ze, hem goedendag knikkend.
Lodewijk stapte langzaam den pastorietuin door, van alles genietend. Van den zonneschijn, nu opgezocht als 's zomers de schaduw, van het luchtige windje, dat hem zijn overjas deed waardeeren, van de scherpe atmosfeer waarin ieder wezen, mensch of dier of plant, zijn eigen leven zoo apart en karakteristiek liet zien, van zijn lichaam, dat niet stenend voortkroop, maar rhythmisch opveerde en jubelend weer de oude bekenden groette.
Daar waren ze nog de trompet-narcissen en de vlammende tulpen; ze hadden het best gedaan! Daar kwamen
| |
| |
ze ook al de seringen, en de gouden regen. Ze beloofden enorm. Als ze nu maar oppasten voor die koude nachtvorsten en zich niet haastten! Daar stonden ze nog de beuken van den grindweg, nu onder hun teere, jonge blaren zoo wonder-licht, als illumineerden ze voor zich zelve. En ginds, door het inrijhek met de verweerde steenen vazen, ook weer de oudvaders van eiken, schijnbaar zich bukkend onder de vracht klimop, en ondertuschen zoo jong en vroolijk hun groenig-gele uitbotsels heffend tegen de blauwe lucht. En van overal de wildzang der vogelen in allerlei maat en tempo en rhythme, elkander verbeurtend, of dwars door elkaar heen, of ook te samen: flink onderstreepte vinkenslag, en smeltend uitgehaalde tonen, concertstukken van befaamde zangers en ook lief-luchtige deuntjes - het maakte de heele atmosfeer van muziek. En zoowaar daar ook Harmelink-zelf, het wezen van geslacht tot geslacht gegroeid uit en gevoed met al deze heerlijkheden, ruw als eikenschors, maar betrouwbaar als eikenhout.
‘Zoo Harmelink! Ben je daar ook weer? Hoe gaat het?’ Hoe helder stonden die blauwe oogen in het bruine, smoezelige gezicht. En wat lag daar in die kromgewerkte, scheefnekkige boerengestalte een vastberadenheid op de loer om haar slag te slaan!
‘Miej ducht al: doar kump de jonker oan,’ zei Harmelink even zijn pet lichtend, maar niet zóó lang dat de jonker hem kon verzoeken, zich weer te dekken. Want hij voelde zich niet meer de kasteelboer maar eigengeërfde; hij woonde nu niet meer onder den baron maar op z'n eigen - en dus keek hij Lodewijk driest in de oogen: ‘Moar ik twiefelde. Want ie bint vulle older 'eworden, slim vulle! En niks nie gegruuid!’
‘Jongen, Harmelink, zeg dat asjeblieft niet aan mijn vrouw,’ lachte Lodewijk. ‘En 't is maar een beetje stadslucht. Hier knap ik dadelijk op - vooral met dit mooie weer,’ verzekerde hij, zijn hoofd ontdekkend en het met de wuivende kuif schuddend in de lenteblije, zonnige lucht.
‘Ie nuumt dit mooi weer!’ teemde Harmelink. ‘Veur de voeligheid joa! Die wast de rogge umsgeliek dood up
| |
| |
den akker. Moar grus wast 'r niks. De weidens zint zoo koal als mien hand!’ en hij hield Lodewijk zijn vereelte, donkergevoorde werkhand open voor.
‘Dat alles komt op zijn tijd, Harmelink. Geduld maar!’
‘Joa, up zien tied kumt 't veur De Geere. Doar hef de meneer 't dan meroakel best veur zien ontginnink. Zukke kunstweidens hef noe meroakel best weer. Moar veur ons, boerenminsen, zeet 't er slim uut, biester slim!’ knikte hij haastig en jaloersch.
‘Zoo, dus heb je een goeden kijk op die ontginningen?’
‘De erste joaren doôn zie 't umsgeliek. En van geweld, van geweld. Moar dan geet 't uut as 'n striekzweveltjen. D'r zit gin gunst in den niejen grond, wa'k-oe-zegge! En stalmest goat er mee strieken; stalmest goat er mee strieken!’
‘Dus over 'n paar jaren..’
‘Is de niejigheid d'r af - en hef de luu spiet van de rinnewoasie en van 't weggegooide geld. Benoame zooas dèn Velderman gangs is. Hef de jonker 't al ezeen?’
‘Neen, maar misschien kom ik er wel langs, als ik De Geere rondwandel. Dag Harmelink!’
‘Ie kunt 't neet missen. Want 't spul is rechtevoort oan de gank. Noe, de groetenisse dan jonker,’ knikte hij, Lodewijk nakijkend.
Deze wandelde overgelukkig verder. Harmelink was precies dezelfde gebleven. Klaagde nog, en in hetzelfde dialect als zijn grootvader; was stuursch en nukkig tegen en tegelijk jaloersch op al die nieuwigheden, die hem misschien achteruitzetten. Och neen; niets bleek veranderd. Het oude huis nog precies hetzelfde in de oude, uitbottende boomen; de vijver evenzoo, waaruit de waterranonkels als van ouds hun witte bloesemkopjes beurden en waarover de waterspinnen gleden als over kristallen spiegels. Wat had hij zich toch onnoodig beangst gemaakt!! Tot hij even stilstond, een vreemden geur opsnuivend. Hij vergiste zich tot niet? Bizonder vreemde geur!
Jawel, aardgeur - doch dien niet zwoel-vruchtbaar, eer scherp, fel, bijtend; boschlucht, maar niet die frissche, versterkende atmosfeer, als drank en voedsel tegelijk, eer
| |
| |
een bedorven lucht, die longen benauwde en neusgaten dichtkneep. Hij had toch niet de winkeldeur geopend, op weg naar zijn kelder? Dit benauwende werd hem toegedragen door het luchtige windje, in blijden zonneschijn, èn op De Geere? Wat kon dit zijn?
Hij haastte zich verder den vijver, het rhododendrumperk voorbij, hopend op een frisschere atmosfeer. Maar de scherp-benauwende lucht werd erger... dáár zag hij het!
