Onze Eeuw. Jaargang 15

[p. 318]

Leestafel.

Dr. B.J.H. Ovink. Spinoza. Serie ‘Onze Groote Mannen’. Baarn, Hollandia-Drukkerij.

Het zou niet moeilijk zijn een populair boekje over Spinoza zoo te schrijven, dat men er bij een vrij uitgebreid publiek een goedkoop succes mee behaalde. Prof. Ovink heeft een dergelijk succes niet gezocht; misschien zelfs opzettelijk vermeden. Hij heeft het boekje zoo sober mogelijk gehouden. Na een korte inleiding zet hij den hoofdinhoud van de Ethica uiteen, veelal door letterlijke vertaling van stukken daaruit. Ten slotte eenige kritiek. Zoo is er zoo conscientieus mogelijk naar gestreefd den lezer met Spinoza zelf, in zijn eigenaardige denkwijze te laten kennismaken, en niet met eenige tegenwoordig gangbare pantheïstische en causaaldeterministische beschouwingen, die zeker een hoofdbestanddeel van Spinoza's denken uitmaken en den hedendaagschen lezer aangenaam bekend zouden aandoen, maar die hem niet bekend zouden maken met de hoogst eigenaardige wijze, waarop Spinoza denkt en vooral, waarop hij zijn denkbeelden inkleedt.

Zoo is er dus veel in den opzet van het boekje te prijzen. Maar niettegenstaande dat meen ik, dat het het bewijs geeft, dat de opgaaf in 48 bladzijden een denkbeeld van Spinoza en van zijn wijsbegeerte te geven, onuitvoerbaar is.

En dat is niet te verwonderen. De Ethica toch is een boek van zeer bijzonderen stijl. Een lezer, gewend aan onze hedendaagsche literatuur, die plotseling tegenover eenige stellingen en bewijzen uit Spinoza's Ethica wordt gesteld, zal daar waarschijnlijk denzelfden indruk van ontvangen, als een kapper, gewend aan wassen busten en reclameplaten voor parfumerieën en haarmiddelen, zou ontvangen van een Gothisch beeld. Er is eenige studie noodig om in Spinoza's denk- en redeneerwijze door te dringen; eerst langzamerhand ondergaat men de bekoring ervan.

Niet geheel juist lijkt het mij, dat Prof. Ovink van Spinoza getuigt: ‘Hij zegt - altijd op zijn mathematische manier en schijnbaar onbewogen - vele ware en mooie dingen. Maar het is ondanks

[p. 319]

zijn systeem.’ Ik betwijfel zeer of het ‘mooie’, dat wij in Spinoza bewonderen, dien indruk maakt ondanks zijn systeem. Spinoza hield zijn systeem voor een middel om objectieve waarheid te vinden. Die meening zullen wel niet veel moderne lezers met hem deelen. Maar toch geloof ik, dat dat ‘onjuiste’ systeem de oorzaak is, waardoor het boek zulk een monumentalen indruk maakt. Het mathematische systeem legt den schrijver een strenge discipline op; het dwingt hem zijn gevoelens volkomen te beheerschen. Het staat hem nooit toe zich te laten gaan. Daardoor stelt Spinoza zijn gevoelens nooit op den voorgrond, ja hij drukt ze nooit direct uit en het kost ons eenige moeite ze te vinden in de ons vreemd aandoende quasi-mathematische redeneeringen. Maar wanneer wij ze daarin, of beter gezegd daaronder gevonden hebben, maken zij ook meer indruk, dan zij zouden kunnen maken bij een schrijver, wien het erom te doen is zijn gevoelens door hetgeen hij schrijft openbaar te maken.

Nu kan men zeggen dat ik hier de eischen veel te hoog stel, en dat het niet mogelijk is een zoo grondige kennis van Spinoza mee te deelen in een zoo weinig omvangrijk werkje. Ik geef dit toe, maar vraag mij toch af of men met minder dan de vervulling dier eischen tevreden mag zijn.

W.

Gedichten van Joan van den Heuvel. Amsterdam. P.N. van Kampen.

‘De navolgende verzen zijn alle, gelijktijdig met nog vele andere, gedicht door eenen man van gevorderden leeftijd, gedurende het snel verloop eener ziekte en harer genezing. De plotseling opgekomen drang tot uiting in dezen kunstvorm is even plotseling verdwenen na herstel. Het blijft denkbaar, dat gedichten op zulk eene wijze ontstaan ook al ontzegt men hun de gewenschte poëtische waarde, toch een oogenblik van belangstelling zouden mogen vragen voor hunne secondaire hoedanigheid van psychiatrische curiositeit’.

Ziedaar de merkwaardige inleiding van een merkwaardigen verzenbundel. Ik schreef die inleiding in haar geheel hier neer, niet ten dienste van hen die wenschen na te speuren of zij, gelijk de verzen die zij inleidt, geheel op verdichting berust, maar alleen omdat zij, verdicht of niet, eene aannemelijke verklaring kan zijn voor toon en inhoud van den bundel zelf. Zij geeft den ‘man van gevorderden leeftijd’ als het ware een' vrijbrief om zijnen geest vrij uit te laten gaan, en om met een zoo kundig meesterschap over de wisselende vormen van ballade, klinkdicht en lied als slechts

[p. 320]

zeer weinige stervelingen zich ‘gedurende het snel verloop eener ziekte’ zien geschonken, nu eens dartel, dan weemoedig, nu eens makaber, dan teer te zingen op allerlei wijs van het leven dat allen, en van het leven dat alleen den dichter geopenbaard wordt. Ongemeen rijk is de verscheidenheid dezer gedichten, en fijn is de hand die ze dichtte. Veel verhalen zij en veel doen zij gissen.

Indien ik uit de verzameling één gedicht aanhaal, zonder zoeken gekozen, dan meene de lezer niet dat dit eene gedicht den geheelen bundel karakterizeert. Ik geef slechts een voorbeeld van eene kunst die in de poëzie buitengewoon moeielijk is: met de woorden van alle dagen stilweg te spreken over het niet alledaagsche en dat zóó dat de gesproken woorden na-zingen in onze ziel als een zeer ernstig lied:

Al mijne zonden, en mijn dwaas gedoe,
Als kind, als knaap en later,
Ik kan ze dragen tot het einde toe,
En elken flater.

De domheid en de slechtheid van mijn zijn
Die thans mijn grijsheid plagen,
De zelf-gezochte, zelf-gekozen pijn,
Ik kan ze dragen.

Waar ik misdeed, daar heb ik veel geboet,
Ik heb met vrome beving,
Zoo ik het kon, wat ik verbrak vergoed,
En kreeg vergeving.

Maar voor mijn levens-zonnevreugd blijft staan
Een wolk, dofgrauw en looden,
Het leelijks, dat ik eens heb aangedaan
Aan mijne dooden.

Wie den techniek van dit gedicht, den toonval van zijn bitter klagen, den eerlijken ernst van zijn eenvoudige woordkens erkent, heeft mijne woorden niet noodig om naar het ‘krankenboek’ van ‘Joan van den Heuvel’ te grijpen. Doe het lezer: u wacht menige verrassing.

K.K.