Onze Eeuw. Jaargang 11

[p. 177]

Jeanne d'Arc
Door Prof. Dr. Th. Bussemaker.

II (Slot).

Jeanne was eerst gevoerd naar het kasteel Beaulieu, in Vermandois, vanwaar zij bijna was ontsnapt; eenigen tijd later werd zij overgebracht naar het noordelijker gelegen kasteel Beaurevoir, waar Luxemburg's gemalin met eene dochter en eene bejaarde tante verblijf hielden, die allen zeer vriendelijk voor haar waren. Niettemin deed zij een wanhopige poging om uit den hoogen toren, waarin zij was opgesloten, te ontkomen of te sterven: zij sprong stoutweg naar beneden, waar zij voor dood bleef liggen en spoedig gevonden werd. Tot die wanhoopsdaad was zij gekomen, tegen de uitdrukkelijke vermaningen van Sint Kathrien in, om twee redenen: zij had vernomen dat de inwoners van Compiègne allen, tot kinderen van zeven jaar toe, te vuur en te zwaard zouden worden omgebracht, en zij wou liever sterven dan blijven leven na zulk eene slachting van brave lieden; maar bovendien wist zij dat zij verkocht was aan de Engelschen, en zij was liever dood dan in de handen van deze felle vijanden. Maar toch was hare bedoeling niet geweest zich te dooden; zij hoopte door dien sprong de uitlevering aan de Engelschen te ontgaan, en toen zij hem deed, beval zij zich aan

[p. 178]

God. Hoewel zwaar gekneusd, zoodat zij eten noch drinken kon, herstelde zij spoedig; Sint Kathrien troostte haar, vermaande haar God vergiffenis voor haar daad te vragen, en gaf haar de verzekering dat de inwoners van Compiègne gered zouden zijn vóór Sint Martinus¹⁾; toen leefde zij weer op, begon weer te eten en was spoedig genezen.

Eindelijk, na nog een poos lang te Atrecht gevangen te zijn gehouden, werd zij in November aan de Engelschen uitgeleverd en naar Rouaan vervoerd. Hier werd zij in den toren van een oud kasteel in boeien gehouden, onder de voortdurende bewaking van ruwe Engelsche krijgslieden; niet vóór den 21^sten Februari 1431 ving de eerste openlijke zitting van het proces aan. Alles wat in onzen tijd met krachtige argumenten is aangevoerd om de onbevoegdheid der rechters, de inbreuken op het kerkelijk recht, de onregelmatigheid der procedure, de vervalsching van de processtukken in het licht te stellen laat ik ter zijde, doch uit de ondervragingen en uit Jeanne's antwoorden, die een boekdeel vullen, doe ik hier en daar een greep.

Toen Jeanne voor de rechtbank werd gevoerd, droeg zij nog steeds mannenkleeren, een zwart page-costuum. Vruchteloos hadden de vriendelijke dames van het kasteel Beaurevoir haar trachten te overreden dit tegen vrouwenkleeren te verwisselen; toen en ook later had zij standvastig zulk een aandrang afgeslagen, omdat zij die mannenkleeding onafscheidelijk achtte van de taak, die zij te vervullen had en die zij nog niet als geëindigd beschouwde. Nimmer ook wilde zij haar woord geven om geen poging tot ontvluchten te doen, en lang bleef zij innig overtuigd dat zij uit de handen harer vervolgers zou worden gered. Zij putte dien troost uit de woorden der heiligen, die voortdurend met haar in verkeer bleven en haar de harde gevangenschap met moed hielpen dragen. Ongeschokt in het vertrouwen op hare goddelijke zending verscheen zij dan ook voor de mannen die haar wilden verderven, fier, ongebroken in haar veerkracht, sterk van wil, helder van

1) Het beleg is werkelijk eenigen tijd vóór dien datum opgebroken.

[p. 179]

geest, met een gevoel van meerderheid zelfs tegenover die gewaande wijzen, die haar, de zendelinge Gods, gingen aanvallen; en ook met het vaste voornemen om in geen geval zich iets te laten ontlokken wat tot nadeel van haar koning zou kunnen worden aangewend.

Al dadelijk ving de strijd aan. Pierre Cauchon, de leider van het proces, verlangt dat zij zweren zal de waarheid te zeggen over alles, waarover zij zal worden ondervraagd.

Jeanne: Ik weet niet, waarover gij mij wilt ondervragen; gij kunt wel dingen van mij willen weten die ik u niet zeggen zal.

Herhaalde aandrang van Cauchon's zijde.

Jeanne: Gaarne wil ik zweren de waarheid te zeggen over mijn vader en mijne moeder en over hetgeen ik heb gedaan, nadat ik den tocht naar Ile de France ondernomen heb. Maar over de openbaringen van Godswege heb ik nooit aan iemand iets gezegd behalve aan mijn koning, en daarover zal ik ook niets zeggen, al zou men mij ook het hoofd willen afsnijden. Want ik heb die van mijn geheimen raad om ze aan niemand mee te deelen; en binnen acht dagen zal ik wel weten of ik er mededeeling van moet doen.

En hierbij bleef zij; welke moeite ook werd aangewend om haar tot den gevergden eed te brengen, zij wilde dien alleen onder het gestelde voorbehoud doen; en aldus geschiedde ten slotte. In de volgende zittingen herhaalt zich telkens die strijd en steeds met denzelfden uitslag. Doch Jeanne bepaalt zich daarbij niet tot eene weigering maar treedt soms ook aanvallend en dreigend op. Reeds in de tweede zitting zegt zij:

‘Indien gij goed over mij waart ingelicht, moest gij wenschen dat ik uit uwe handen was. Niets heb ik gedaan dan door openbaring.’

In de derde zitting weigert zij weer op de vroegere gronden en voegt er bij:

‘Gij zoudt mij anders wel kunnen dwingen om dingen te zeggen, die ik gezworen heb niet te zeggen, en dan zou ik meineedig zijn, wat gij niet moogt willen. Ik zeg u, overweeg wel goed uwe bewering dat gij mijn rechter zijt, want gij neemt daardoor een zwaren last op u, en gij bezwaart mij te zeer.’

Bij verderen aandrang:

[p. 180]

‘Ik ben gekomen van Godswege, en hier heb ik niets te maken; zend mij terug naar God, van wien ik gekomen ben.’

Iets later voegt zij Cauchon weer toe:

‘Gij zegt dat gij mijn rechter zijt, geef wel acht wat gij doet, want in waarheid ben ik van God gezonden, en gij stelt u in groot gevaar.’

Wanneer aan Jeanne iets gevraagd wordt waarop zij niet wil antwoorden, zegt zij: ‘Ga verder’, later ook herhaaldelijk: ‘Dat heeft met uw proces niets te maken’; maar ook vraagt zij soms uitstel om eerst hare stemmen te kunnen raadplegen. In de derde zitting worden naar aanleiding van die stemmen vragen gesteld, en nadat Jeanne heeft verklaard dat zij den vorigen dag driemaal de stemmen heeft gehoord, gaat het onderzoek voort:

Vraag: Wat deedt ge gisterenochtend, toen de stem tot u kwam?
Antwoord: Ik sliep en de stem wekte mij.
Vraag: Heeft de stem u gewekt door uw arm aan te raken?
Antwoord: Zonder aanraking werd ik door de stem gewekt.
Vraag: Was die stem in uwe kamer?
Antwoord: Dat weet ik niet, maar de stem was in het kasteel.
Vraag: Hebt gij de stem gedankt op uwe knieën?
Antwoord: Ik heb de stem gedankt terwijl ik in mijn bed ging opzitten en de handen vouwde; en dit geschiedde nadat ik om hulp gesmeekt had; en de stem zeide mij dat ik dapper moest antwoorden.
Vraag: Wat zeide de stem u, toen gij werdt gewekt?
Antwoord: Ik smeekte de stem om raad wat ik moest antwoorden, en zei aan de stem dat die hierover Gods raad zou vragen; en de stem zeide mij dat ik dapper moest antwoorden en dat God mij zou helpen.