Het geheele akkermaalsbosch van den Zevensprong één ruïne! Eén gruwelijke verwoesting, en onherstelbaar! De berkenstruweelen met wortel en tak uitgeroeid. Uit de afgehouwen takken vloot het berkensap en uit de wortelstompen evenzoo. Ze lagen daar letterlijk dood te bloeden op hun eigen grond. Een scherpe lucht van bedorven groen ontsteeg aan hun verleppend blad, verschrompeld in zijn jongen groei. En daar naast: eikenstobben, zwaar van voet, met de dikke stompwortels losgewoeld en hun aan de twijgen uitbottende knoppen en bladeren verlept, vóór ze zich ontplooiden. En wáár waren de mossige slootranden? Wáár de singels, wit van de anemonen? Wáár de droge sloten, aan welker randen boschvarens hingen over koekoeksbloem en kruipend eiloof? Alles onderste boven! Alles gelijk gemaakt, bedolven onder geel zand en bruinen humus, die blakerend in deze felle zon een scherpe, benauwende aardlucht verspreidden, als beklaagden zij zich hier hun gewende schaduw te moeten missen. Wie had hier zóó huisgehouden?
Hij vluchtte langs den rand van het gerooide akkermaalsbosch, tot hij stond voor het larixlaantje. Zie, dit bleek gespaard! Dit was er toch nog! Hij keerde zich om, en ja, hij keek op de ramen der eetkamer, vanwaar je het uitzicht hadt in het larixlaantje. En zie, vóór hem liep het door, ongehinderd, in de fluweelen pracht van zijn jong larixgroen, dat zoo blij stond tegen het blauw der lucht. Maar opeens pijnde hem de gedachte: hier was geen barbaarsche verwildering, maar opzettelijke berekening aan het werk! Want aan den anderen kant van het laantje dezelfde verwoesting. Eén slagveld gesneuvelde struiken.
| |
| |
Stapels reeds vroeger gerooide eikenstobben opgetast tot vormelooze hoopen, die hier en daar nog probeerden te leven. En dit heele terrein van singels en droge sloten, vroeger een ondoordringbare wildernis, waarin hij als knaap ontdekkingstochten deed, en al die stille paadjes van den Zevensprong, niet van elkaar te onderscheiden en toch alle anders, nu één onafzienbare zandvlakte, rauw om te zien, één platte doodschheid! Terwijl het gespaarde larixlaantje een wreede herinnering bleef aan wat daar ter weerszijden was verwoest.
Dit was dus dat beroemde ontginnen, waarmee Karel zoo dweepte! Och, was Karel hier één keer komen kijken - hij zou paal en perk gezet hebben aan deze verwoesting, die De Geere onbewoonbaar maakte.
Opgewonden en moedeloos tegelijk jachtte hij het laantje af.
Kijk, daar waren ze nog bezig!
Op een reeds ondergraven singel stond een fleurige berkenstruik nog fier en vroolijk, met zijn glanzend groen en de witte en zalmkleurige stammetjes. Maar hij zweefde boven een afgrond. Gebukt stond een forsche, jonge werkman met een zware bijl de wortels, die bloot waren gekomen, één voor één af te hakken, Telkens als een wortel werd afgehouwen trilde het berkje even, en toen de beurt aan den hoofdwortel kwam, beefde en ritselde het vervaarlijk tot in het kleinste twijgje. Het was niet aan te zien! En daarnaast slechtte een oud kereltje den volgenden singel. Dor blad en mos en varens en humus, alles de droge sloot in! Bovenop alles wat daar uitsproot, leefde, bloeide! En dan een flinke laag zand er over, dat het moest verstikken en sterven. Daarop met de bijl aan de blootgekomen wortels van een eikenstobbe. De eerste wortels gaven het spoedig op, maar de zware pinwortel weerstond. Het kereltje spuwde zich in de handen, zwaaide de bijl boven zijn hoofd, tjompte met zijn geheele lichaam mee, en daar daverde de slag. Het was of de stobbe gromde van woede - maar ze bewoog niet. Nog eens viel de bijl aan, gedreven met alle kracht en de geheele zwaarte van
| |
| |
het kereltje; de grond dreunde, doch de stobbe hield stand.
‘'n Geweldig dier!’ pruttelde het kereltje tot Lodewijk, even aan de pet tikkend en de bijl wegwerpend: ‘Moar we zullen 'm efkes oan de tand vuulen.’ Vlug nam hij een spade, die, in de zon blinkend, den wortel begon te ontblooten, met nijdigen klank het witte zand snijdend.
‘Weet Velderman daarvan?’ vroeg Lodewijk scherp.
‘De warkboas hef temet hier ewist, en is noar de Gruune Zomp 'egoan’.
Lodewijk begreep dat hij dit werkertje niets kwalijk kon nemen en ging verder.
Aan het einde van het larixlaantje kwam Velderman hem tegemoet: ‘Zee, doar hef wie den jonker!’
‘Zeg Velderman,’ zei Lodewijk gehaast, hem beduidende de pet weer dadelijk op te zetten, ‘Weet meneer van die verwoesting af?’
Velderman stelde dadelijk voor zichzelven vast: wisse, den jonker is hellig; hee is wel rieke, moar neet zoo slim rieke as meneer; noe zinnig mit 'm hindôôn, en de buuj loaten afdrieven.
‘Neet beter te weten jonker, hef meneer de ontginnink krek zoo ordonneerd’.
‘Ontginning? Verwoesting is het! 'n Menschenleven gaat er mee heen om dat weer in orde te krijgen.’
‘Het gift gin passe den jonker tegen te striejen, moar de upzichter van de Heide-Moatschappieje geleuft dat het meroakel beste weidens wordt.’
‘Gelooft, gelooft! Och, Velderman, als 'n mensch onverantwoordelijke dingen doet, haalt hij het geloof er bij. Is meneer Karel zelf komen kijken?’
‘Meneer hef me 'n breef 'edoan dat ie neet up De Geere kump veur het grus steet up den Gruunen Zomp, den Zeuvensprong en den Duvelsmarsch. Geld mos ik hoalen up de Provinciale Bank, zooveul as mie neudig was, en kunstmest en gruszoad van de Heide-Moatschappieje’.
