Onze Eeuw. Jaargang 2

[p. 356]

Onze leestafel.

Dr. L. Knappert. Bundel Preeken. Assen, Van Gorkum & Co. 1901.

Wij Nederlanders zijn stellig geweest en zijn nog wel: een sterk ‘bepreekte’ natie. Toch rekent de geschiedenis der letterkunde te onzent preeken nauwelijks tot haar gebied, althans niet na Van der Palm en Borger. Engelschen, vooral Franschen aarzelen niet aan hun kanselredenaars een eereplaats in de letterkunde toe te kennen. In onze litteratuur ontmoeten wij wel tal van predikanten, maar meer als dichters of novellisten dan als predikers. Te onrecht. Ik weet waarlijk niet waarom wij de heeren Jo. de Vries, Groenewegen, A.J.Th. Jonker, W. Lamers, Knappert en anderen die in den laatsten tijd preeken hebben uitgegeven, voor de nederlandsche letteren van minder beteekenis zouden achten dan zoovele anderen wier romans op onze Leestafel liggen.

Bij preeken rijst al aanstonds een zeer belangrijke vraag, die trouwens het geheele oratorische genre betreft: richten zij zich tot hoorders of tot lezers? Op den kansel merkt men liefst zoo min mogelijk het geschrevene; in het boek wil men nog iets anders dan levendige, losse improvisatie. Doen wij nu een keus, dan zijn wij daarmede van de zaak nog niet af. De heer Jo. de Vries schrijft voor lezers, die andere eischen hebben dan hoorders. De heer Knappert rekent op hoorders, en de gedrukte bundel is slechts een gebrekkig surrogaat voor het bij de godsdienstoefening gesprokene. Doch; ook bij de voor lezers gestelde preek vergeet men den kansel niet, het stuk blijft oratorisch, op den man af; tenzij het geheel vertoog of meditatie worde. En bij geschreven preeken voor hoorders gaat altijd iets van de levende aanraking te loor; en al laat men het woord en de pen min of meer onbestuurd, dan geldt nog: ‘avant d'improviser, et pour improviser, on se met dans l'état littéraire’, gelijk ik dezer dagen over Voltaire las in de Revue des Deux Mondes 1 Dec. 1901 (p. 576).

Dr. Knappert, wiens bundel preeken om een recensie vraagt, gelijkt, gelukkig, bijzonder weinig op Voltaire; maar hij spreekt en schrijft toch ‘dans l'état littéraire.’ Vrij sterk zelfs, met herinneringen aan zijn vertalingen van Homerus op 't gymnasium, waarin staat van woorden die ‘ontvlieden aan de heining der tanden,’ aan latijnsche spreuken als ‘homo homini lupus,’ aan 't

[p. 357]

Nerthus eiland van Tacitus, aan Finsche volkssagen, aan Blaauwbaard, en waaraan niet al? Ik houd niet van dergelijken opschik. Ongeletterden hebben er niet aan, en... geletterden eigenlijk nog minder; tenzij er uit het verrassende citaat iets bijzonder treffends te voorschijn kome. Het is veel vruchtbaarder bijbelsche voorbeelden te gebruiken; die onze schrijver trouwens ook genoeg bij de hand heeft.

De stijl van den heer Knappert heeft zeer goede eigenschappen. Er is kleur in en er is zorg aan besteed. Hij kan verontwaardigd zijn en ook ironisch plagen. Er is gloed in en ernst, fijnheid en kracht. Het gevaar van den schrijver is: doorslaan: meestal vermag zijn goede smaak dat te bezweren, hier en daar vervalt hij er toch in. Zoo p. 162 waar het toch zijn bedoeling niet kan zijn uitdrukkingen als ‘dat God kastijdt die Hij lief heeft’ en de schoone gedachte van Ps. 126 onvoorwaardelijk te verwerpen. Zoo ook p. 157 waar een paar fijn gevoelde zinsneden, eindigende met de woorden: ‘er is om menschen, die treuren, een stralenkrans van gewijdheid’ worden verzwakt in een 20 tal goed gestelde maar steeds 't zelfde herhalende regels. Als de heer Knappert zich waagt aan paradoxen worden het veelal boutades, of wel... hij houdt ze niet vol. Zoo zijn er puntig gestelde zinnen waarvan de gedachte onhelder is. Wij mogen niet zeggen: ‘God heeft dat gewild opdat,’ en onmiddellijk daarna hooren wij wel degelijk van een ‘opdat’ (p. 164). Er zijn ‘doodgewone’ bladzijden in den Bijbel... die ons ‘altijd in aanraking brengen met iets ongemeens’ (p. 21). Waarom hier en elders aan den inhoud niet evenzeer aandacht geschonken als aan den stijl?