Wat verder:

Vraag: Heeft de stem u verboden alles te zeggen wat u gevraagd zal worden?
Antwoord: Daarop zal ik u geen antwoord geven. En ik heb openbaringen aangaande den koning, die ik u niet zeggen zal.
Vraag: Heeft de stem verboden de openbaringen mee te deelen
Antwoord: Daarover heb ik geen raad gekregen. Geef mij veertien dagen uitstel, dan zal ik u hierop antwoorden.

Wanneer verder nog aangedrongen wordt met vragen omtrent dat verbod, zegt Jeanne:

‘Wees verzekerd dat niet menschen het mij verboden hebben. Vandaag zal ik u niet antwoorden; ik weet niet of ik het zeggen

[p. 181]

moet of niet, zoolang mij dat niet is geopenbaard. Ik geloof vast - en even vast als ik in Christus geloof en dat God ons heeft verlost van de straffen der hel - dat die stem komt van God en krachtens Zijn bevel.’
Vraag: Die stem, is dat een engel of komt die rechtstreeks van God of is het de stem van een heilige?
Antwoord: Die stem komt van Godswege; en ik zal u niet ten volle zeggen wat ik weet; en mijn vrees om iets verkeerds te doen door iets te zeggen wat aan de stemmen mishaagt is grooter dan mijn vrees om u te antwoorden. En wat nu deze ondervraging betreft, verzoek ik uitstel te mogen hebben.

Maar de ondervrager hield aan:

Vraag: Heeft de stem, die gij om raad vraagt, een gezicht en oogen?
Antwoord: Dat zult gij nog niet van mij te weten komen. Een zeggen van de kinder luidt: soms worden menschen gehangen omdat zij de waarheid spreken.
Vraag (en gevaarlijke vraag!): Weet gij dat gij in Gods genade zijt?
Antwoord: Indien ik er niet in ben, moge God er mij in stellen, en indien ik er wel in ben, moge God er mij in houden. Ik zou het droevigst schepsel ter wereld zijn, indien ik wist dat ik niet in Gods genade was.

In de volgende zittingen komt zij er gaandeweg toe om over de verschijningen der heiligen te spreken, en hieraan heb ik ontleend wat in de voorafgaande bladzijden daarover is meegedeeld. Hare zelfbewuste, onversaagde houding tegenover hare rechters blijft echter dezelfde; nu eens valt zij hen aan met voorspellingen over den naderenden ondergang van 's konings vijanden, dan weer toont zij hun door een kinderlijk antwoord, hoe dwaas zij sommige vragen vindt, altijd getuigt zij van haar onwankelbaar vertrouwen in Gods leiding. In de zitting van 1 Maart voorspelt Jeanne:

‘Voordat zeven jaar verloopen zijn, zullen de Engelschen een grooter pand verliezen dan zij bij Orleans hebben verloren, en zij zullen alles verliezen in Frankrijk. De Engelschen zullen een grooter verlies lijden dan zij ooit in Frankrijk geleden hebben, en dat zal geschieden door een groote overwinning, die God den Franschen geven zal.
Vraag: Hoe weet gij dat?
Antwoord: Ik weet dat zeker door een openbaring die mij ge-

[p. 182]

daan is, en dat het zal gebeuren binnen zeven jaar; en het zou mij wel erg spijten, als het zoo lang bleef uitgesteld. Ik weet het door openbaring, en ik weet het even zeker als dat gij hier thans vóór mij zit.
Vraag: Wanneer zal dat gebeuren?
Antwoord: Noch dag noch uur weet ik.
Vraag: In welk jaar zal het gebeuren?
Antwoord: Dat zult gij nog niet van mij hooren; ik zou echter wel willen dat het vóór Sint Jansdag geschiedde.

In diezelfde zitting komen Jeanne's heiligen ter sprake, en zij heeft verklaard dat de stem Fransch spreekt.

Vraag: Spreekt Sint Margriet geen Engelsch?
Antwoord: Hoe zou zij nu Engelsch spreken, daar zij niet van de partij der Engelschen is!
Vraag: Hoe zag Sint Michiel er uit, toen hij u verscheen?
Antwoord: Ik heb bij hem geen kroon gezien, en van zijne kleeren weet ik niets.
Vraag: Was hij naakt?
Antwoord: Meent gij dat God geen middelen heeft om hem te kleeden?
Vraag: Had hij haar?
Antwoord: Waarom zou hem dat afgesneden zijn?

Een andere maal loopt het onderzoek over de beloften, die de heiligen haar gedaan hebben.

Antwoord: Zij hebben mij niets beloofd tenzij krachtens verlof van God.
Vraag: Welke beloften hebben zij u gedaan?
Antwoord: Dat heeft in 't geheel niets met uw proces te maken. Onder anderen hebben zij mij gezegd, dat de koning in zijn rijk zal hersteld worden, of zijne vijanden het willen of niet. Ook hebben zij mij beloofd mij in het paradijs te brengen en dat heb ik haar ook gevraagd.
Vraag: Hebben zij u nog een andere belofte gedaan?
Antwoord: Er is nog een andere belofte maar die zeg ik niet, en dat raakt het proces niet. Binnen drie maanden zal ik die andere belofte meedeelen.
Vraag: Hebben de stemmen u gezegd, dat gij binnen drie maanden uit de gevangenis zoudt bevrijd worden?
Antwoord: Dat behoort niet tot uw proces. Ik weet echter niet, wanneer ik zal bevrijd zijn. Doch zij, die mij mochten willen wegnemen uit deze wereld, zouden wel kunnen heengaan vóór mij.
Vraag: Heeft uw raad (de stemmen) u gezegd, dat gij uit uw tegenwoordigen kerker zult bevrijd worden

[p. 183]

Antwoord: Spreek daarover met mij over drie maanden dan zal ik u antwoord geven. Vraag aan de bijzitters op hun eed, of dit het proces raakt.

De bijzitters oordeelen eenstemmig dat het wel tot het proces behoort. Dan Jeanne weer:

‘Ik heb u altijd wel gezegd dat gij niet alles zult te weten komen. En dat ik bevrijd word betaamt nu eenmaal. En ik wil van mijne stemmen weten of ik het zeggen mag; daarom vraag ik uitstel.
Vraag: Hebben de stemmen u verboden de waarheid te zeggen?
Antwoord: Wilt gij, dat ik u zeg wat op den koning van Frankrijk betrekking heeft? Veel is er wat het proces niet raakt. Wel weet ik dat mijn koning het Fransche koninkrijk winnen zal, en dat weet ik even zeker als dat gij hier tegenover mij zit. Ik zou al dood zijn, als de stemmen mij niet dagelijks sterkten.