‘Dus nog meer van die verwoestingen? Wat blijft er ten slotte over?’ klaagde Lodewijk voortloopende.
| |
| |
‘Oan den Gruunen Zomp kan de jonker best zeen, hoe 't wordt.’
Gehaast liep Lodewijk door. Hij moest nu maar ineens de verwoesting in haar geheelen omvang aanschouwen. En Karel had dit gelast! Zonder te weten, wat hij deed! Toch er voor verantwoordelijk! Het schemerde hem voor de oogen; hij zag niets en jachtte maar voort.
‘Doar hef-wie de nieje weide!’
Ze stonden voor een weidehek, geel en blauw geschilderd - de kleuren van De Geere - waarop in witte letters ‘De Groene Zomp.’ Van dat hekken lijnde ter weerzijden drie stroken prikkeldraad, aan eiken posten, die langs een droge sloot voortliepen, voortliepen een gezicht ver, en een vierkante zandvlakte omsloten.
Lodewijk had moeite zich te herinneren. O ja! Uit de eikenlaan, die toen niet zoo opviel als nu, ging je zoo, zonder sloot in de hooge heide, die glooiend afliep naar een plas omzoomd door biezen en riet. Het was daar angstig loopen op dien veerenden, veenachtigen bodem. Want elk oogenblik kon de korst doorbreken. Maar elk oogenblik kon ook allerlei gedierte te voorschijn schieten, op De Geere nergens anders te vinden: slangen, salamanders, groote torren en onbekende beesten. En al verschenen ze niet - ze kònden hier toch zitten, en dat was de geheimzinnige aantrekking van De Groene Zomp.
‘Doar was zo'n gat ien 't midden. Da' hef-wie toe 'ekoord mit zand, hier van de hooge belt en uut de sloot. Up 'n drinkenskolk noa. Den hef-wie er uut 'eholden, 'n beste drinkenskolk veur de pinken.’
‘Zoo, heb je er dát van gemaakt?’ kreunde Lodewijk.
‘Wisse! 't Is mooi wark; kan 'ezeen worden. Toe de kalk en de kunstmest en 't gruszoad ér op. Kiek de kloaver begint al te wassen, wil de jonker 't zeen?’
Lodewijk schudde het hoofd. Nu nog naar den Duivelsmarsch!
Oploopende vroeg hij: ‘Die Duivelsmarsch, dat was immers markegrond? Zoo'n wilde wei, met dammerboschjes? Plekken klaver, vlak naast korte struikhei?’
| |
| |
‘De jonker kent 'm nog. Doar woaren steëen ien als het land Kanaän, za'k moar zeggen, en steëen woar de duvel boer was: enkel mos en roet en ontuug.’
‘En zoo'n wild beekje er door, dat 's winters de halve marsch onder water zette?’ Lodewijk herinnerde zich alles, alles. 's Zomers liep tusschen de dammerboschjes een enkele koe te dwalen, soms wel een troep ganzen - precies zoo'n wilde weide, als je op oude gravures van een paar eeuw geleden zag. En 's winters, als de vijvers nog niet dicht lagen, kon je dáár het eerst schaatsenrijden en hadt je het gevoel over een Siberische steppe te dwalen...
‘Juust, hie lag er nog krek, zooas onze leeve Heer hem geschoapen had. Geen mins keek er noar umme - 't was markegrond! Up 't lest liep er geen beest meer, want je kreeg ze ziek thuus van 't slimme grus. En toch was 't meroakel-beste grond; moar ie kreeg z'n gerechtigheid neet.’
Ze naderden het einde van het bosch en in de verte klonken bijlslagen.
‘Daar gaan zeker de dennen?’
‘Wisse. Dee hef meneer neet benoaderd. Ze woaren ok riepe. Wil de jonker d'r hin?’
Lodewijk schudde het hoofd. Hij wist het. Karel had de dennen niet benaderd; daar zat te veel kapitaal in.
‘Daar ga je toch zeker nieuwe dennen in planten?’
‘Op den hoogen belt - moar ien de leegte? Doar zit nog wel weide an.’
‘Weiden - weiden! Wat doe je toch met al die weiden?’
‘Ielkendeen hef hier te weinig weide. En noe up den verkoften markegrond nîeje timmeroazies kommen, hef-wie nog geen half part van de weidens, die wie neudig zint.’
‘Maar hier moet ergens de Duivelsmarsch zijn...’
‘Of wie 'm ok opeknapt heft. De jonker herkent 'm neet ins. Dit is 'm. Den eigenste.’
Stokstijf bleef Lodewijk staan. Geen dammerbosch meer te zien. Het wilde beekje een rechte, onafzienbare sloot geworden. De zode omgeploegd in lange, oneindige voren, en in de verte de laagte opgehoogd met grond.
| |
| |
En de geheele vlakte blinkend van geel en korrelig-wit zand. Hoofdschuddend bleef Lodewijk toezien.
‘Joa ie herkent 'm neet meer. Da' hef noe de Heidemoatschappieje 'edoan. Knap werk. De dammers d'r uut; omgeploegd, gekalkt, de woaterleiding rechtdeur getrokken en verdiept, en de leegte op'ehoogd. Moar 't hef ok 'n slomp geld gekost. En of meneer hier ok percenten van zal moaken!’
‘Nu, 'k heb genoeg gezien. Dank je wel Velderman,’ en hem de hand reikend, keerde Lodewijk terug.
Beteuterd bleef Velderman hem nakijken.
‘Dat de jonker hellig was, dat hum perceel één langs de neuze gegoan is, was te begriepen’, prevelde hij ‘moar dat-ie noe zoo bots hingink? Ah, 'k begriep het. Noe hef-ie spiet dat de olde b'ron de markedeilinge het tegeneholden. Noe stikt 't 'm ien de oogen, dat meneer al die nieje gronden veur 't oanvatten d'r bie kreeg. Moar 'n minse mot z'n spiet verkroppen, bename 'n jonker,’ besloot hij, weer teruggaande om naar de ontginning te gaan kijken.
Geknakt liep Lodewijk terug, den moed missend om na te gaan wat er nog van De Geere gebleven was. De wanhoop zette zich in hem vast, dat een vijandige macht hier de schoone wereld voor goed had bedorven. Een macht als Kouwenberg, die driest, onweerstaanbaar alles omver liep om zijn doel te bereiken. Geld, nog meer geld, om daarvan weer hoogere percenten te maken, tien, twaalf percent! Waarom geen twintig? Rooien, uitrukken, met wortel en tak, laten doodbloeden die teere berkjes, de ‘demoiselles de la fôret’ zooals papa altijd zeide. Die stoere eiken stronken die trouw telkens weer hout maakten voor den roofzuchtigen mensch - alsof niet dat al genoeg was - die trouwe eiken er uit hakken met geweld, met geweld! En dan als al het leven dood was, met ongebluschte kalk en brandende, bijtende kunstmest nog eens wat er kiemde doodbranden! En dit heette dan ontginnen! Vermoorden was het. Echt een werkje voor Kouwenberg!
Tot hij opeens zag: Karel deed het. Karel wist het. Hij
| |
| |
kreeg als een slag op zijn hoofd, en duizelend wankelde hij verder.
Dit had Karel gedaan. Zijn trouwe vriend. Zijn rechterhand. Die altijd wist wat te doen, niet alleen voor zichzelven, maar ook voor hem. Op wiens werk Gods goedkeuring rustte, want wat hij ondernam, gelukte hem. Die onder al zijn voorspoed toch eenvoudig bleef, ootmoedig, vroom.
Karel had het gedaan. Dit wilde zeggen: Karel had het moeten doen. En wie was hij om Karel te beoordeelen, te veroordeelen?! Hij behoorde te zwijgen en af te wachten als hij niet begreep - maar nooit in arren moede gaan verwerpen één van de heerlijkste schatten waarmede zijn God hem gezegend had: de vriendschap van Karel. Trouwens Karel had het niet bij overrompeling gedaan, zonder te waarschuwen. Integendeel nooit verzwegen dat ontginnen, in cultuur brengen, productief maken, voor menschen met bescheiden middelen, als zij, de eenige manier was om De Geere aan te houden. Dat ontginnen mocht een nachtmerrie zijn voor jagers, maar voor dat wreede jachtplezier wilde Karel zijn plan niet opgeven. Waar dus eigenlijk alles gegaan was, als hij van te voren kon nagaan en als Karel van het eerste oogenblik af vaststelde, waartoe deze ontsteltenis, deze opwinding? De eenige die onrecht gedaan, zich iets te verwijten had, bleef hij zelf, niet Karel. Hij werd toch niet een sentimenteele oude juffrouw of een bakvischje om zich te buiten te gaan aan bovenmenschelijke fantasieën? Hij kon toch rustig, evenwichtig de werkelijkheid aanvaarden, ook al scheen die hem vreemd?
Hij trachtte kalm verder te wandelen in het land der koele redeneeringen, verlost van zwoele gevoelens. Maar het baatte niet. Al die redeneeringen, hoe onweersprekelijk ook, kwamen niet uit zijn binnenste wezen. Een vreemde Lodewijk, die den eigenlijken Lodewijk wilde sussen, bevoogden, bedacht ze opzettelijk, kwam er mee aandragen met groote vertooning om hem te overmeesteren, te knechten, ontrouw te maken aan zichzelven. Doch tevergeefs. Want tegenover al die naar de school riekende redeneeringen
| |
| |
zag, tastte hij de werkelijkheid: de verwoesting, het slagveld, de rijen gesneuvelden, de verkrachting der natuur, het in het leven roepen van een nieuwe natuur, een onnatuurlijke natuur, een natuur niet door God geschapen, maar in een chemische fabriek gemaakt met bijtende zouten, zonder zon of zegen. Deze werkelijkheid bleef even onloochenbaar als Wyckmans en Co., en wie wilde mocht op deze werkelijkheid een lofzang zingen, hij niet.
Dus Karel stond in dezen naast Kouwenberg. Toen hij gezien had De Geere alleen te kunnen behouden door ze te verwoesten met ongebluschte kalk en kalizouten, in verwachting van hooge procenten, was hij daarvoor niet teruggeschrikt. Evenmin als Kouwenberg terugschrikte voor welke middelen ook om zijn concurrent er onder te krijgen. Evenmin als de militair in oorlogstijd mocht terugschrikken voor verdedigings- of aanvalsmiddelen, door hem in vredestijd veroordeeld, geschuwd en vermeden als een moord in koelen bloede. Vivere est militare, dat bleef de groote levenswet...
Ja, voor het geestelijke leven, niet voor het oeconomische leven. Het rampzalige was dat Karel en Kouwenberg deze wet van het geestelijke toepasten op het oeconomische leven. Onbewust natuurlijk. De arme Kouwenberg wist niet eens wat geestelijk leven was, of hield het hoogstens voor een leventje op sloffen, in vriendschappelijken omgang met dominee of pastoor. Karel kende het van zijn jeugd af, beter, intiemer dan hijzelf. Karel zou geen enkel prerogatief van dezen onzen hoogsten adel willen missen, deed daarom kerksch, orthodox, en met zijn geheele hart, begeerde dit ook als het hoogste voor Betsy en zijn geheelen kring - maar hij scheen soms te vergeten dat het geestelijk leven naar andere wetten luisterde dan het oeconomische leven. Misschien was dit hieraan te wijten dat Karel, van afkomst theoloog, dit veel meer bleef dan hijzelf wist. Want theologen meenden altijd het Koninkrijk Gods zoo gemakkelijk te kunnen verwerkelijken, en daarom maakten dominees vaak zoo'n zieligen indruk. Zoo dacht misschien Karel ook met die beproefde wet van het
| |
| |
geestelijk leven het oeconomische te kunnen regelen, zonder te weten dat dit hem ‘rücksichtsloser’, minder-christelijk maakte dan menigeen zijner ongeloovige collega's.
Misschien - en hij hoopte het van harte - vergiste hij zich. Maar hij zag het nu zoo - hij moest zich dus daaraan houden. Karel dus naast Kouwenberg - natuurlijk op dit ééne punt. Want op elk ander punt bleef het: Karel naast Lodewijk. Neen, hun vriendschap kon wel tegen een duwtje, een duw. Hij kon niet vergeten wat Karel voor hem was geweest en nog wilde zijn, en Karel zou hem nooit loslaten. In hun omgang zou niets veranderen - dan alleen dat ze dit terrein onwillekeurig zouden vermijden. Doch voor hoeveel vrienden, en verwanten, in hoe veler huwelijk zelfs bleef zulk een terrein met een bordje ‘Verboden Toegang’ allesbehalve zeldzaam. Overigens kon alles bij het oude blijven.