De zwakke zijde dezer preeken ligt in hun compositie. Het moge ouderwetsch klinken dat elke preek een ‘schets’ moet hebben. Laat die schets verzwegen of verstopt zijn: volgorde van denkbeelden, éénheid en samenhang mogen niet ontbreken. Ik kan niemand aanraden hiernaar te zoeken in deze preeken; hij zou teleurgesteld zijn. Vooral in het stuk over de vijf dwaze maagden zijn allerlei opmerkingen... als ik zeide aaneengeregen zou men opmaken dat er een draad door liep.

Mijn kritiek betreft alleen den vorm, niet den inhoud dezer preeken. In een kort bestek is het niet wel mogelijk iets van belang te zeggen over de groote vraag: wat moeten wij preeken? Ook over het hoe kon ik slechts enkele opmerkingen maken. Al kan ik nu voor deze preeken geen onverdeelde bewondering hebben, zoo doet toch veel er in ook mij weldadig aan. Uit menige bladzijde spreekt beminnelijke bescheidenheid, eerbeid voor het heilige, warme overtuiging, echt gevoel.

L.S.

[p. 358]

Martinus van den Haghen. Voor het Hoogste gestreden. Almelo, W. Hilarius Wzn.

Daar is iets pijnlijks in een goed mensch met enorme toewijding zoo raar te zien werken, precies als een beeldhouwer die met een houten bijtel zijn marmerblok te lijf gaat.

Ziet, het is prijzenswaardig dat deze pseudonymus de overtuiging bezit dat een jongmensch, hoewel erfelijk belast met wellust, kan gered worden door een reine liefde; het is heel behoorlijk dat hij met die reddingstaak belast de lieve dochter van den dominee van Ede; het is up to date dat dit alles geschiedt in den Haag, eene stad die zich tegenwoordig bizonder schijnt te leenen voor het opvoeren van romans.

Maar eerste vereischte van een schrijver is: dat hij de menschen en de dingen van vlakbij beziet en ze dan in hun eigen taal ons weet uit te beelden. En deze kleinigheid is hier over het hoofd gezien. Van uit het hooge standpunt zijner overtuiging beschrijft deze schrijver alleen zijn overtuiging. Stel nu dat deze overtuiging goed is - m.i. hier niet fundamenteel genoeg behandeld - dan krijgen wij met deze methode: een best mensch en een slecht schrijver. B.v. in 't boek komt een oom voor. Die man heet eerst Metz. Best, oom Metz, daar is niets tegen te zeggen: oom Metz dus. Maar later heet diezelfde man: oom Herz. Nu weet ik wel, als er om het hoogste wordt gestreden is een oom maar een oom. Maar zijn goeden naam mocht de man toch wel behouden - want ooms zijn toch ook menschen. En dit vergeet de pseudonymus telkens dat hij ons menschen, met een eigen karakter, heeft te teekenen, menschen in wier namen we ons niet meer kunnen vergissen - en niet eenige figuranten die alleen optreden met de overtuigingen van den schrijver.

Toch is dit persoonlijke het hoopvolle in dit werk. Er klopt een hart in, er leeft overtuiging in. Maar 't is alles o zoo piep jong. Eerst als deze jonge man wat meer studie van de taal en het menschelijk karakter zal gewonnen hebben - dat moet zijn strijd voor het hoogste wezen - dan eerst zal hij worden wat hij wenscht: een schrijver van karakter.

G.F.H.

Gerard van Eckeren. Donkere Machten. Amsterdam, C.L.G. Veldt.

Dat was een zwaar brok realisme, waarmede De Gids in Jan. 1900 zijne belletrische bijdragen in de nieuwe eeuw begon. Een schets van maar negen bladzijden, maar zóó aangrijpend èn

[p. 359]

van hooge taaltechniek èn van karakteriseering van ‘het menschbeest’, dat men er van schrok. Die plaggenhut der heide, ‘'t helleke’ zooals het heette, die heikerels en heiwijven, dat zwakke moedertje, dat haar gebrekkige kindje vermoordt, om haren krachtkerel maar niet te verliezen - alles even meesterlijk en even afschuwelijk.

Maar met die negen bladzijden was het dan ook meer dan mooi geweest.

De heer Maurits Esser (Gerard van Eckeren) die deze schets nu is uit gaan werken tot een boek van 268 bladzijden, waarin diezelfde familie - sit venia verbo - aan het polderwerk en aan de afgraving van duinen wordt gezet, heeft zich daarmede gekweten van een knap monnikenwerk. Waarom zich belast met die onloonende taak? Omdat er van zekeren kant geroepen was dat ‘de roman van den arbeid’ nog niet was geschreven? Nu daar zou iets vóór te zeggen zijn - als men het eens kon worden over de definitie van ‘arbeid’. Arbeid is - volgens hedendaagsche wijsheid arbeid is het werken met de schop, tijdpasseering is het werken met het hoofd en booze luiheid is het werken met het hart. Neen maar, nu zijn we er Dan is deze roman, ‘de roman van den arbeid’ en deze schrijver de uitverkorene beheerscher van zijn onderwerp. Want om woordkunst, inventie, stemming was het hier niet te doen; hoofd noch hart behoefde zich moede te maken, daar taaltechniek en geschiedenis reeds gegeven waren en het hier alleen ging om den handenarbeid, om dat gegeven lang, langer, langst, breed, breeder, breedst te maken. En dat is gelukt! Wat een werk kostte den schrijver dit boek, en kost het den lezer nog! Maar als daar dan stukje voor beetje, momentje voor momentje en mannetje voor mannetje dat polderwerk en die polderwerkers worden uitgebeeld in krachtige, zeer verzorgde taal, dan zucht de lezer, en niet met een zucht van verlichting: ‘nu als dàt geen litterair polderwerk is!’ Misschien is de lezer dan onbeleefd jegens den schrijver, maar waarom heeft ons deze dan ook achtervolgd met dit troostelooze realisme en deze dierlijke menschheid? Is ruwheid dan alleen maar ware kracht en niet reinheid? Is er dan nog maar één tempel meer, die der almachtige Techniek, en mag ook onze letterkunde slechts daar aanbidden?

Ach, het behage den schijver ons niet meer zoo te voeden met al dat onderaardsche. Ach, werd hij toch een echt realist, die ons met zijn krachtige taal eens de Reëele Machten, dus den strijd der Hoogere met de Donkere uitbeeldde. Hij kan het wel - of hij het doen zal??

G.F.H.

[p. 360]

Peter Nansen. Maria, een boek van liefde; uit het Deensch door Gerrit van Gruno. Amsterdam, C.A.J. van Dishoeck, 1901.

Dit 8ste deeltje der ‘Bibliotheek van Scandinavische literatuur’ [- behoort ook Denemarken tot Scandinavie? -] schijnt mij dààrom zoo'n in-slecht ‘boek van liefde’ te zijn, omdat de verhouding, die men niet eens ‘gewaagd’ kan noemen, tusschen den jongen man en het jonge meisje wordt voorgesteld als dood-gewoon. Wanneer de held (de Schrijver) op zekeren avond, terwijl Maria - met een ander verloofd! - op een bal is, hevig naar haar verlangt, dan laat hij haar dat weten; zij verlaat het bal, komt... en blijft bij hem. Deze enormiteit (de eenige niet) wordt ons verhaald als zoo van zelf sprekend; de Schr. redeneert zóó cynisch-onbevangen; dat men zich wel telkens het volmaakt on-platonisch karakter der ‘liefde’ moet herinneren om te beseffen dat het toch heusch niet doodgewoon is, dit scabreuse geschiedenisje van het ‘jonge meisje,’ dat dien naam niet meer verdient. Het naief-schaamtelooze, dat ons min of meer als idyllisch wordt voorgespiegeld, schijnt mij veel gevaarlijker dan de brutale platheid of geheel-onaesthetische viesheid van andere moderne boeken.

H.S.

Hendrik Eben. Drie jongens op reis; geïllustreerd door J.B. Heukelom; Amsterdam, S.L.v. Looy. 1901.

Dit is een heerlijk boek voor jongens, zoo echt en zoo kerngezond en frisch, zoo vermakelijk ook voor ouderen, zoo waar en daarom zoo knap. De eene ‘jongen’ (every inch een jongen!) vertelt van zijn reis met twee vrienden en het is als hoort ge den knaap verhalen van al hun dwaze avonturen, van al hun pret, hun kleine tegenspoeden. Nergens valt de Schr. uit den toon; altijd is de jongen aan het woord. Heele brokstukken zou ik willen aanhalen om te doen zien hoe goed dit werk is in zijn soort en hoe voortreffelijk het soort is, wanneer met zoo groote virtuositeit echte jongenstaal wordt geschreven, echte jongens-gevoelens en jongensindrukken worden weergegeven. Doch wat te citeeren? Er zou geen einde aan zijn. Liever neme men zelf het boek ter hand en geniete er van, door zich weer jong te gevoelen en zichzelf een beetje te herkennen in de drie ‘blagen’ die alles zoo belangrijk vonden en nog zoo heerlijk jong waren.

H.S.