In de volgende zitting komt men op hetzelfde onderwerp terug:

Vraag: Weet gij door openbaring dat gij zult ontkomen?
Antwoord: Dat raakt uw proces niet. Wilt gij dat ik tegen mij zelf spreek?
Vraag: Hebben de stemmen u verder daarover iets gezegd?
Antwoord: Dat behoort niet tot uw proces. Ik houd mij aan het proces. Indien alles tot uwe zaken behoorde, zou ik u alles zeggen. In trouwe, ik weet noch den dag noch het uur, waarop ik ontkomen zal.
Vraag: Hebben de stemmen u er iets over gezegd in het algemeen?
Antwoord: Ja, waarlijk; zij hebben mij gezegd dat ik bevrijd zou worden - maar ik weet dag noch uur - en dat ik dapper een blij gelaat moet toonen.

Dat deed Jeanne dan ook, en onwrikbaar hield zij vast aan hare overtuiging dat zij van God gezonden was en dat Hij alles ten beste met haar zou leiden. Men vraagt haar:

Gelooven de mannen van uwe partij vast dat gij van God gezonden zijt?
Antwoord: Ik weet niet of zij het gelooven, en ik verlaat mij op hun moed; maar ook al gelooven zij het niet, toch ben ik van God gezonden.

Een andere maal:

Is de engel niet tegenover u te kort geschoten, omdat gij gevangen zijt genomen?
Antwoord: Ik geloof, omdat het Gode aldus behaagt, dat het het best is dat ik gevangen genomen ben.

[p. 184]

Maar op den duur kwam eenige twijfel bij haar boven, of zij de bedoeling harer heiligen wel juist had verstaan, wanneer zij de belofte dat zij bevrijd zou worden had opgevat zooals zij tot dien tijd gedaan had. Pierre Cauchon, herinnerend aan hare vroegere uiting dat hij zich in groot gevaar bracht door een proces tegen haar te voeren, vraagt haar, in welk gevaar hij zoowel als de anderen zich stellen. Jeanne antwoordt:

Ik heb u gezegd: gij beweert dat gij mijn rechter zijt: ik weet niet of gij het zijt; maar geef goed acht dat gij niet verkeerd oordeelt, omdat gij u in groot gevaar zult brengen. En ik waarschuw u, opdat, indien God er u voor straft, ik mijn plicht om het u te zeggen gedaan heb.
Vraag: Welk is dat gevaar?
Antwoord: Sint Kathrien heeft mij gezegd dat ik hulp zal krijgen ik weet niet, of die hierin zal bestaan dat ik uit den kerker word bevrijd, dan wel of er, wanneer ik geoordeeld word, eene of andere beroering zal ontstaan, door middel waarvan ik zal kunnen verlost worden. Ik denk dat het een of het ander gebeuren zal. Meestal zeggen de stemmen mij dat ik bevrijd zal worden door eene groote overwinning; en daarna zeggen de stemmen: draag alles gelaten, bekommer u niet om uwe marteling, ten slotte zult gij in het paradijs komen. En dat zeggen mijne stemmen mij onvoorwaardelijk en volstrekt, dat is zonder mankeeren. En ik noem het marteling om de smart en den nood dien ik in den kerker te lijden heb. Of ik nog grooter smart zal lijden weet ik niet, doch dat laat ik aan God over.
Vraag: Houdt gij, nadat uwe stemmen u gezegd hebben dat gij ten slotte in het paradijs zult komen, u verzekerd dat gij zalig zult worden en dat gij niet ter helle zult worden gedoemd?
Antwoord: Ik geloof vast wat de stemmen mij gezegd hebben, namelijk dat ik zalig zal worden, en ik geloof dat even vast alsof ik er (in het paradijs) al was.
Vraag: Gelooft gij, na deze openbaring, dat gij geen doodzonde kunt begaan?
Antwoord: Ik weet er niets van, ik verlaat mij geheel op onzen Heer.
Opmerking: Dat is een antwoord van groot gewicht.
Antwoord: Ik houd het voor een grooten schat.

Toen na den middag de zitting werd hervat, verklaarde Jeanne, terugkomend op de verzekerdheid van hare toekomstige zaligheid, dat daarbij verstaan moest worden:

[p. 185]

mits ik den eed en de gelofte houd die ik God gedaan heb, namelijk dat ik mijne ongereptheid van lichaam en ziel goed zal bewaren.
Vraag: Is het voor u nog noodig te biechten, nadat de stemmen u geopenbaard hebben dat gij zalig zult worden?
Antwoord: Ik weet niet dat ik doodzonde begaan heb; maar ik geloof dat, indien ik in doodzonde verkeerde, Sint Kathrien en Sint Margriet mij onmiddellijk in den steek zouden laten. En wat het biechten betreft, ik geloof dat iemand zijn geweten niet te veel kan zuiveren.

In het vervolg van het proces nemen twee punten een groote plaats in. Telkens komen hare rechters terug op hare mannenkleeding, en trachten zij haar te overtuigen dat zij die voor vrouwenkleeren moet verwisselen. Jeanne blijft standvastig weigeren; misschien was voor haar een beweegreden, dat zij zich in mannenkleeren beter beveiligd achtte tegen booze aanslagen der ruwe mannen, onder wier bewaking zij stond; zij zelf echter gaf als grond voor hare weigering, dat zij hare taak nog niet voleindigd had en verklaarde: wanneer ik datgene volbracht zal hebben waarvoor ik van God gezonden ben, dan zal ik vrouwenkleeren aannemen. Hoort ook het gebed, waarmee zij God's hulp en voorlichting inriep:

‘Très doulz Dieu, en l'onneur de vostre saincte passion, je vous requier, se vous me aimés, que vous me révelez que je doy respondre à ces gens d'église. Je sçay bien, quant à l'abit, le commandement comme je l'ay prins; mais je ne sçay point par quelle manière je le doy laisser. Pour ce plaise vous à moy l'anseigner.’

Maar vooral hevig was de strijd over den eisch dat zij hare daden en woorden zou onderwerpen aan het gezag der Kerk, als wier vertegenwoordigers zich de geestelijken beschouwden, die zich als hare rechters hadden opgeworpen.

Vraag: Wilt gij de beslissing over uwe woorden en daden overlaten aan de Kerk?
Antwoord: Ik laat de beslissing aan God die mij gezonden heeft, aan onze Lieve Vrouwe en aan alle heiligen van het paradijs. En mij dunkt dat dit hetzelfde is, God en de Kerk, en dat hierover geen moeilijkheid moet gemaakt worden. Waarom maakt gij daar moeilijkheid over?

Toen werd haar het onderscheid uitgelegd tusschen de triumfeerende Kerk, die God, de heiligen, de engelen

[p. 186]

en de geredde zielen omvat, en de strijdende Kerk, die gevormd wordt door den paus, den stedehouder Gods op aarde, de kardinalen, de geestelijkheid en alle goede katholieken en die, behoorlijk vergaderd, niet kan dwalen en geleid wordt door den Heiligen geest. En daarna werd haar gevraagd, of zij zich aan de beslissing der strijdende Kerk onderwierp.

Antwoord: Tot den koning van Frankrijk ben ik gekomen van wege God, de Maagd Maria, alle heiligen van het paradijs en de overwinnende Kerk in den hooge, en op hun bevel; en aan die Kerk onderwerp ik al mijne goede daden, alles wat ik gedaan heb en wat ik zal doen.