‘Wie holden ons an het olde’, glimlachte hij zacht. Doch de glimlach deed hem pijn. Daar was iets gebroken in hem, dat nooit meer zou geheeld worden. Hij zou wel aan het ‘Tagesansicht’ des levens blijven vasthouden, maar alleen, zonder Karel. Hij mocht wel niet zeggen, niet denken zelfs dat Karel in het ‘Nachtansicht’ doolde, maar in de praktijk kwam het op hetzelfde neer. Hij zou alleen gaan in zijn wereld van Albezieling - en die eenzaamheid zou hem een parodie schijnen van zijn geloof. Het was of hij bankroet geleden had nu hij Karel niet bij zich had kunnen houden, of zijn jeugd voorbij was en het einde naderde, dat een oordeel zou worden, omdat hij niet had overwonnen. En het ergste bleek nog: de last van schuld, de neerdrukkende last van niet duidelijk te onderscheiden en nog minder te loochenen schuld. Gelijk zijn physiek tegenstribbelde en zich verzette als hij de atmosfeer van Wyckmans en Co. binnenging, zoo weigerde zijn psyche nu deze sfeer van eenzaamheid temidden van onverschillige of vijandige omgeving binnen te gaan. En toch het moest!
Het moest, en het zou ook....
Zoo goed als hij Wyckmans en Co. zou doormaken, des- | |
| |
noods tot het bitter einde toe, zou hij ook hier doorheen komen. Als hij dan maar mocht heengaan, zoodra Louise en de kinderen hem konden missen. En ze zouden hem heel spoedig kunnen missen, want Charley werd al zoo'n dapper manneke. Die zou het kunnen, de sfeer van Wyckmans en Co. binnenstappen, en er blijven leven in het helle, volle ‘Tagesansicht’.
Maar voor hem was het voorbij - hij kwam hier niet terug.
‘Adieu De Geere et c'est pour toujours, encore adieu De Geere!’ fluisterde hij, de brug overgaande, met tranen in de oogen.
En het was alsof alle Utenhage's hem uitgeleide deden. Alsof ze kwamen uit hun groote gebeeldhouwde lijsten op de bovenportalen en uit de donkere en vergulde lijsten van de eetkamer en de salon. Het werd een heele stoet Utenhage's die, in hun harnassen of in hun gepoederde pruiken of in hun gewone kleeding van landedelman, hem kwamen uitgeleide doen. Het bleek niet uit te maken of zij voorgoed meegingen dan of ze zouden teruggaan naar de Geere - maar niet één hield hem tegen, niet één hield hem tegen. Het hart brak hem van weemoed. Hij wilde hen danken voor hun vriendelijkheid, maar hij kon geen woord uiten. Want er was in hen allen een zweem van gelijkenis op Karel, van zijn vriend, hem thans onmisbaarder dan ooit. Maar daarom was het ook zoo afschuwelijk dat niet één hem tegenhield, niet één. Neen, hij moest verder, al dreigde hij er ook bij neer te vallen. Van De Geere weg! Naar de pastorie, waar mevrouw hem zeker al wachtte met het eten. Voortstrompelen, al zou hij struikelen over zijn eigen voeten...
| |
XII.
Aan het ontbijt werd weinig gesproken.
Mevrouw van Renkum keek met stille bezorgdheid naar Lodewijk. Gisteren, even voor den eten, had ze hem als een zieke thuisgekregen. Moe en opgewonden, alles
| |
| |
vertellend en alles verzwijgend tegelijk, en weer met den verouderden trek, die zoo aan Charles deed denken, en die blosjes op het bleeke gelaat. Ze had van alles bedacht om hem af te leiden: voorlezen, schaken, praten, maar hij was altijd teruggekomen op het fatale punt dat hij wilde vermijden en altijd weer begonnen over De Geere, waarvan hij den naam niet over zijn lippen liet komen. Het had hem blijkbaar nog meer van zijn stuk gebracht dan haar.
Zij was verstoord op Karel, die in naam De Geere in de familie hield, maar er erger huishield dan een vreemde en die door de verdeeling der markegronden door te drijven een toestand schiep, door Charles steeds gevreesd. Mannes Kleinvelde had het haar omstandig verteld. Behalve Karel's groote portie waren de markegronden in kleine perceelen gekocht door daglooners en jongelui, die haast hadden met te trouwen. Die gingen, met geleend geld, daarop katersteden bouwen, zich in schulden steken en zich liever afplagen op hun eigen arme akkers dan een dagloon verdienen bij de oudhoevige boeren. Schade dus aan weerskanten; een nieuwe bevolking in armoede, en de gezeten boeren zonder werkkrachten. En voor dit ellendig resultaat De Geere ruïneeren en breken met alle tradities der Utenhage's. Daarbij groeide haar bekommernis over Karel's geestelijk leven met den dag aan.
Zeker, hij bleef bij zijn geloof, zooals hij zijn vader verzekerde, toen hij van studie veranderde. Hij behield den naam en de houding van een geloovige, maar zij kon de vrees niet overwinnen dat zijn nieuwe praktijken onvereenigd, onverzoend stonden naast het oude, op nonactiviteit gestelde geloof. Hij was beslister in zijn geloofsuitingen dan Charles en Gertrude waren geweest, maar die hadden hun meer aarzelend geloof weten te verwerkelijken in hun leven, in hun patriarchalen omgang met onderhoorigen en dorpsgenooten, in den zachten, voorzichtigen toon van hun leven, en bij toeneming in dagen van tegenspoed. Karel daarentegen bleef dapper, overwinnaar, altijd-overwinnaar - en scheen er niet aan te denken dat het al te
| |
| |
mogelijk was de geheele wereld te winnen en schade te lijden aan zijn ziel.
Zij kon haar jammer nog overzien en formuleeren - Lodewijk niet meer. Hij bleek ontdaan, ontredderd. Blijkbaar zonder op haar waarschuwingen te letten, in de volle blijdschap De Geere weer terug te zien, was hij overrompeld, en zonder tegenstand te kunnen bieden ter neer geworpen. Er bleek in hem iets gebroken, maar wat, kon zij niet zeggen. Zijn vriendschap voor Karel scheen intact gebleven. Doelde zij, gisteravond in den schemer van het theelampje den weg verkennend, op Karel's roekeloos doorzetten, dan verdedigde Lodewijk hem direct en met vuur. Wie het doel wilde, moest ook de middelen willen. Wie kon zeggen, meende hij, hoe moeilijk het Karel viel te breken met tradities, waaraan hij ook gehecht moest zijn? Wees zij op het afnemen van het ontzag bij de dorpelingen, bij wien ook de nieuwe tijd zich openbaarde in brutaal durven en toejuichen van elk succes, hoe ook behaald, hij verdedigde hen, wees op de courant, het snellere vervoer, de meerdere welvaart die onafhankelijker maakten, en had grapjes gemaakt over de fiets, die hier in Haalthem ook al haar intrede deed. Maar in zijn verdediging was iets alsof hij zich tegen zichzelven verdedigde, iets doordrijverigs als om eigen klachten te smoren, iets opgewondens als om eigen wanhoop te verhelen. Het was om diep medelijden te hebben, hoe hij zichzelven was kwijt geraakt. Onder het schaken zelfs trof het haar, hoe anders hij speelde. Vuriger, koener dan vroeger, steeds aanvallend en glansrijk winnend, maar hij genoot niet van zijn spel, dat hem enkel een middeltje scheen om te kunnen vergeten wat hij niet vergeten kon.
‘Als ik juf en Bert eens tegemoet wandelde,’ opperde hij met moeite de stilte verbrekend, zonder op te zien.
‘Maar... we kregen nog geen bericht dat ze vandaag komen.’
‘Maar àls ze komen, nemen ze natuurlijk een rijtuigje bij Steenders, en dan rijd ik mee terug.’
‘Ja, je zoudt het kunnen probeeren.’
| |
| |
‘En komen ze niet, dan heb ik tenminste een gezonde wandeling. Dien kant uit wandel je nooit. Wie weet, of ik dan geheelen dag niet onderweg blijf, als de wandeling me bevalt.’
‘Best, ik zal niet ongerust worden - als je maar niet je vermoeit en goed wat gebruikt onderweg,’ besloot ze, begrijpende dat hij alleen wilde zijn.
Dankbaar dat ze niet vroeg waarom hij dien vervelenden, spoedig boomloozen grindweg uitkoos, noch hem het voorwendsel van jufs en Bert's komst ontnam, stond hij haastig op en liep den tuin uit. Hij keek opzettelijk niet naar den overkant, waar hij De Geere wist, en zag, op den grindweg gekomen, geen ding aan. Werktuigelijk ging hij voort, voortgejaagd door de vrees dat stilstaan hem zou doen neervallen; onderwijl een uitweg zoekend uit zijn angsten.
Gistermiddag - was het pas zóó kort geleden? - bij zijn thuiskomt had hij dadelijk geweten, wat hem onder het eten, den geheelen avond, den doorwaakten nacht en het moeilijke ontbijt geen oogenblik losliet: hij moest hier weg, en hoe eerder hoe liever! Zijn verlangen naar de komst van juf en Bert was niet gemaakt. Zoodra zij toch aan de pastorie afstapten, schreef hij Louise, liever een voetreisje te willen maken om zoodoende beter de kantoorlucht kwijt te raken en op te sterken, dan in de stille pastorie. Hij kon het hier geen oogenblik meer uithouden. In de benauwde kooi van zijn kelder te zitten bleef verschrikkelijk, maar niet zoo erg als op De Geere en in de pastorie dien kelder terug te vinden. Daar in die atmosfeer van vrijheid en vrede zich niet meer te kunnen laten gaan, dáár zich te moeten vóórdoen, elk woord wegen en wikken om èn Karel èn mevrouw van Renkum te ontzien en tegelijk niet onwaar te worden tegen zichzelven, steeds de aanvallen af te weren die zijn vriendschap voor Karel fel bedreigden en altijd zich in te toomen zijn plichtmatige verdediging niet te laten omslaan in goddeloozen aanval, neen, daaronder zou hij eer bezwijken dan onder de keldermisère. Neen, vluchten bleef het ééne mogelijke. Met Karel's moeder gaan complotteeren tegen diens omwen- | |
| |
teling, och 't was even vergeefsch als goddeloos, als onmogelijk. Want noch zijn moeder noch hij konden een afwezige aanvallen, evenmin Karel in het geding betrekken, die hen dadelijk schaakmat zou zetten door in herinnering te brengen, dat hij anders niet deed dan zijn nooit onder stoelen of banken gestoken plan uitvoeren. Zich te loopen ergeren, napleiten, den loop dien de dingen genomen hadden willen terughalen - hij zou er physiek bij ten onder gaan, eerder nog dan in den kelder. Hier zou zijn ziel zijn lichaam niet kunnen helpen in den ondermijnenden strijd, maar mede daaronder bezwijken. Hij bemerkte het
nu reeds. Van dien éénen dag was hij vermoeider dan van een week in De Rokende Moor. En hier te sneuvelen werd veel smadelijker dan daar ginds in den strijd tegen stiklucht en den nooit-aflatenden nicotine-baccil. Hier op dezen bodem van bomijs dorst hij voor- noch achteruit; hier in deze sfeer van harmonie in schijn maar van disharmonie in wezen zou het er thuishoorende loflied in hem veranderen in een vervloeking. Zou hij niet meer weten wat hij wilde en in de verwarring van zijn willen en weten ondergaan. Nu hij zich verwijderde van die sfeer, en wist er niet meer terug te keeren, begon reeds in hem iets te dagen... Wat hij gisteren in al zijn wanhoop en van nacht in zijn donkerste ellende wel vaag vermoed niet gezien had, nu zag hij het: hij zou sneuvelen in dezen strijd en daardoor zou hij overwinnen...
Veerkrachtig begon hij te loopen, verrast als na een vondst. Voor het eerst, sinds hij de pastorie verliet, keek hij om zich heen. Welgezind zag hij alles wat rond hem leefde aan, zonder het echter afzonderlijk gade te slaan. Het was een alomvattende blik, als een milde groet, zooals een binnenrijdend vorst de huldiging zijner onderdanen ontvangt, zonder hen afzonderlijk te onderscheiden. Terwijl zijn geest vragend bleef verwijlen bij de vreemde zekerheid dat hij sneuvelend zou overwinnen; zonder dadelijk te weten, waarom hij deze droevige vreugde zoo kalm verwelkoomde.
Wel wist hij zeker: dit werd geen martelaartje spelen. Hiervan gruwde hij, als kind reeds had hij het type tante van Craailoo niet kunnen uitstaan. Zou zij
| |
| |
indertijd komen logeeren, dan ontwaakte er een ongekende opstandigheid in hem. En verscheen zij, suikerzoet in lach en stem en gebaar, en altijd paradeerend met haar bereidwilligheid de minste te willen zijn, en zichzelve te verloochenen tot in de kwestie van rijden of wandelen en van veel of weinig melk in de thee, dan werd hij innig met den anders meest ontweken Otto en complotteerde zoolang tegen het onuitstaanbare mensch dat het wel moest ophoepelen, de lieve jongens ten slotte nog zegenend met haar suikerzoete vergeving. Neen, dat martelaartje spelen was goed noch slecht, leelijk noch mooi; want het was veel kleiner, miniemer; enkel belachelijk, onnatuurlijk en allervervelendst. Hij vertrouwde dat God hem daarvoor toch zou bewaren.
Het was evenmin levenszatheid. Noch in den vorm van levenswanhoop, die om te verhelen dat het spel verloren is, dit balsturig door elkaar gooit, noch in den vorm van Rhijnvis-Feitsch gecoquetteer met het graf, om zoodoende op een goedkoopje een belangrijkheid te worden. Neen, in de zekerheid: sneuvelend te overwinnen stak niets van vaandelvlucht. Het was eerder een standhouden bij het vaandel. Want de overwinning bleef alleen begeerlijk, en het sterven op zich zelf gruwelijk en vernederend. Het leven, het leven dat wilde hij, nu en altijd. Maar een waarachtig, een harmonieus leven, waarin hij met mooie middelen zou bereiken wat hij wenschte, en niets anders zou wenschen dan wat de bereikte harmonie kon verhoogen. De poort tot dit nieuwe lichtende leven dreigde donker, maar het licht lokte, lokte als een onweerstaanbare liefde.
Waarom dat sneuvelen onvermijdelijk bleek, kon hij niet uitmaken. Wel zag hij de onvermijdelijkheid van zijn gaan in Wyckmans en Co. De finantieele noodzakelijkheid daarvan lag bovenop. Toen Luders en Veldig, voor kort nog een van de beste, Rotterdamsche advocaten-kantoren, zich zelven door die dolheden van Veldig onmogelijk maakten, niets meer verdienden, zijn gezin daarentegen met den dag meer ging kosten, en hij, buiten zijn schuld wat gecompromitteerd door de schandalen van zijn com- | |
| |
pagnon, niet gemakkelijk zich met een gelijkwaardig kantoor zou kunnen associeeren, bleek Wyckmans en Co. de eenige toevlucht. Natuurlijk, want door Karel geopend, door Karel aan wien hij zijn geheele carrière te danken had. En al stond die nicotine-baccil met zijn lichaam op vijandigen voet, geld bracht hij binnen. Zoodat zij behoorlijk konden gaan wonen en zonder finantieele zorgen met hun kinderen de toekomst konden ingaan.
Doch aan die finantieele zat een diepere noodzakelijkheid vast. Karel verdedigde zijn overgaan in den handel als noodwendigen wisselbouw. Geen akker, hoe vruchtbaar ook kon, ongestraft, altijd dezelfde vruchten opbrengen.
Dan minderde de oogst, loonde eindelijk den arbeid niet meer. Zoo konden geen menschen van geslacht tot geslacht denzelfden arbeid verrichten. Dan werd de ervaring, die eerst verrijkte, op den duur routine, sleur, slentergang, vervolgens conservatisme, doodsbang voor elke geestesuiting, eindelijk angst niets te kunnen, een angst die geregeld bewaarheid werd. Hij kon Karel niet narekenen, maar er scheen veel voor te zeggen. Misschien moesten de Utenhage's een nieuw begin maken. Na eeuwen krijgsdienst, gevolgd door eeuwen rust als landedelman, kwam nu misschien voor hen de handelsperiode aan. Tegen hun zin en opzet waren Otto en hij er in geworpen, en wie kon zeggen of daarvan niet een vernieuwing van het geslacht zou dateeren? Zelf in den handel te gaan was tenminste nobeler dan een rijke handelsdochter te huwen, alleen om het verbleekte blazoen weer te vergulden. Trouwens het aureool van den krijgsmansstand scheen evenzeer getaand, als dat van het landheerschap over allemaal hun courant lezende boeren. Wie van de adellijke jongelui geen plaatsje meer kon veroveren in de vluchthaven der magistratuur, moest wel in het hofje der ambtenaarswereld een onderkomen zoeken. En dan bleef het toch minstens even nobel zich een geëerde positie in den handel te verwerven, als in de politiek zijn kiezers voor den mal te houden met leege beloften. Zeker, hij hield zich overtuigd dat een hoogere leiding hem in den handel bracht. Doch beteekende het dan ook zooveel
| |
| |
als hij daarin moest mislukken? Vielen de eerste vruchten niet vaak ontijdig af? Wat hij niet bereikte, zou Charley met glans behalen, dankbaar dat zijn vader hem dien nieuwen weg had gebaand.
Begon het licht hem hier een weinig te dagen, hij tastte volkomen in het donker, bij het opsporen van den geestelijken kant van zijn werk. Die moest er toch zijn, maar was onvindbaar. Want, aangenomen dat het offer de groote levenswet bleef, en hij als noodzakelijk offer zou vallen, kwam daardoor zijn werk op geestelijk peil? Neen, hij zag niets geestelijks in zijn afmattenden strijd met Kouwenberg en de ongezonde kantoorlucht. Bovendien voelde hij heelemaal geen hervormersbloed in zich om de economische verhoudingen te brengen op het peil van het evangelie. Hij zag nog minder iets geestelijks in zijn uiteindelijken ondergang in dien afmattenden strijd, omdat geestelijk leven was zegevierend, geen ondergaand leven. Waarom hield hij dan hardnekkig vast aan deze overwinning in zijn ondergaan? Waarom en hoe hij daaraan vasthield bleef hem een volkomen raadsel. De gedachte dat hij sneuvelende in zijn strijd toch persoonlijk zou overwinnen, in den hemel een beter leven zou beërven, verwierp hij als een egoïstische verleiding, en daarbij absurd. Geestelijk leven was gemeenschappelijk leven. Zelf een beter leven willen beërven, zonder het omringende leven te verbeteren was ongeestelijke dwaling. Neen, zou hij sneuvelende overwinnen, het moest een zegen zijn voor die achterbleven in den strijd, of het was geen overwinning. Maar voor wie kon het een zegen worden, als hij bezweek? Kouwenberg zou zich in de handen wrijven, Louise en de te vroeg vaderlooze kinderen zouden treuren, en de kennissen meewarig het hoofd schudden: ‘Heb je het gehoord van Utenhage? Jammer, geen kwade kerel; maar hij had ook niet in den handel moeten gaan; daarvoor stonden zijn handen verkeerd.’
En toch... hardnekkig hield hij vast aan die overwinning, tegen alle klaarblijkelijkheid maar ook tegen allen twijfel in. Die zekerheid zong in hem een loflied. Hij hoorde het... zooals God het hoorde. Op den bodem
| |
| |
van zijn weemoed vond hij een blijdschap en rust, tevoren niet gekend. Het scheen goed, dat gisteren die slag gevallen was, die hem eerst verdoofd en wanhopig had gemaakt.
Alle opwinding was weg, hij had alle luchtkasteelen afgeschreven, zag reëel waar het heenging, naar een bitter, schijnbaar onredelijk einde. Doch in plaats van ontmoediging gaf hem dit kalme verheffing. Hij zag zijn levensdoel hem wenken, en hij zou het bereiken ook. Ja, hij gevoelde een oogenblikkelijken drang direct terug te keeren naar den kelder om den strijd te hervatten.
Doch met een glimlach wees hij deze jongensachtige opgewondenheid terug. Voor den strijd moest zijn lichaam uitgerust zijn, en daaraan ontbrak nog veel. Deze kalme wandeling had hem afgemat en warm gemaakt op dezen frisschen Junimorgen. Hij zou zóó lang wandelen tot zijn lichaam, weer vernieuwd en veerkrachtig geworden, den levenslust in al zijn leden voelde tintelen. En dan zwijgend aan den arbeid, dan zwijgend daarin volharden, misschien niet juichende maar nog minder klagende, en zoozeer opgaan in den arbeid dat het einde hem zou verrassen, als hij zou neerzinken met den glimlach der overwinning op de lippen. O God, dat dit hem mogelijk was, hem den zwakken Lodewijk. Dat dit hem een werkelijkheid was, die niets of niemand hem kon ontrooven!
Wakker wordend uit zijn gepeinzen keek hij bevreemd rond. Waar hadden zijn voeten hem heen gebracht? Ja toch, dit landhuis herkende hij flauw, deze bruine beuken er voor en het lage hek langs den weg herinnerde hij zich even. Natuurlijk, als hij vroeger van Zutphen naar huis reed, zag hij dit alles langs zich heenschuiven, ook dat lage renteniershuisje met zijn vredigen moestuin - zonder twijfel, hij naderde de stad.
Uren, uren had hij dus gewandeld. Bij een kromming van den weg, daar rezen de torens van Zutphen, dáár de massieve kerktoren met de aardige, ietwat-kinderachtige spits op den zwaren romp en er vlak naast de elegante, geestige Wijnhuistoren.
Het deed goed die oude bekenden terug te zien. Het
| |
| |
verstevigde in hem de zekerheid dat wat hij onderweg gevonden had geen fata morgana maar rustige werkelijkheid was. Hij wist nu ook zeker, bij het benaderen van zijn levensdoel telkens dit bekende stadssilhouet tusschen de welige in Junizon gedoopte landouwen te zullen terugzien. Het verheugde hem dat in den naderenden, zwaren strijd hem dit gezicht gedurig zou verkwikken. Dat goede, oude Zutphen zou hem bijblijven als een stille bondgenoot. Daar had op het gymnasium de Brunière, die nu president van de rechtbank in Groningen was, hem gedoopt: l'Enfant, en met dien naam was hij op de academie door zijn intiemen het liefst genoemd.
Aardig dat juist Zutphen hem ongezocht te gemoet kwam. ‘Van Zutphen begint de victorie’, zou het voor hem blijven.
Nu ging hij natuurlijk naar de Soleil. En daar zou hij dadelijk aan mevrouw van Renkum schrijven. Dat hij nu gevoeld had alleen al wandelende te zullen opknappen. En dat zij dus zoo goed moest wezen zijn valies en parapluie hem naar de Soleil te sturen. Of neen, hij wist iets veel beters. Hij schreef dien brief niet, maar ging juf en Bert halen aan het station, die zeker morgen zouden komen met de trein van twaalf uur, nu ze vaandaag niet waren gekomen. En dan bracht hij juf en Bert met het brikje van Steenders naar de pastorie, en reed direct terug met valies en parapluie, om daarna van Zutphen zijn dwaaltocht over de Veluwe te beginnen. Ondertusschen schreef hij wel een brief aan Louise, waarin hij vast de goede aankomst van juf en Bert meldde en de pleisterplaatsen van zijn wandeltocht opgaf. Dien brief postte hij morgen dadelijk op het station. En vandaag zou hij nog wat gaan wandelen, de oude plekjes in Zutphen opzoeken en vroeg gaan slapen...
Toen hij over de gracht ging, haalde het carillon hem de stad binnen met vroolijke, oude wijsjes, die hun metalige, van jubel tintelende tonen lieten kopjebuitelen in de blauwe lentelucht.
(Slot volgt).
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd