|
| |
| |
| |
Geloof
Door Th. van Merwede.
't Was vroeg winter geworden: half November vroor het en in drie dagen lag het water dicht. Een buitenkans voor de schaatsenrijders, 't kanaal van Dieren naar Apeldoorn was als een spiegel, een pracht van een baan.
In de smederij van baas Jansen merkten ze 't; iedereen wilde geholpen worden, alles kwam te gelijk. Kachels, waar anders nog geen haast bij was, moesten nu gezet; ze moesten nagezien en gepoetst, nieuwe pijpen worden gemaakt, oude hersteld. En nu liep 't nog den heelen dag om schaatsen, er werden er zooveel verkocht dat baas Jansen naar de stad moest om nieuwen voorraad te halen... 't Was toch voordeeliger als hij ze ging halen dan dat de klanten ze bestelden uit de stad.
Haastig uit zijn werk geloopen, gunde hij zich den tijd niet om zich behoorlijk op te knappen. Groezelig zwart onder de oogen, ongeschoren, de duffelsche overjas hoog toegeknoopt en de bouffante over het vuile boezeroen stapte hij met driftigen pas naar de halte van den stoomtram; een kort gedrongen gestalte met een breed hoofd, waarop in 't kroezende haar hier en daar een zilveren draad.
Hij versnelde zijn gang nog toen achter hem aan, scherp ratelend over de met ijs bezette rails, de tram
| |
| |
naderde. Juist bijtijds kwam hij, hijgend met beklemd ademhalen zette hij zich nêer.
‘Naar de stad?’ vroeg een man dien hij als ‘buurman’ had begroet en tegenover hem zat.
‘Jao jong en dat op saterdag en in den druksten tied, maor wat mo'je doen as je mot?’ ‘Niks as schaaj' zo'n vruge winter’ bromde boer Klaassen naast hem. ‘Voor den smid niet’ zei de eerste weêr. Baas Jansen sprak niet tegen, hij verdiende geld dezer dagen, veel geld, maar 't was werken vroeg en laat. ‘As ze 't huus noe maor vort maoke’ prakkizeerde hij, terwijl het vlug rollen van den tram hem goed deed, ‘'n maondag mot de burgemeester de kachels hebben en Jan het druk werk met schaotse sliepe. Hendrik wordt oud, de vingers jeuke mien vaok um 't aon te zien, dat getreuzel maor Jan.... da's 'n lust’.... In vollen gang nu, gleed de tram zonder schokken, witte wolkjes blazend over den langen rechten weg. Baas Jansen zag de boomen in dolle vaart voorbij vliegen. ‘'t Gaat er lekker over heen,’ klonk het tegen over hem. ‘Bèter as de waoge vruger’ zei baas Jansen.
‘Ik meen de schaatsenrijders,’ hernam de ander, wijzend op de drukke beweging over de baan, die hij zag door het venster.
Baas Jansen keerde zich even om. ‘Is Jan ook op 't ijs?’ vroeg zijn buurman weer. ‘Dat zou die willen, nee heur, Jan mot werke, mörgen is 't pas zondag.’ ‘'n Flinke jongen,’ prees de ander. ‘'t Zal een smid worden van zessen klaor’ voegde een derde er bij. ‘Nou,’ zei Jansen, ‘de jong treft 't beter as zien vaoder, hij zal meer leeren as ik ooit heb geleerd. In 't veurjaor, in de slappe tied stuur ik 'm nao Duitsland, daor is veul te leere van die neie mesines; met de fietse is die nou goed op de hoogte, maor die andere dinge moet ie ook kunne’....
‘Je hebt er maar één,’ zei de eerste spreker.
‘Ik heb 't er zeuven um de taofel zitte,’ blufte Klaassen.
‘Beter één as géén,’ spotte de smid met een blik op
| |
| |
zijn overbuurman. Met een pijnlijken trek om den mond wendde deze het hoofd af.
Nog vóor twaalven kwam baas Jansen thuis, te voet uit de stad met een pak schaatsen over den schouder.
Jan was niet in de smederij.
‘Hij is der uitgegaan met schaatse’ was al wat de knecht zeggen kon. Baas Jansen zag hem aankomen. ‘Waor kom jij van daon?’ vroeg hij, den jongen strak in de oogen ziende.
‘Ik heb de schaotse van de freule 't huus gebracht, daor was haost bij.’ ‘Wat haost’, klonk 't nu heel luid, ‘hier is haost bij, bij oe werk, maor 'k weèt bèter’... en de schaatsen oprapend, die Jan achter de deur uit zijn hand had laten glijden, smeet hij ze hem met een vloek voor de voeten en schold hem leugenaar.
Jan zweeg, het bloed steeg hem naar 't hoofd. Er vielen harde woorden.
Zijn moeder hoorde ze, toen ze kwam zeggen dat het eten klaar was.