Telkens komen de ondervragers hierop terug, maar voor Jeanne is het onmogelijk hierin toe te geven.

Vraag: Wilt gij aan de Kerk op aarde het oordeel overlaten over alles wat gij gezegd of gedaan hebt, hetzij goed of kwaad, in het bizonder over de vergrijpen en misdaden die u ten laste worden gelegd en over alles wat uw proces raakt?
Antwoord: Ten aanzien van wat gij mij vraagt, wil ik mij aan het oordeel der strijdende Kerk onderwerpen, mits zij mij niet beveelt onmogelijke dingen te doen; en onmogelijk is, dat ik herroep wat ik in het proces verklaard heb over de verschijningen en de openbaringen, die ik van Godswege gedaan heb; en die zal ik om niets ter wereld herroepen. En wat God mij heeft doen verrichten en mij heeft bevolen en zal bevelen te doen, daarvan zal ik om geen levende ziel aflaten, en het zou mij onmogelijk zijn dat te herroepen. En indien de Kerk mij iets wilde laten doen in strijd met het gebod dat God mij gegeven heeft, zou ik het om geen ding ter wereld doen.
Vraag: Indien de strijdende Kerk u zegt dat uwe openbaringen inbeeldingen zijn of dingen des duivels, zult gij u dan aan het oordeel der Kerk onderwerpen?
Antwoord: Dienaangaande onderwerp ik mij aan het oordeel van God, wiens gebod ik altijd zal opvolgen; en ik weet heel goed dat wat in mijn proces vermeld staat gekomen is krachtens Gods bevel, en het zou mij onmogelijk zijn het tegendeel te zeggen van wat ik in het proces verklaar, namelijk dat ik krachtens Gods bevel gehandeld heb; en indien de Kerk mij mocht bevelen het tegendeel te verklaren, dan zal ik mij te dien opzichte niet onderwerpen aan het oordeel van eenig mensch ter wereld maar alleen aan het oordeel van God, en ik zal altijd het goede gebod van God zelf naleven.
Vraag: Gelooft gij dat gij onderworpen zijt aan de Kerk Gods

[p. 187]

op aarde, namelijk aan den Paus, de kardinalen, de aartsbisschoppen, de bisschoppen en de andere prelaten?
Antwoord: Ja, indien eerst aan den dienst Gods voldaan is.

En daarbij bleef zij. Noch vermaningen in de gevangenis, noch ernstige onderhouding in het openbaar, noch waarschuwingen dat zij verbrand zou worden, noch overbrenging naar de pijnkamer en bedreiging met de pijnbank vermochten iets op haar. ‘Ik verlaat mij op God, die mijn rechter is’, zoo volhardde zij; en nog den 23^en Mei verklaarde zij:

Wanneer het vonnis aan mij zou voltrokken worden, wanneer ik het vuur zag ontstoken, de takkebossen gereed, den beul klaar om er den brand in te steken en wanneer ik zelf in het vuur was, dan zou ik toch niets anders zeggen en zou volhouden wat ik in het proces gezegd heb, tot in den dood.

Den volgenden dag stond de negentienjarige Jeanne voor de harde werkelijkheid; zij zou, in overeenstemming met het advies der universiteit van Parijs, aan welke twaalf punten, uit het proces getrokken, ter beoordeeling waren toegezonden, aan den wereldlijken arm worden overgeleverd, en deze zou haar den vuurdood doen sterven. Alleen door eene herroeping harer verklaringen en door eene onvoorwaardelijke onderwerping aan het oordeel harer geestelijke rechters zou zij zich van de vlammen kunnen redden, en hierop scheen, met het oog op hare besliste uitingen, niet de minste kans te bestaan. Op het plein, waarheen zij den 24^en Mei werd gevoerd, waren twee getimmerten opgericht; op het eene had Pierre Cauchon met verschillende geestelijke en wereldlijke waardigheidsbekleeders plaats genomen, op het andere de geleerde doctor Erard, die in een laatste praedicatie Jeanne tot inkeer zou vermanen, en hierheen werd ook zij gebracht; dreigend verhief zich de brandstapel, waarbij de beul gereed stond; talrijke Engelsche krijgslieden verdrongen zich om de orde te handhaven of om van het schouwspel der verbranding getuige te zijn.

Jeanne toonde zich aanvankelijk geheel ongebroken in moed en overtuiging. Toen Erard in zijne rede ook den

[p. 188]

koning aanviel, protesteerde zij luid met de woorden: ‘mijn koning is de edelste christen.’ Ten slotte, nadat hij haar er nogmaals op gewezen had, dat hare rechters haar dikwijls hadden vermaand om hare woorden en daden te onderwerpen aan de Kerk, bleef Jeanne in haar vroegere houding volharden; alleen deed zij een beroep op den Paus, maar toch ook hierbij in de eerste plaats op God. Het scheen beslist. Pierre Cauchon stond op en begon het vonnis te lezen, maar onderwijl drongen anderen nog ten sterkste bij Jeanne aan om toe te geven. En wat bijna ondenkbaar scheen, geschiedde: zij bezweek en onderteekende eene afzwering in den meest krassen vorm. Dan haalde Cauchon, die de voorlezing van het vonnis had afgebroken, een ander stuk voor den dag, waarin zij, nu zij hare dwalingen had afgezworen, weer in den schoot der Kerk werd opgenomen, maar ter boetedoening verwezen werd tot levenslange gevangenis, op water en brood.

Zoo is de officiëele lezing van het gebeurde, die door de processtukken wordt gegeven. Doch er is alle grond om aan te nemen dat die valsch is, althans in dit opzicht dat later een afzweringsformule is geschreven in de plaats van een veel korter verklaring, waarin Jeanne heeft berust. Wat hierin heeft gestaan? Niemand weet het. Wat eigenlijk onder de voorlezing van het eerste vonnis gebeurd is, wat Jeanne's eigen bedoelingen en gedachten geweest zijn? Welke toezeggingen haar zijn gedaan? Men kan beproeven het te reconstrueeren, zooals onlangs op vernuftige wijze is gedaan¹⁾, maar men komt er niet verder mee dan tot vermoedens. Dat zij met beloften is bewerkt, dat zij op het oogenblik zelf niet bedoeld heeft hare heiligen te verloochenen staat voor mij wel vast, en dat zij door een slimheid, door het zetten van een kruis onder de verklaring in plaats van hare handteekening, gemeend heeft hare rechters voor den gek te houden, acht ik niet onmogelijk. Maar evenzeer schijnt het mij niet aan redelijken twijfel

1) C. de Maleissye. Les lettres de Jeanne d'Arc et la prétendue abjuration de Saint-Ouen. (Revue d.d. Mondes, 1 Février 1911).

[p. 189]

onderhevig, dat zij, bij nader bezinnen, zich toch diep bezwaard gevoelde door hetgeen zij gedaan had.

Jeanne werd na afloop der plechtigheid teruggebracht naar hare gevangenis en niet, zooals haar naar alle waarschijnlijkheid beloofd was, in kerkelijke bewaring genomen. Aan het bevel eener commissie uit de geestelijke heeren, die haar in den namiddag kwam bezoeken en verlangde dat zij thans vrouwenkleeren zou aantrekken, gaf zij gewillig gehoor. Wat tusschen den 24^en en 27^en Mei in de gevangenis en in Jeanne's gemoed is voorgevallen, zal wel nimmer opgehelderd worden. Den 27^en Mei had Jeanne hare mannenkleeding, die blijkbaar onder haar bereik gelaten was, weer aangetrokken, en den volgenden ochtend kwam een achttal harer rechters er onderzoek naar doen en haar ondervragen. Nog eenmaal volgen hier vragen en antwoorden, zooals die in het proces, door hare vijanden dus, zijn aangeteekend.

Vraag: Waarom hebt gij de mannenkleeren weer aangetrokken en wie heeft u die doen aantrekken?
Antwoord: Vrijwillig, zonder eenigen dwang heb ik die weer genomen, ik heb ze liever dan vrouwenkleeren.
Opmerking: Maar gij hadt beloofd en gezworen niet weer mannenkleeren aan te trekken.
Antwoord: Nooit heb ik verstaan dat ik een eed gedaan heb om niet weer mannenkleeren aan te trekken.
Vraag: Waarom hebt gij die weer aangetrokken?
Antwoord: Omdat het beter voegt, wanneer men onder mannen is, mannenkleeren te dragen dan vrouwenkleeren. Ook, omdat men niet de belofte gehouden heeft, die mij gedaan is, dat ik naar de mis zou mogen gaan, het lichaam van Christus zou mogen ontvangen en buiten ijzeren banden zou gesteld worden.
Vraag: Hebt gij uwe dwalingen afgezworen en in 't bizonder beloofd niet weer mannenkleeding aan te trekken?
Antwoord: Ik wil liever sterven dan in ijzeren boeien zijn; indien men mij naar de mis wil laten gaan en buiten ijzeren boeien stellen en een vriendelijke gevangenis met eene vrouw als bewaakster geven, zal ik zoet zijn en doen wat de Kerk wil.
Vraag: Hebt gij sinds Donderdag (24 Mei) de stemmen van Sint Kathrien en Sint Margriet gehoord?
Antwoord: Ja.
Vraag: Wat hebben zij u gezegd?
Antwoord: God heeft mij doen weten door Sint Kathrien en Sint

[p. 190]

Margriet den grooten jammer over het verraad, waarin ik heb toegestemd door de afzwering en de herroeping te doen om mijn leven te behouden, en dat ik mijn zieleheil heb prijsgegeven om mijn leven te redden. Vóór Donderdag hadden mijne stemmen mij gezegd wat ik dien dag zou doen en wat ik toen gedaan heb. Toen ik op het schavot stond, zeiden mijne stemmen mij, dat ik den prediker, die toen preekte, stoutelijk moest antwoorden. En het was een valsche prediker, en hij heeft mij verscheiden daden toegeschreven, die ik niet gedaan heb. Indien ik zeide dat God mij niet gezonden had, zou ik mijne ziel verdoemen; in waarheid, God heeft mij gezonden. Na Donderdag hebben mijne stemmen mij gezegd dat ik heel slecht gehandeld heb, door te bekennen dat wat ik gedaan heb niet goed gedaan was. Alles wat ik gedaan en herroepen heb op dien Donderdag, heb ik alleen uit vrees voor het vuur gezegd en gedaan.
Vraag: Gelooft gij dat de stemmen, die u verschijnen, Sint Kathrien en Sint Margriet zijn?
Antwoord: Ja, en dat zij van God zijn.
Opmerking: Op het schavot hebt gij ten overstaan van ons, rechters, en anderen verklaard, dat gij bedriegelijk er op gepocht hebt dat die stemmen van Sint Kathrien en Sint Margriet waren.
Antwoord: Ik bedoelde niet dat te doen of te zeggen. Ook heb ik niet gezegd of bedoeld dat ik mijne verschijningen herriep, namelijk dat het Sint Kathrien en Sint Margriet waren. Alles wat ik gedaan heb, heb ik gedaan uit vrees voor het vuur, en alles wat ik herroepen heb, heb ik herroepen in strijd met de waarheid. Liever wil ik in éénmaal boete doen door te sterven dan langer de kwelling in de gevangenis verduren. Nooit heb ik iets gedaan tegen God en tegen het geloof, wat men mij ook heeft doen herroepen; en ik begreep niet wat stond in het afzweringsgeschrift. Ook bedoelde ik niet iets te herroepen, tenzij onder voorbehoud van Gods welbehagen. Indien de rechters het wenschen, zal ik de vrouwenkleeding weer aantrekken; maar wat het overige betreft, zal ik niets anders doen.

Haar lot was thans bezegeld; zij was teruggevallen in hare dwalingen en ketterijen. Den 30^en werd zij ter strafplaats geleid; de arme martelares weende bitter om haar jonge leven, dat op zoo schrikkelijke wijze stond vernietigd te worden, om haar reine lichaam, dat door de vlammen zou worden verteerd. Maar geen zwakte of aarzeling meer; nu deed zij haar woord gestand, en te midden der opkronkelende vlammen hield zij vol, dat hare stemmen waren van God en dat zij niets had gedaan dan op Gods bevel. Eindelijk een luide kreet: Jezus! en haar strijd was gestreden.

[p. 191]

‘Le temps qui la vit, les siècles qui suivirent s'épuisent à l'expliquer’, aldus Hanotaux over Jeanne d'Arc. Inderdaad, sinds haar optreden aan het hof van Karel VII en den tocht tot ontzet van Orleans waren de menschen van hare verschijning vervuld, niet alleen in Frankrijk maar ook daarbuiten, in Duitschland, in Italië, in Engeland, in Vlaanderen, en werden er verschillende verklaringen van gegeven. Voor talloos velen leed het niet den minsten twijfel, dat Jeanne door buitenaardsche machten werd geleid, maar terwijl hare vereerders, even vast als zij zelf, geloofden dat zij van God was gezonden en door engelen en heiligen bestuurd werd, hadden hare vijanden, hare rechters, de Engelschen en hunne aanhangers, de niet minder stellige overtuiging dat zij door den duivel was geïnspireerd en door booze geesten beheerscht werd. Er waren er echter, ook onder de bijzitters van het proces, die haar als het slachtoffer van ziekelijke inbeeldingen beschouwden, en eindelijk - een tijdgenoot, Aeneas Sylvius Piccolomini, de latere Pius II, verzekert het ons - werd ook de meening gehoord dat Jeanne het instrument was van eenige leiders der Fransche partij. In den loop der volgende eeuwen vindt men deze beschouwingen in hoofdzaak terug, met uitzondering van die der vijanden van Jeanne; wel hield deze voorloopig stand en is ook nog in het eerste gedeelte van King Henry VI, dat op naam van Skakespeare staat, de Maagd op de allerongunstigste wijze voorgesteld, doch gaandeweg drong, ook onder Franschen invloed, eene andere opvatting door, wisselend met de geestesstroomingen van den tijd maar sinds de 19e eeuw in toenemende mate van bewondering voor Jeanne vervuld.

Voor hen, die in Sint Michiel en de heiligen gelooven, ligt de zaak betrekkelijk eenvoudig; tusschen de historische getuigenissen en hunne inzichten in de geheimenissen der wereld bestaat geen tegenspraak, aan een nadere verklaring hebben zij geen behoefte, de geschiedenis van Jeanne is hun een nieuw teeken van Gods heerlijkheid, Jeanne zelf de uitverkorene Gods. Wat de geleerden onder hen in

[p. 192]

hunne studies en geschriften over de Maagd nastreven is, dit ten volle te laten uitschijnen, haar te zuiveren van elk smetje, dat de valschheid harer vijanden haar mag hebben aangewreven, en ook in het licht te stellen hoe gebrekkig de verklaringen zijn, die andersdenkenden hebben beproefd. Door mannen als Dunand en Ayroles is in onzen tijd verdienstelijk werk in deze richting geleverd, en de zaligspreking van Jeanne, eenige jaren geleden, moet hun een groote voldoening zijn geweest; doch het is te betreuren, dat zij hierbij aan een matelooze heftigheid in de bestrijding van anderer meening den teugel hebben gevierd.

Zulk een andere meening is zich blijven openbaren in de voorstelling, dat Jeanne tot werktuig gediend heeft van berekenende slimheid. Zeer kras uitgedrukt vindt men die in de 16e eeuw, en natuurlijk was dit ook de aangewezen oplossing voor de rationalisten der 18e eeuw. Voor Rapin de Thoyras, den bekenden schrijver der Histoire d'Angleterre (1725), was het niet twijfelachtig, dat de zoogenaamde inspiratie van Jeanne beschouwd moet worden als een middel om den moed der Franschen, die door vrees waren bevangen, weer op te wekken. Hume, in zijn History of England (1763), al legt hij voor Jeanne zelve veel sympathie aan den dag, staat toch op hetzelfde standpunt, en reeds vroeger had Voltaire, wiens Pucelle ik hier laat rusten, in zijn Essai sur les moeurs et l'esprit des nations (1756), waarvoor hij trouwens nog al eens bij Rapin heeft geborgd, dezelfde meening ten beste gegeven. Sprekend over den benarden toestand van Karel VII zegt hij: ‘Il fallut bientôt recourir à un expédient plus étrange, à un miracle. Un gentilhomme des frontières de Lorraine, nommé Baudricourt, crut trouver dans une jeune servante d'un cabaret de Vaucouleurs un personnage prope à jouer le rôle de guerrière et d'inspirée...... Le régent Betford crut nécessaire de la flétrir pour ranimer ses Anglais. Elle avait faint un miracle, Betford feignit de la croire sorcière.’ Men ziet hoe eenvoudig de zaak is, als men er maar den juisten rationalistischen kijk op heeft! Bij deze verschillende auteurs zijn het de vorsten en staatslieden, die het bedrog pleegden met Jeanne, en men verbaast zich bijna dat Vol-

[p. 193]

taire er den priesterlijken invloed buiten laat, te meer daar deze van andere zijde al naar voren was gebracht. Jeanne - zoo luidde de voorstelling, door De la Barre de Beaumarchais in 1730 gegeven - was eene visionnaire; zij en drie andere vrouwen waren misleid door broeder Richard¹⁾, op wiens woord zij geloofden dat zij heiligen waren, en dientengevolge schreven zij elken dwazen inval, dien zij kregen, aan inspiratie toe. Jeanne werd boven de drie andere begunstigd; de koning trok partij van hare vrome verdwazing en deed alsof hij den grootsten eerbied voor haar had, ten einde zijnen aanhangers moed in te boezemen en hen te doen gelooven, dat God een nieuwe Deborah gezonden had om de vreemde indringers uit het land te verdrijven²⁾.

Den revolutionnairen was den blik te zeer beneveld door haat tegen troon en altaar dan dat zij, ondanks alle nationale geestdrift, oog konden hebben voor het nationale in Jeanne's verschijning. Bonaparte wist dat beter te schatten en herstelde te Orleans het feest van de Maagd, sinds eeuwen gevierd maar tijdens de revolutie afgeschaft, in 1803, bij welke gelegenheid hij in de Moniteur liet verkondigen: ‘L'illustre Jeanne d'Arc a prouvé qu'il n'est pas de miracle que le génie français ne puisse produire dans les circonstances où l'indépendance nationale est menacée’³⁾.

Hier was een noot aangeslagen, die van dien tijd af in de werken, welke aan de Maagd werden gewijd, telkens weer klonk. En die werken werden, vooral na Napoleon's val, spoedig zeer talrijk; de negentiende eeuw - en de twintigste volgt tot nu toe haar spoor in die richting - heeft aan de opheldering der geschiedenis van Jeanne en haar tijd veel arbeid besteed. Geen uitgave echter, die in belang kan evenaren het werk, dat van 1841 tot 1849 door

1) Deze drie vrouwen komen inderdaad in de geschiedenis van Jeanne voor, evenals broeder Richard. Daar ik mij beperken moest en zij tot de hoofdzaak niets af deden, heb ik ze terzijde gelaten. Jeanne zag broeder Richard het eerst in Juli 1429, bij Troyes.

2) A. Lang. The Maid of France, p. 7.

3) Naar eene aanhaling in de Préface van Anatole France, Vie de Jeanne d'Arc, p. LXIV.

[p. 194]

Quicherat in het licht is gegeven; nadat reeds vroeger gedeelten van Jeanne's proces gebrekkig waren openbaar gemaakt, bracht hij in 5 deelen bijeen: Procès de condamnation et de réhabilitation de Jeanne d'Arc, suivis de tous les documents historiques qu'on a pu réunir. Sinds dien tijd is nog veel aan het licht gebracht en zijn talrijke scherpzinnige onderzoekingen gedaan, doch vooral voor Jeanne's eigen geschiedenis is dit werk de voornaamste bron gebleven. Het kwam als geroepen. Zoowel buiten als binnen Frankrijk was de belangstelling in de verwonderlijke en treffende geschiedenis der Maagd zeer levendig, en zij moest ook wel een bizondere bekoring hebben in een tijd, waarin de Romantiek geest en gemoed van zoovelen had bemachtigd. Doch die belangstelling ging met strijd gepaard. Om bij Frankrijk te blijven, verschil in godsdienstige overtuiging niet alleen maar ook in politieke belijdenis verstoorde de eendracht onder de bewonderaars van hare aandoenlijke heldenfiguur. De katholieke royalisten stelden zich op het standpunt, dat eigenlijk ook reeds ingenomen is bij het proces van rehabilitatie: Jeanne was door God gezonden om het beleg van Orleans te doen opbreken en den koning naar Reims te brengen voor zijne kroning; daarmee was hare zending geëindigd. Op die wijze werd aangetoond dat Gods tusschenkomst eigenlijk ten behoeve van het Fransche koningshuis geschied was, en werd tegelijk het tweede gedeelte van Jeanne's loopbaan, dat Karel VII zoo weinig tot eer strekte, in een gepast duister gelaten. Maar met zulk eene voorstelling was niet gediend een jonger geslacht der Romantiek, dat voor de heerschende machten in kerk en staat geen aanhankelijkheid en eerbied had en zich van de kroon af naar het volk wendde, van het koninklijk huis naar het vaderland. En Michelet, met zijne sterke ingeving, zijn dichterlijke zienersgave en zijn symbolisme, schreef de kleurrijke bladzijden van het vijfde deel zijner Histoire de France, die aan de Maagd gewijd zijn. Laat mij uit de inleiding eene bladzijde aanhalen:

Monde de damnation! Le laboureur, pillé à mort, laisse là tout, quitte femme et enfants; qu'ils meurent de faim s'ils veulent. Il se

[p. 195]

jette au bois et se fait brigand, prenant pour maitre et capitaine le Diable, seul roi visible d'une terre maudite. Hélas! où Dieu est-il? Et, parmi tant de morts, la Pitié aussi est-elle morte? Elle vivait au coeur d'une femme.
Tout le fond de ce coeur est dans ces mots naïfs, d accent profond: ‘La Pitié qu'il y avoit au royaume de France!’ - ‘Je n'ai jamais vu sang de François que mes cheveux ne levassent’. Et encore (n'ayant pas été avertie d'une bataille): ‘Méchants, vous ne me diriez donc pas qu'on répandit le sang de France!’
Ce mot qui va au coeur, c'est la première fois qu'on le dit. Pour la première fois on le sent, la France est aimée comme une personne. Et elle devient telle du jour qu'elle est aimée. C'était jusque là une réunion de provinces, un vaste chaos de fiefs, grands pays, d' idée vague. Mais, dès ce jour, par la force du coeur, elle est une patrie. Beau mystère! touchant, sublime! Comment l'amour immense et pur d'un jeune coeur embrassa tout un monde, lui donna cette seconde vie, la vraie vie que l'amour seul donne. Enfant, elle aimait toute chose, disent les témoins de son jeune âge. Elle aimait jusqu'aux animaux; les oiseaux se fiaient à elle, jusqu' à lui venir manger dans la main. Elle aimait ses amies, ses parents, mais surtout les pauvres. Or, le pauvre des pauvres, la plus misérable personne et la plus digne de pitié, en ce moment, c'était la France.
Elle aima tant la France! Et la France touchée se mit à s'aimer elle-même. On le voit dès le premier jour qu'elle paraît devant Orléans. Tout le peuple oublie son péril, cette ravissante image de la Patrie, vue pour la première fois, le saisit et l'entraîne; il sort hardiment hors des murs, il déploie son drapeau, il passe sous les yeux des Anglais qui n'osent sortir de leurs bastilles.
Souvenons-nous toujours, Français, que la Patrie chez nous est née du coeur d'une femme, de sa tendresse et de ses larmes, du sang qu'elle a donné pour nous.

Jeanne het zinnebeeld van het vaderland, de liefde tot haar land en hare landgenooten de bezielende kracht der Maagd, de oorzaak van hare verschijningen zoowel als van hare daden, dat is in hoofdzaak de verklaring van Michelet. Eenige jaren later kwam Henri Martin. Thans was de uitgave van Quicherat verschenen en zij gaf hem aanleiding tot een heftigen aanval op Karel VII en op zijne raadslieden, wegens de wijze waarop zij Jeanne behandeld en later in den steek hadden gelaten; doch in den grond vindt men hier dezelfde opvatting als bij Michelet. Jeanne is geweest ‘le Messie de la nationalité et l'âme même de la France’, zij is ‘la France incarnée’ of ook

[p. 196]

‘la personnification véritable du génie national’; de heiligen zijn ‘êtres fantastiques, forme idéale de ses pensées, nuées transparentes qui voilaient à ses yeux le divin soleil d'où l'inspiration rayonnait sur elle’.

Maar reeds had de Romantiek hare heerschappij over de geesten van het opkomend geslacht verloren, dat zich nieuwe idealen vormde en al zijn vertrouwen schonk aan de Wetenschap, welker onbegrensde toekomst en heerlijkheid al in 1848 Renan van geestdrift vervulden. Het was gedeeltelijk een terugkeer tot de 18^e eeuw, en met niet minder overtuiging als toenmaals het alvermogen der rede was vereerd, werd in dit nieuwe tijdvak aan de almacht der wetenschap hulde bewezen, en zoo min als vroeger natuur en menschheid voor de rede eenig geheimenis konden bewaren, zou dit thans mogelijk zijn voor een wetenschap, die alles aan de werking van algemeen geldende wetten onderwierp. Voor het bizondere, het exceptioneele bleef hier geen plaats, en waar het zich vertoonde, moest het weg verklaard worden. Een geïnspireerde Jeanne d'Arc, zij het dan ook geïnspireerd door vaderlandsliefde, een Jeanne d'Arc die buitengewone dingen had tot stand gebracht, dat was niet mogelijk, en ziet, men keerde ook hierin terug tot de voorstellingen der 18^e eeuw, dat men zijne toevlucht weer nam tot de oplossing: Jeanne is het instrument geweest van boerenbedriegers. Doch niet Baudricourt of andere wereldlijke heeren hebben het bedrog op touw gezet en bestuurd, maar geestelijken. Aldus in 1863 Vallet de Viriville, en aldus in 1908 Anatole France. Want hoewel op hare beurt die ‘école scientifique’ hare overheerschende plaats heeft verloren en haar vertegenwoordiger bij uitnemendheid, Taine, al in 1889 erkende ‘que le goût a changé, que ma génération est finie’, toch heeft zij overtuigde aanhangers gehouden.

Het boek van Anatole France, Vie de Jeanne d'Arc, twee lijvige deelen vormend, heeft zeer vele lezers gevonden, te oordeelen naar de talrijke uitgaven die er in korten tijd van verschenen zijn. Als historische arbeid verdient het zulk een ruime belangstelling zeker niet. Ongetwijfeld

[p. 197]

heeft de auteur zich groote moeite getroost om alle bouwstoffen en heel de omvangrijke litteratuur over Jeanne door te werken; maar met het historisch handwerk, dat een geschiedschrijver toch in de allereerste plaats dient te verstaan, is hij niet voldoende vertrouwd; hij leest verkeerd, verstaat zijne teksten niet altijd goed, legt er herhaaldelijk in wat er niet in staat, verwijst naar plaatsen die niet te vinden zijn of die allerminst zijne beweringen in den tekst staven, kortom met beminnelijke lichtzinnigheid springt hij om met het werk, dat aan zijn voorstelling toch de betrouwbare grondslagen moet geven. Misschien is dit gemis aan nauwkeurigheid en nauwgezetheid voor een deel toe te schrijven aan ongewoonte met zulk soort arbeid, maar anderdeels zal het ook wel te wijten zijn aan den geest, waarin de schrijver het ondernomen heeft. Voor een rationalist als France stond het van te voren vast, dat er geen sprake kan zijn van juist voorgevoel van toekomstige gebeurtenissen, van visioenen van gebeurtenissen die op hetzelfde oogenblik op verren afstand plaats hebben. En dat niet alleen. Aangezien hij niets toelaat, dat in strijd is met zijne opvatting van het onveranderlijk verband tusschen oorzaak en gevolg, acht hij ook van te voren uitgesloten, dat een volk uit zijn ontmoediging zou opgebeurd en van overheersching door den vijand gered zijn door het handelen van een onwetend boerenmeisje. Daarom begint hij met een hypothese op te stellen; de hypothese dat priesters aan Jeanne haar rol hebben ingeblazen, nadat zij eenmaal een visioen had gehad. Tegen het stellen eener hypothese is op zich zelf geen bezwaar, indien zij vervolgens maar onbevangen aan de feiten wordt getoetst; doch aan onzen schrijver is overkomen wat in zulke gevallen wel eens meer geschiedt: hij heeft terstond vergeten dat het maar een hypothese was, hij heeft die als vaststaand aangenomen en nu nog alleen gekeken naar wat er meerdere vastheid aan geven kon, niet naar wat er mee in strijd is. En zoo is het hem ook verder vergaan. Alles wordt aangewend om wat buitengewoon schijnt weg te maken, om Jeanne's beteekenis te verkleinen, om haar elke persoonlijke werking

[p. 198]

te ontzeggen, ten einde ons de Maagd te kunnen voorstellen als eene ‘béguine hallucinée’, die onbewust geheel aan den leiband loopt van hare biechtvaders. Ik houd die voorstelling voor valsch en geloof dat de schrijver er verre in te kort geschoten is om haar eenigszins aannemelijk te maken. Eenige malen zelfs komt hij met zich zelf in zonderlinge tegenspraak.

Tot den opgang, dien het boek heeft gemaakt, heeft ongetwijfeld de litteraire kunst van den auteur veel bijgedragen, de poëtische schildering van landschappen, van zeden en gewoonten, de naieve toon en de oude taalvormen. Toch kan ik niet verhelen, dat het ook als kunstwerk mij niet voldoet, en wellicht is dat hieraan toe te schrijven, dat de geest van het boek te dikwijls met den vorm in strijd komt: met den toon van het tijdvak en de archaïstische vormen vloekt het, wanneer de auteur telkens een loopje neemt met het geloof en de gevoelens, die door hem beschreven worden; hij dringt zoodoende op ongewenschte wijze zijn persoon naar voren in het tafereel en bederft den indruk, er nog van gezwegen dat het nimmer van goeden smaak is den draak te steken met hetgeen anderen heilig is of was.

Anatole France heeft ook een medisch advies ingewonnen over het geval van Jeanne d'Arc, en dit achter zijn boek afgedrukt. Dr. Dumas, de psychiater die het geeft, is echter zeer voorzichtig en laat slechts de mogelijkheid toe dat zij hysterisch was maar bevestigt niets. Verondersteld echter, dat hij vrijheid gevonden had zich wel met stelligheid in dien zin te uiten, zou ons dat veel verder brengen? In het toenmalige Frankrijk zijn ongetwijfeld verscheiden hysterische vrouwen en meisjes geweest maar geen harer is eene Jeanne d'Arc geworden; het persoonlijke in de Maagd, haar genie zou ons door een dergelijk medisch etiket niet nader worden gebracht. Een soortgelijk bezwaar geldt tegen de pogingen van hen, die, aanknoopende aan Michelet en Martin, en de inspiratie van Jeanne zoekende in hare liefde tot haar land of tot rechtvaardigheid of haar de ziel van het Fransche volk

[p. 199]

noemende, trachten te verklaren hoe zij dat geworden is, hoe het ideaal, waarvoor zij gestreden en geleden heeft, zich in haar heeft ontwikkeld. Er is veel in de archieven gevorscht, veel ook verondersteld en gecombineerd, over den invloed der bedelorden, over den toestand van Domrémy tijdens de jeugd van Jeanne en over andere punten; de uitkomsten van het een en ander, waartoe vooral Siméon Luce veel heeft bijgedragen, vindt men grootendeels terug in het zestal artikels, door Hanotaux aan Jeanne d'Arc gewijd in de Revue des deux Mondes van 1910¹⁾, artikels waarin men echter de gewone puntigheid en eenvoud van dezen voortreffelijken geschiedschrijver mist, en zich ook de neiging weerspiegelt, die zich reeds bij anderen had vertoond, om ten allerbreedste de werking van Jeanne's optreden uit te meten. Met de redding van Frankrijk is het lang niet genoeg, er wordt een reeks van gevolgen aan vastgeknoopt voor kerk, staat, beschaving, waarbij men duizelig wordt. Tegen zulk eene overdrijving was gedeeltelijk reeds gewaarschuwd in een boek, waarover Hanotaux wel niet zonder eenige waardeering maar toch wat uit de hoogte spreekt, het werk van Andrew Lang, getiteld The Maid of France. Dit is een voortreffelijke arbeid, waarvan het alleen jammer is, dat de vorm niet zoo goed is als hij had kunnen zijn, wanneer de auteur alle bestrijding van anderer meening naar de bijlagen en aanteekeningen had verwezen. Maar ook zooals hij ons het boek geboden heeft, laat het zich zeer goed lezen, en wie zich aan het geleide van Lang overgeeft, heeft in hem een zeer vertrouwbaren gids. Hij beheerscht het materiaal, dat hij voor enkele punten nog heeft vermeerderd, geheel; onbevangen onderwerpt hij het aan een bezonnen kritiek, en al mag men het niet altijd geheel eens zijn met de slotsom, die hij eruit trekt, men zal toch steeds moeten toegeven dat hij goede argumenten aanvoert. Kalm en rustig, met de documenten in de hand, gaat hij

1) Zij vormen thans den kern van het aardig uitgevoerde werk, dat onlangs, nadat dit opstel reeds geschreven was, door Hanotaux is uitgegeven onder den titel: Jeanne d'Arc (1911).

[p. 200]

stap voor stap voort; tot gewaagde combinaties laat hij zich niet verleiden en hij ruimt op wat anderen op verkeerde grondslagen hebben opgebouwd. Aldus schrijft hij een kritisch verhaal, dat het best den stand der historische kennis aangaande Jeanne d'Arc aangeeft. De juiste voorgevoelens van Jeanne en de telepathische uitingen verwerpt hij niet als onmogelijk op grond dat de tegenwoordige wetenschap er nog geen weg mee weet, maar hij hecht er geen te groot gewicht aan, hij acht ze van zeer ondergeschikt belang. Het werkelijke wonder bij de Maagd van Orleans is haar genie en haar karakter. ‘Without her genius and her character, her glimpses of hidden things (supposed them to have occurred) would have been of no avail in the great task of redeeming France. Another might have heard Voices offering the monitions; but no other could have displayed her dauntless courage and gift of encouragement; her sweetness of soul; and her marvellous and victorious tenacity of will.’

In het genie, in het karakter, in het innerlijk wezen van Jeanne, daarin ligt het mysterie, en dit is een mysterie, dat de wetenschap niet vermag te onthullen. Ter verklaring van een genie helpt het niets, dat men, naar de bekende methode, het ‘milieu’, en, als men wil, nog daarbij ‘la race’ en ‘le moment’ poogt te leeren kennen. Siméon Luce heeft zich groote moeite gegeven om aan te toonen, dat de geboortestreek van Jeanne gedurende hare jeugd deerlijk door de oorlogsrampen geteisterd werd, natuurlijk met de bedoeling om hierdoor begrijpelijk te maken hoe Jeanne aan hare militaire roeping kwam. Die moeite is niet beloond; Luce heeft geen bewijzen kunnen bijbrengen dat Domrémy en omstreken bijzonder te lijden hebben gehad, integendeel, voor zoover onze documenten licht geven, blijkt het tegenovergestelde, en in ieder geval waren er andere deelen van Frankrijk, die veel erger bezocht waren. Doch aangenomen dat hij wel geslaagd ware, dan had hij toch nog niets bijgebracht ter verklaring van het genie der Maagd; er ware vele andere menschen, die de inwerking van datzelfde milieu ondergingen. Waarom

[p. 201]

werd Jeanne wel geroepen? Waarom gevoelde zij wel de taak die vervuld moest worden, waarom kon zij die wel met verheven moed werkelijk ten uitvoer brengen, maar de anderen niet? Op die vragen geeft de wetenschap geen antwoord.

Jeanne wist het wel. Toen de rechters haar een dergelijke vraag stelden, antwoordde zij: ‘il pleust à Dieu ainsi faire par une simple pucelle, pour rebouter les adversaires du roy.’