Met ruwen smak zette baas Jansen zijn stoel nêer op den steenen vloer; zonder vrouw of moeder aan te zien schoof hij bij de tafel. Hij deed niet meê toen de anderen hun kruis maakten en het hoofd bogen voor de dampende schotels. Nauwelijks afwachtend tot ze klaar waren trok hij het spek naar zich toe en sneed het: drie groote hompen en een heel kleine. Zelf nam hij de grootste en stiet toen den schotel van zich af. Jan bediende zich, na hem de knecht; het kleine stukje was voor grootmoeder.
De vrouw schepte uit de wijde schaal een portie op haar bord en begon te eten, spek wilde ze niet; de bisschop had er den tweeden vastendag wel afgedaan, toen de influenza zooveel zwakke menschen maakte, maar zij kon 't best laten, ze was van kind af aan gewend geweest aan twee dagen vasten.
Grootmoe sneed zorgvuldig het vleezige stukje van het vet af; ze hield 't doorregen brokje voor zichzelve en legde het vette op Jan's bord. Hij dankte haar met een knikje
| |
| |
en at voort. Pas had hij zijn bord leêg of hij stond op om weer aan 't werk te gaan, langzaam slofte Hendrik hem achterna.
Maar baas Jansen bleef zitten bij de kachel; hij had tegen den wind ingeloopen en was door en door koud geworden. Hij kon er niet tegen, gewend als hij was te werken voor 't vuur. Van lieverlede verdwenen de rimpels van zijn voorhoofd, met de handen gevouwen over 't glimmende vest soesde hij in.
Zijn vrouw was een klein tenger vrouwke. Hanne, noemden ze haar of nog bij haar volle meisjes-naam Hanne Peters. ‘Vrouw Jansen’ was haar schoonmoeder bij wie ze introuwde. Zij had iets devoots in haar blik, iets nederig inschikkelijks in haar doen als eene die zich de mindere voelt, de ingetrouwde. Voorzichtig, elk storend geluid vermijdend ruimde ze de tafel af, terwijl grootmoeder in haar hoekje voor het raam aardappels zat te schillen voor den zondag.
‘Vaoder’ sprak Hanne toen de baas opstond, ‘de knecht van de b'ron is hier gewès, hij bracht de rekening en de schaotse van de freule um te sliepen, die moste veur de middag 't huus bezòrgd.’ ‘Hm’ bromde hij wrevelig ‘dat groote volk vraogt niet of 't gelege komt, dat kommedeert maor.... en de rekening? het ie 't geld wêer méegenome?’ ‘Nee, 'k heb 't binne in de kaomer gelegd, strak zou die wel um 't briefke komme, zée die.’ Even knapte de baas er van op; ‘zoo'n boel geld zóó maor afgeve, zonder bewies, dat doen ze alèvel niet euveral’.... Hij zou de rekening quiteeren en ging, twee trapjes op, de kamer binnen.
Een vierkant vertrek was het met ruim uitzicht, eerst over 't Kanaal en dan over 't veld, ver, heel ver weg. Voor de twee ramen hingen, gelijk hoog opgehaald, in strakke plooien de lichtgeele linnen gordijnen met de goed geblauwde koordfranje in keurige rij. De kop van de dofzwarte kolom-kachel glom blank tegen de wit gekalkte nis, omhoog ging de lange, glanzig gepotloode pijp. Ook de muren waren wit. Tusschen de ramen stond een eiken- | |
| |
houten latafel en daarboven hing de spiegel dien grootmoeder mêe ten huwelijk had gebracht; nog uit twee stukken was het glas, verweerd met doffe plekken, maar de oude mahoniehouten lijst glom als den eersten dag.
Op de met wasdoek beplakte tafel lag het geld. Hanne zette het inktfleschje, dat ze uit de keuken had meêgenomen, er bij. Terwijl haar man het geld telde had ze grootmoeder's bed kunnen opmaken, de bedstee-deuren stonden open en het veeren bed puilde er uit, maar ze bedacht zich en bleef toezien hoe hij de rijksdaalders liet glijden van de eene hand in de andere, om ze daarna te storten in een vuil grijs linnen zakje, dat hij stevig toebond; toen teekende hij langzaam en moeilijk de letters van zijn naam. Opstaande schoof hij 't papier naar haar toe. ‘Teun,’ zei ze ‘zou der nou geen japönneke afkunne... veur moeder?’ ‘Veur moeder?’ herhaalde hij haar over zijn bril koel aanziende ‘ik zal gek zien, zo'n old mins nog 'n neie japon, nee heur, daor kumt niks van in.’ ‘Maor Teun, as Willem terugkumt dan mot ze toch knap in de kleere zitte, Willem het ommers altied geld overgestuurd.’ - ‘Geld! wat geld! ens in 't jaor vieftig gulde, da's alles en wij hebben eur de kost gegeve dag in dag uut, tien jaor lank, da's heel wat anders as vieftig gulde, ens op 'n jaor.’ - ‘En de smeërij dan? Daor het ie toch niks veur gekrege’... ‘Dat sprèk, wie is de smid Willem of ik?’ - ‘Maor Teun, as die kumt... moeder vraogt nooit niks en ze werkt nog wat ze kan, eur japon is knats verslete, gruun van kaoligeit’... ‘Dan knap 'm maor wat op.’ - ‘Dat he 'k al gedaon veur de winter, maar as 't veurjaor wordt’... ‘As 't veurjaar wordt kan ze lang dood zien’ sprak hij zóó luid dat Hanne omziende, de deur in 't slot drukte. ‘We motte het geld bewaore veur Jan,’ ging hij voort, ‘dat die wat kan leere van
zien vak, da's neudiger as 't zo'n old mins op de rug te hange.’ - ‘'t Is oe eigen moeder, Teun’ hield Hanne aan. Teun's voorhoofd trok weêr samen ‘Nee zeg ik oe’ schreeuwde hij en driftig de lade toeduwend, waarin hij het geld had geborgen, stak hij den sleutel in zijn zak, hij rukte de kamer- | |
| |
deur open en smakte die achter zich dicht. Op 't zelfde oogenblik schokte de spiegel voorover en klaterend viel die in stukken neêr.
Hanne had 't gezien; ze zag den spiegel wankelen, vóórover hellen, ploffen op den vloer; ze zag hoe hij in zijn vaart de vaas met bonte bloemen, die onder een glazen stolp op de latafel stond, verpletterde, meêsleurde; een kleine koperen kandelaar sprong heel ver de kamer in, rolde tot voor haar voeten. Bevangen van schrik stond ze, geen hand uitstekend om 't te voorkomen. En toen ze de verwoesting had overzien was haar eerste gedachte: ‘Goddank, Sint Antunnis is blieve staon!’ Zij beurde den spiegel op, de scherven rinkelden uit de lijst, zij zag op naar de leêge plaats... eensklaps kwam 't in haar op... ‘'n dooie’... fluisterde ze.
Baas Jansen had den slag gehoord, maar met een vloek tusschen de tanden liep hij door; hij had al ergenis genoeg.
Haastig kwam grootmoeder aangeloopen, het mes nog in de bevende hand; ze bleef staan in de open deur, schudde het hoofd en zei ernstig: ‘dat beduidt 'n dooie’....
Hanne zag haar aan, 't kleine oude vrouwtje, en tranen sprongen haar in de oogen.
Neêrkomend op de latafel was in het glas een ster gestooten. Als lange messen waren de scherven. Hanne zamelde ze bijéén. Toen zij ze had weggebracht vonkelde nog hier en daar een glinsterend stukje op 't karpet.
Het ging er duchtig op los in de smederij. De baas had Jan zijn werk opgegeven, maar verder niet gesproken, ook oude Hendrik werkte zwijgend dóór. Toen 't vier uur was en beiden hun gereedschap neêrlegden, bleef Jan doorwerken, hij ging niet meê naar binnen. ‘Waor blieft Jan?’ vroeg Hanne. ‘'n Stieve kop’ antwoordde haar man, onverschillig de schouders ophalend.
Grootmoeder legde zijn boterham op het bord, zette Jan's kom koffie er bij en bracht 't hem. De stralen van de ondergaande zon schenen naar binnen en als een don- | |
| |
kere schim teekende Jan's hooge gestalte zich af in den rossigen gloed. De oude vrouw bleef bij hem terwijl hij zijn brood at, haar rimpelige handen warmend boven het vuur; het witte haar, dat in dunne golving uit haar mutsje langs het voorhoofd lag, werd door de vlammen glanzend verlicht.
‘Jan’ zei ze, plotseling tot hem opziende, ‘zul je goed zijn veur je moeder as ik dood bin?’ ‘Hoe zeg je dat zoo?’ In haar groote bruine oogen kwam een zonderlinge uitdrukking, als zagen ze 't ongeziene: ‘De dood is deur het huus gevaore,’ sprak ze ‘de spiegel kwam van de muur af, da's 'n tèke’.... ‘De spiegel?’ vroeg hij, zich herinnerend den slag, dien hij had gehoord. Zwijgend knikte ze van ja. ‘'k Beleuf 't oe,’ sprak Jan zijn bord overreikend, ‘moeder zal over mijn niet te klaoge hebbe... maor vaoder is te streng.’ Ze hoorde den baas komen en ging heen.
Tot laat in den avond werkten ze. Hanne wachtte. Zacht pruttelend stond de pap op het doovende vuur, de klok tikte hoorbaar. Over de roode steenen, helder geschrobd lag tegen den zondag 't gestreepte karpet, de uitstalling van geëmailleerde pannen en schaatsen was weggenomen van het venster en het koper aan den wand blonk als zilver. Grootmoeder was al naar bed. Toen ze klaar was ging ze heen, wel als gewoonlijk, maar toch was er iets vreemds in haar stil heengaan, in haar blik iets afgetrokkens als peinsde ze. Rusteloos, met kleine schokjes, vlug op en neêr wippend stak Hanne den langen naald door den sok, dien ze gespannen hield over haar linkerhand, telkens den draad ophalend. Ze was moe, verlangde naar bed.
Eindelijk hield het tinkelen van den hamer, het krassen van slijpen en vijlen op, de blaasbalg zuchtte niet meer. Na haastig eten klom Jan met loome schreden den trap op, Hendrik volgend naar zijn slaapsteê op zolder en nog vóór dat Hanne de schoongewasschen borden had gestapeld in de kast, hoorde ze al in de bedsteê het regelmatig zagende ademhalen van haar slapenden man.
| |
| |
Toen sloop ze in de kamer. De deuren van de bedsteê stonden open. Behoedzaam het licht schuttend, ontstak ze de kaars, die ze gedrukt had in den kleinen koperen kandelaar, zette dien voor het beeld op de latafel, knielde neêr en bad. Vroom gebogen liet ze de kralen van haar rozenkrans glijden tusschen haar vingers. Flikkerend weêrkaatste nu het lichtje in het porceleinen wijwater bakje in de bedsteê en in twee groote donkere oogen, die waakten. Moeilijk, stijf van 't geknield liggen, richtte Hanne zich eindelijk op, even omziend naar de bedsteê: ‘Hanne, doe dat lichtje maor uut, je hoeft veur mien geen koste te maoke’ zei het oudje. ‘'t Is veur Sint Antunnis moeder,’ en zonder aan haar wensch te voldoen, met een ‘gauw gaan slaope’ sloot ze zacht de deur achter zich.
Grootmoeder tuurde naar het lichtje en naar het beeld. Menig kaarsje had ze zelve ontstoken voor haar heilige in dagen van angst en nood, menig gebed had hij verhoord. Had ze hem niet een offer beloofd toen Hanne zoo slecht lag na Jan's geboorte.... daar lagen ze geknakt nu, de bloemen die ze hem had gebracht. Wat had ze vaak voor Willem gebeden toen hij op zee was; Willem haar jongste. Nog voelde ze wat ze geleden had toen men haar zeide dat hij geteekend had voor de Oost, geteekend voor tien jaar. Nu zou hij komen over een paar maanden met verlof... maar zij zou er niet meer zijn. Wat zou hij zeggen als hij haar niet meer vond? Dood.... neen bang was ze niet, en toch.... slapen.... neen, ze moest er aan denken.
De kaars was ten einde. Even hoog oplichtend zonk het vlammetje weg in den kandelaar. Maar 't werd niet donker in de kamer, lichter leek het nu het geele schijnsel niet meer viel op de gordijnen, waarin door het maanlicht de vensterruiten scherp stonden afgeteekend. Ze kon alles in de kamer onderscheiden. ‘Kaol, die leêge plek boven de latafel... Sint Antunnis het ie niet aongeraokt... de dood...die zal der blieve staon as ik weg bin’...peinsde ze. Al zag ze 't nu niet, ze wist toch dat hij niet zoo mooi meer was als toen ze jong was, de kleuren waren verbleekt
| |
| |
en het fijn gevormde hoofd was bruin aangeslagen, maar voor haar was hij nog even goed.... En als gaande aan zijn hand doorliep ze het lange leven dat achter haar lag. Zoo vloden de uren voorbij, viel de tijd haar niet lang. Maar van lieverlede werd het duister, de maan ging onder - ze zag niets meer. Toen kwam op eens weêr de dood haar voor den geest... zou ze hem zien als hij kwam.... 'm hóóren.... Onwillekeurig sloot ze de oogen, zien wilde ze 'm niet. Ze keerde zich om naar den muur. Op die zij' slapen kòn ze niet, dan kreeg ze 't benauwd.... maar nu sliep ze toch niet, stil lag ze, doodstil. De klok in de keuken hoorde ze tikken, anders niets....tik, tik volgde ze den slinger in zijn eentonigen gang.... totdat ze 'm niet meer hoorde, wegdroomend....
Plotseling met een schok ontwaakte ze, daar was hij... ze hoorde zijn stap, voelde zijn druk op haar borst... hij hield haar keel omvat, zijn harden greep....zij snakte naar adem, worstelde....maar toen ze de oogen opsloeg was er niets: buiten werd het licht.
Jan was de trap afgegaan, de trap vlak boven grootmoeders bedsteê. Hij wilde vroeg naar de kerk, vroeg op het ijs.
Vlug liep hij over den harden weg, het luidde van den toren, uit de ramen van de kerk straalde licht. Bij de kerkdeur stond veel jong volk in druk gesprek, zoolang mogelijk buiten blijvend met de handen in de zakken, de kragen opgezet. Toen ze het orgel hoorden traden ze binnen; hun geschuifel, 't verzetten van stoelen stoorde de vromen in hun bidden, onder gestadig prevelen keerden sommigen het hoofd om, niet gewend aan zulk een toevloed van jonge mannen in de vroege mis.
Toen ze de kerk verlieten was de zon nog niet boven de kim, als een dichte sluier gespreid over het veld, hing nog de nevel, die straks, verstijvend tot glinsterend kristal, al wat ze aanraakte zou omkleeden met een tooi van smelteloos wit, scherp omlijnend elke grasspriet, elk verdord blaadje, die de boomtakken zou maken tot een kantwerk in de helder blauwe lucht.
| |
| |
‘We kriegen ander weêr, de wiend is um,’ voorspelde men.
Maar dien morgen vroor het nog. Prachtig gezond ijs was het, zwart glanzend aan den kant, wit opschilfrend in fijn poeder voor het snijdende staal, dat dunne strepen groefde in den harden vloer.
Jan kwam den heelen dag niet thuis. Met een troep meisjes en jongens reed hij over 't kanaal tot Apeldoorn. Ze hadden hem er graag bij, allen hielden van smids Jan en op het ijs sloten allen zich aan. Zonder bezwaar reed de kandidaat notaris in dezelfde rij met den timmermans zoon, dominé's Karel achter smids Jan.
Over zijn breede borst had hij den korten jekker dichtgeknoopt, de roode halsdoek stak met een punt uit zijn zijzak en tintelend van blijde lust schitterden de donkere oogen onder de zware wenkbrauwen.
Vooraan reed hij, de rechter hand op den rug, omvattend het têere handje van Femke, zijn speelkameraadje van vroeger, nu zijn liefste. Hij hoorde haar achter zich luchtig glijden over de baan, en op haar volgde een lange slier, hand in hand; het ijs kraakte onder hun rhythmischen druk.
's Middags schaarden ze zich om de tafel. Jan naast Femke, in de volte van de gelachkamer tóch met z'n beiden, meêdoende aan de pret om hen heen, tóch zich vrij voelend samen. Femke plaagde hem terug als Jan haar plaagde, ze liet toe dat hij zijn arm om haar leest legde, lachte guitig of bloosde even wanneer hij haar iets toe fluisterde, lieve woordjes voor haar alleen.
‘Morgen weêr?’ vroeg ze vleiend. ‘Ik mag niet van vader,’ zei Jan.
‘Kom, vraag 't hem nog eens, zoo'n enkele keer.’ Jan schudde bedenkelijk 't hoofd. ‘Durf je niet zonder vragen?’ ‘Neen,’ antwoordde hij kortaf.
Femke drong niet verder aan. Dicht bij huis, terwijl ze stil naast hem ging, drukte hij het handje, dat in zijn arm rustte, vaster tegen zich aan. ‘Fem,’ zei hij, ‘ik zal doen wat ik kan, hoe laat mag jij?’
‘Mevrouw zal me wel laten gaan van tien tot twaalf, net als gisteren, maar langer niet.’ Jan dacht dat hij
| |
| |
't wel zou durven vragen, nu vader gezien had hoe hij den tijd inhaalde, gisteren avond.... en hij beloofde.
't Huis hadden ze een langen dag gehad. Toen baas Jansen zijn zondagsche pak had willen krijgen, zag hij den spiegel staan, omgekeerd tegen de latafel, en toen hij dien had opgenomen begreep hij wat er gebeurd was. Het koord was wel wat uitgesleten, maar niet gebroken: hij keek omhoog, bukte zich en raapte iets op van onder de latafel... ‘verroest’... mompelde hij en met een nijdig gebaar wierp hij den afgebroken haak het venster uit. Roest haatte hij als een kanker, die besmette en verteerde het mooie harde metaal, zijn metaal... roest was zijn vijand. En aan nog iets anders dacht hij... aan de schade van 't gebroken glas.
Zijn vrouw was al naar de kerk, en grootmoeder zat voor haar gebedenboek, waarin ze al lang niet meer lezen kon, toch den bekenden text prevelend.
Baas Jansen stapte stevig door, 't gelui had al opgehouden, er was niemand meer op den weg. Hij kwam te laat, bleef staan onder 't orgel. Hij was de eerste er weêr uit, de eerste in de herberg, tegenover de kerk. Na 't eten sliep hij in de keuken bij 't fornuis.
In de kamer brandde zondags de kachel, dan werd daar koffie gedronken, dikke koffie met suiker. Dikwijls kwam er bezoek, maar op dien zondag kwam niemand, alles was naar het ijs.
De beide vrouwen, tegenover elkaâr voor 't venster, tuurden naar buiten. Grootmoeder had schik in de schaatsenrijders, meende telkens Jan te zien. Maar Jan was lang voorbij; zijn moeder wist wel dat hij met Femke reed, altijd met Femke, hij wilde 't niet laten. En toch zou ze nooit willen dat meester's Femke zijn vrouw werd: baas Jansen schold haar ‘'n fien pöpke met witte händjes, die niet werken kunnen, 'n juffie, dat veur den opschik lèft’... en was het dât nog maar alleen, het ergste was tweëerlei geloof, Femke is protestant.
Nog een poos keek grootmoeder uit, toen werden de
| |
| |
oogleden zwaar; ze kon ze niet meer ophouden, het hoofd knikte voorover, 't bleef rusten op de borst.
Hanne zag haar slapen. Ze was bleek, bleeker nog dan anders en onder de gesloten oogen was het zwart; vast op elkaar gedrukt hield ze de kleurlooze lippen, wegzakkend in diepe rimpels over den tandeloozen mond. Terwijl ze haar zoo zag bekroop haar een gevoel van angst: als ze eens niet meer ontwaakte, als de dood haar eens wegnam, zoo, in den slaap.... vreeselijk zou het zijn, sterven zonder biecht, zonder communie... neen, zóó zwaar zal de baas niet gestraft worden, dacht Hanne.
De koffie verkwikte het oudje, ze werd er klaar wakker door.
Het vuur brandde al in de smederij toen Hanne 's Maandag's naar de vroegmis ging. Snel volgden de hamerslagen op elkaar, om beurten van vader en zoon.
Jan had nog niets gevraagd, hij durfde niet. Toch wou hij niet gaan zonder vragen, al wist hij dat vader met Hendrik op karrewei zou gaan, straks.
Hij zag ze voorbij komen, jongens en meisjes met schaatsen in de hand.
De kandidaat notaris bleef even staan. ‘Ga je niet meê Jan?’ vroeg hij. ‘'t Kan niet lijen van daag,’ antwoordde Jan.
‘Kom, je vader zal je wel vrij af geven, 't is voor 't laatst van daag.’ Baas Jansen hamerde dat de vonken omhoog spatten.
‘Allo baas, het dooit, morgen is 't gedaan.’
‘Des te bèter.’
Toen drukte de kandidaat zijn pelsmuts vaster op het hoofd en met groote stappen liep hij de anderen achterna.
‘Maondag-houers,’ schimpte baas Jansen.
De kachels waren klaar, mooi zwart met blank gepoetste randen stonden ze op den wagen. Hendrik duwde, de baas liep er naast. Geen vermaning, geen verbod sprak hij, maar wantrouwend keek hij om bij 't omslaan van den hoek, vast besloten straks te zullen komen, onverwachts.
| |
| |
Even tien uur... daar was ze... Femke. ‘He Jan,’ zei ze teleurgesteld, ‘ga je niet meê?’ ‘Nee hoor, ik ga niet.’
‘Dan ga ik ook niet.’ Ze bleef nog even staan. ‘Jan, kun je van avond niet een uurtje langer doorwerken?’ Jan aarzelde.
‘Ja? Doe je 't?’ vleide ze. En Jan gooide den hamer nêer, schoot zijn jekker aan en liep met Femke meê.
Met kleine pasjes trippelde het tengere figuurtje naast den forschen jongen man. ‘De anderen zijn al om negen uur gegaan,’ zei Jan.
‘Laat ze maar gaan,’ lachte Femke, ‘ik heb niemand noodig as jou.’ Jan glunderde op, zijne laatste bezwaar vlood heen.
Het ijs was al niet mooi meêr, groezelig en week, nat aan den kant, maar 't was lekker in de lucht, zuiden wind met een helder zonnetje. Femke zat op de helling en liet zich door Jan de schaatsen aanbinden. ‘Maak voort,’ zei ze, ‘daar komen ze aan!’ en met de hand boven de oogen tuurde ze, verblind door 't kaatsende licht in de plassen.
Klaar was ze, nu hij. Staande bond hij aan, terwijl Femke op en neêr gleed; dichterbij kwam de lange slier; Jan hoorde ze komen; haastte zich, ‘Jan!’ riep Femke. Hij richtte zich op, 't flikkerde in zijn oogen, onvast nog op de schaatsen wilde hij uitwijken... Femke zag den voorrijder bonzen tegen hem aan, hij sloeg achterover. Even zag hij nog licht.... toen niets meer. Als een blok bleef hij liggen.
Femke snelde toe. Groote verwarring was er in de lange rij: de voorrijder was op de been gebleven, maar door den schok waren er drie uitgegleden, joelend en schaterend, over elkander buitelend, kwamen ze neer. De anderen hielden vast, in een wijden cirkel draaiden ze bij.
Femke knielde naast Jan neêr, ze riep hem; hij verroerde zich niet. Toen namen twee jongens hem voorzichtig op en legden hem op den kant. ‘Hij is leelijk gevallen’ zei er een. ‘'t IJs kraakte’ beweerde een ander. ‘Hij is op zijn hoofd terecht gekomen,’ zei de kandidaat. ‘Hersenschudding’ fluisterde iemand. Femke knoopte
| |
| |
zijn jas los, streelde met de hand over zijn voorhoofd: ‘Jan, toe Jan,’ smeekte ze ‘wat scheelt er aan?’ Hij sloeg de oogen op. Langzaam keerde 't bewustzijn weêr, neen pijn had hij niet. Femke ondersteunde hem toen hij poogde zich op te richten; 't duizelde hem. In haar arm geleund rustte hij, zittend op den grond. Toen stak hij de handen uit, men hielp hem op de been. Voetje voor voetje brachten ze hem naar huis.
Dicht bij de smederij kwam baas Jansen hen tegen. Met een rood hoofd, de vuisten toegeknepen was hij de smederij uitgegaan; naar 't ijs wilde hij om den jongen te halen. Hanne hoorde hem vloeken, ze vreesde een hevig tooneel.... keek hem na. En op den weg naderde langzaam de stoet.... Hanne zag haar man staan blijven... terugkeeren....
Jan.... ze vloog naar buiten.
‘'t Is niets moeder’ zei hij en zich vermannend liep hij ongesteund met haar meê naar huis. Femke zag ze samen binnen gaan. Zij durfde niet, ze was bang voor den baas.
Nadat Jan een poos stil had gezeten kwam hij bij. Baas Jansen was zwijgend weêr aan het werk gegaan. Tegen twaalf uur kwam Hendrik thuis, hij had hooren zeggen dat Jan een ongeluk had gehad, en voor dood was weggedragen. ‘Dat mekeert er nog aan’ zei den baas spottend, ‘nee heur, zóó erg is et niet, maor Jan het zien verdiende loon, hij het er veureers genoeg van.’ Aan de deur stond een van de schaatsenrijders: ‘Hoe gaat 't?’ vroeg hij. ‘Bèter’ zei de baas.
‘'t Was anders om van te schrikken.’ ‘n Goeie les veur maondaghouers,’ klonk het tusschen 't werken door.
Jan zat meê aan tafel, maar hij at niet.
Grootmoeder had het beste stukje op zijn bord gelegd: hij roerde 't niet aan: ‘Nog duuzelig’ zei hij, toen ze hem drong tot eten ‘straks’. Hanne nam de tafel af, alleen voor Jan liet ze een bord staan. Ze stoorde hem niet. Als in de verte hoorde hij de geluiden in de kamer, het rammelen van de borden, het stoken in 't fornuis. Vreemd suisde 't in zijn ooren .... 't was alsof er iets klopte in zijn
| |
| |
hoofd, altijd weêr, nauwelijks voelbaar als een droppel, die lekte .... hij sloot de oogen...'t hield niet op.
Grootmoeder sloeg hem gade, telkens over haar bril heenkijkend.
Op eens zag ze het hoofd slap op zij buigen, zinken op den schouder. Ze schoot toe, ondersteunde hem. Hij zag haar aan, even maar: ‘'t Was veur mien’ zei hij nog. Men droeg hem in de kamer, legde hem in grootmoeders bedsteê. Pas lag hij daar of een vale kleur spreidde zich over het strakke gelaat, 't klopte niet meer .... 't was gedaan. Hendrik was al weg, naar den dokter ‘Hij sterft’ zei grootmoeder. Hanne keek haar aan, ongeloovig - toen, in radelooze angst, liep zij heen.
Naast de bedsteê zat baas Jansen, diep verslagen. De dokter kwam, onderzocht... ‘te laat’ zei hij ‘schedelbreuk.’ Het was den baas als stiet hij hem op de borst, 't bonsde hem tot boven in de keel.
Over den weg ijlde ze voort. Men had haar gezegd dat de pastoor naar een zieke was, een heel eind ver. Men bood haar aan hem te laten halen, er zou wel iemand te vinden zijn, maar ze kon niet wachten. ‘Hij sterft’ ... dat jaagde haar voort.
Met haastigen tred liep de pastoor met haar meê, hij kon haar niet bijhouden. Zij bad hem om nog meer voort te maken; hij kón niet. ‘Hij sterft, heer pastoor,’ smeekte ze. Maar de adem schoot hem te kort. Ze zag hem staan blijven, diep ophalen, 't hoofd schudden. Toen, in machtelooze wanhoop, snelde ze hem vooruit.
De dokter trad haar te gemoet; in zijn oogen las ze wat hij zeggen moest. Wezenloos staarde ze hem aan, haar kracht was gebroken, haar geest werd verduisterd. ‘Neen’ riep ze, toen hij haar bij de hand nam, ‘neen’ gilde ze... Ze zag 't weêr, den spiegel die wankelde, die neêrklaterde op den grond en ze zag den dood....
Men bracht haar bij de kinderlooze buren, die haar verpleegden - ze liet 't zich doen, maar ze wilde niet naar huis.
| |
| |
Toen de zon onderging luidden de klokken. Voor de vensters bij den smid waren de luiken gesloten, de deur stond op een kier. Buren en vrienden gingen er binnen, jongen en ouden. Ze kwamen bidden bij den doode, hem uitgeleiden op den donkeren weg naar 't onbekende land.
Op de tafel voor de bedsteê brandden kaarsen en lag het boek waaruit baas Jansen vóórbad. Anderen hadden 't voor hem willen doen, maar hij had 't zich opgelegd als een daad van verzoening, van boete. Zijn stem klonk dof, zwààr schenen de woorden, zoo moeilijk volgden ze elkaar. Op eentonig gonzenden dreun vielen telkens de anderen in... ‘bid voor ons, Amen’.
Zwijgend schuifelden ze allen heen.
Toen het nacht werd klom baas Jansen den smallen trap op naar den zolder, hij zou slapen in Jan's bed, grootmoeder in het zijne. Maar grootmoeder liet haar jongen niet alleen. Gedoken in haar wollen doek zat ze bij hem. Weêr scheen de maan naar binnen, lichtend over haar hoofd in de bedsteê. Achter haar, op de latafel stond Sint Antunnis; ze had hem in stilte verweten dat hij Hanne's bede had verhoord... ‘och had ie mien maor laote gaon, mien lieve, beste jong’ schreide ze.
Voor de begrafenis werd niets gespaard, het huis was vol menschen. Hanne was weêr thuis, ze zag alles gebeuren alsof 't haar niet aanging, ze liet grootmoeder bedrijvig heen en weêr gaan, maar hielp niet meê; zelfs lette ze niet op dat de oude vrouw gekleed was in een nieuwe zwarte japon ... De buren hadden die wèl gezien, ze zagen alles, óók dat baas Jansen in twee dagen was vergrijsd.
Langzamerhand kwam ze toch tot bezinning, helaas, om opnieuw te lijden. Dat Jan zonder cummunie gestorven was, martelde haar dag en nacht. Al wat de pastoor haar zeide of voor haar deed, vermocht haar niet te troosten.
Femke verlangde er naar haar te spreken. Ze had niet meegedaan aan het ‘peelen,’ het opsieren van het lijk.
Andere meisjes hadden het getooid, ze hadden haar
| |
| |
verteld hoe ze fijn uitgeploozen watten met zilveren loovers bestrooid, gelegd hadden om het hoofd, witte bloemen in de saamgevouwen handen. Femke had haar Jan niet meer gezien, toen durfde ze niet binnengaan. Maar nu hij weg was, waagde ze 't.
‘Mag ik binnen komen?’ vroeg ze, toen ze Hanne voor 't venster zag, zondag's middags.
Hanne deed de deur voor haar open; langs den baas die zat te slapen, volgde ze haar naar binnen.
Femke zocht naar woorden. Ze nam Hanne's handen in de hare, en volgend den drang van haar kinderlijk gemoed, kuste ze haar.
Hanne ontroerde, - 't was heel lang geleden dat iemand haar had gekust ... ze schreide. Femke zat stil bij haar, wachtend tot 't voorbij was. Toen luisterde ze naar Hanne's klagen over dat vreeselijke, dat sterven in ongehoorzaamheid, in schuld.
‘Schuld’ zei Femke, ‘mijn schuld was het, ik heb hem overgehaald; hij had neen gezegd.’
Hanne staarde haar aan.
‘Hij zou niet gegaan zijn als ik hem niet had verleid,’ ging ze voort, ‘ik heb schuld... had ik hem maar aan zijn werk gelaten’... snikte ze. Hanne zag haar bitter verdriet. Voor 't eerst erkende ze dat het arme kind evenveel verloren had als zij - haar Jan... 't geluk van haar leven. ‘Was hij maar in den hemel,’ zuchtte ze.
‘In den hemel is hij’, zei Femke haar door haar tranen heen aanziende, vol vertrouwen ‘zou God hem buitensluiten?’
‘Hij is gestorven zonder communie, onverzoend met zijn vader, onverzoend met God,’ sprak Hanne.
‘Heeft zijn vader hem vergeven?’ vroeg Femke.
Hanne knikte.
‘Gelooft u dan dat God onbarmhartiger is dan baas Jansen?’
Voor 't eerst werd het licht in Hanne's gemoed, en geloofde ze meê met 't blij gelooven van Femke. |
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd