Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 394]

Herdrukken, nieuwe indrukken (slot)

De ongelijken, onvergelijkbaren, liggen naast elkaar op mijn bureau, Paul van Ostayen en Marnix Gijsen. Bert Bakker heeft van de 4 delen Verzameld werk, 12 jaren geleden voor het eerst in die samenhang verschenen, de beide delen gedichten herdrukt. In het zelfde jaar kwam van Marnix Gijsen in een verzameldeel naast romans en verhalen de gedichten, eertijds verschenen in de bundel Het Huis, aangevuld met de kleine oogst verzen die de verschijning van Joachim van Babylon begeleidde. En al past het niet in deze beschouwing van werk van vroeger, de laatste verzen van Marnix Gijsen The House by the Leaning Tree, nederlandse verzen achter deze engelse titel, completeren het beeld.

Onvergelijkbaar alleen reeds zijn Van Ostayen en Gijsen door hun verschillende levensloop. Bij de jong gestorven Van Ostayen vindt men in de 2 fraaie paperbackdelen poëzie, die Uitgeverij Bert Bakker/Daamen verzorgd heeft, matriaal dat zich leent tot alle mogelijkheden van expressie. Veelzijdigheid die het eigenlijke klimaat is van het expressionisme, die roept om ruimtelijkheid, om de grafische experimenten van Bezette Stad, maakt het herlezen van de verzen van Van Ostayen tot een inspannende maar lonende arbeid. De meeste van deze gedichten zijn stalen van elementaire poëtische gevoeligheid. Na de uiterste verfijning van Van de Woestijne is dit een poëzie van de wortels, maar ook van de ijle lucht, van het elementaire, van het vuur, van de vreugde:

Onder de gloeiende zoen van mijn levensscheppende vreugde ligt de stad;
vreugde in mij, niet om welke oorzaak ook, maar om zich zelf:
zo is elke grote liefde. Mijn vreugde is een absolute liefde.
Dat weet ik: ik ben een schepper die een warme golf over de stad laat varen.

Het 3e couplet van dit vers vreugde (I, 131) maakt de positie tegenover het l'art pour l'art van het verleden nog duidelijker:

Veni Creator van het leven: vreugde om de vreugde!
Voel ik nu niet rusten de lippen van mijn geliefde op mijn mond?
Alles stroomt naar mij toe, - gelijk het maanlicht schept een zee: haar eigen leven,
nu ben ik een beeld der volle vreugde.

Het vers dateert van 16 februari 1918, een half jaar voor de wapenstilstand in een uitputtende oorlog. Een koortsdroom, een visioen? Pas later zal de Menschheitsdämmerung beginnen, van Ostayen is een van de eersten geweest. Hoe groot zijn oorspronkelijkheid, zijn bewegelijkheid in die smalle strook geweest is, bewijzen de nagelaten verzen. Na de exploderende verzen van Bezette Stad, meer curieus document van een levensgevoel, zijn de laatste verzen toch wel het meest vruchtbaar gebleken. Er zijn vanzelfsprekend verbin-

[p. 395]

dingen met de Duitse dichters van het expressionisme - Pinthus' Menschheitsdämmerung is als rororo-Klassiker tegen minieme prijs leverbaar en leent zich onmiddellijk ter vergelijking, terwijl Soergels Im Banne des Expressionismus tegen kapitale prijs weer in de handel is - en naar de generatie van '50: men vindt in deze uitgave de verzen als zaadcellen naast elkaar liggen. Zo op blz. 198 het vers Haar Ogen of de goed gebruikte Wensvorm, dat mij aan Marsman denken doet, al is het simpeler, minder extatisch, gewoner en daardoor sterker: ‘Ogen wentelen lichten / lichten laaien landen / in de verte brandt een vuur / mij / vlamt een goed / mij / en stil trilt het onbekende / sterrewachten wachten mij / dat ik reize // Ik vat nooit de vlam van het vuur in de verte’, terwijl het vers Marc groeit 's morgens de Dingen me aan Andreus, vooral in zijn eerste bundel Muziek voor Kijkdieren doet denken: ‘Dag ventje met de fiets op de vaas met de bloem / ploem ploem / dag stoel naar de tafel / dag brood op de tafel / dagvisserke-vis met de pijp / en / dag visserke-vis met de pet / pet en pijp / van het visserke-vis / goeiendag // daag-ag is / dag lieve vis / dag kleine visselijn mijn’.

De uitgave is zowel voor de simpele liefhebber van poëzie als voor de filologisch geïnteresseerde lezer geschreven. De aantekeningen van Gerrit Borgers maken de bundels ook voor de tweede categorie lezers waardevol.

Marnix Gijsen, leeftijdgenoot van Paul van Ostayen, is, ook als dichter een langer leven beschoren, een leven dat hem de gelegenheid geboden heeft een van onze eerste prozaïsten te worden en de dichtkunst, na zijn pril begin, en passant te drijven. Het geval wil nu, dat bij het schrijven van deze kroniek, alle verzen van Marnix Gijsen, te beginnen met de Loflitanie van Sint Franciscus van Assisi (1920) in de handel zijn. Al is het ons in deze beschouwing alleen om herdrukken te doen, toch willen wij de laatste bundel, eind 1963 bij A.A.M. Stols/J.P. Barth verschenen, laten meespelen.

Merkwaardig dan is, naast de poëzie van Van Ostayen, dat de verzen van Gijsen een veel groter eenvormigheid vertonen, terwijl echter het levensgevoel in deze poëzie met 180 graden omgeslagen is. Wie de goden liefhebben, nemen zij vroeg tot zich, zo zeiden de ouden. Mogen wij uit het omgekeerde geval een logische consequentie trekken? Zo niet, wat zijn poëtische consequenties voor de taalkunstenaar die lang leeft, zich in het proza bekwaamt, zodat zijn uitgever zodra het op een waardige representatie van het werk aankomt, de verzen aan het proza hangt?

Het lijkt wel alsof de verhouding van poëzie tot proza bij deze dichter zo nauw geworden is dat het ene genre aan het andere zijn stempel opgezet heeft. De eerste verzen zijn nog vrij van deze binding, onafhankelijk en van een heerlijk jonge kracht. De hierboven gesignaleerde eenvormigheid werkt hiertoe zeker mee. Vergeleken met Van Ostayen is Gijsen zeker beperkter. Zijn verzen hebben het karakter van een medaljon, kleine ovale portretten. Door Dirk Coster's bundel Nieuwe Geluiden heb ik ze in mijn schooljaren leren kennen, om ze nooit meer te vergeten. Zij hebben een vermogen tot afronding

[p. 396]

die ze iets van de druppelvorm geeft. Wat in de mop of de anecdote de pointe is, is hier deze ronde afsluiting. Het is een stijlvermogen dat later aan het proza zijn charme en kracht zal verlenen. In het proza - men kan het in de omnibus die bij Uitgeverij Tijl, in samenwerking met Stols/Barth in dit jaar verschenen is, constateren - wordt het bijna aforistisch, terwijl het toch de vertelling verder voert. Het vat samen en geeft doorgang, een kunst waarop men niet uitgekeken raakt. Maar wat het proza lenig maakt drukt de latere poëzie terug in een bijna archaïsch hoekje. Het is al in de vier gedichten van Joachim die de eerste roman begeleiden, terug te vinden. Zo in het eerste gedicht: ‘Wij zijn geboren / op dees lief'lijk aarde / en zullen van dees wereld / henengaan.’ Vergelijkt men dit vers met het laatste uit de ongeveer 20 jaar daarvoor gepubliceerde bundel, het vers Bij een Sterfbed, waarvan het begin luidt: ‘Dat wij allen / aan dit leven / kleven / Lijk een oester aan haar schelp, / lijk aan den tepel der leeuwin / de weeke welp, / Doet dat Mij beven?’, dan is het verschil hemelsgroot. Het zoveel jaren eerder geschreven vers is leniger, natuurlijker, vrijer.

De laatste bundel, nog bij Stols/Barth in 1963 verscheen The House near the leaning Tree toont dit uit elkaar groeien van proza en poëzie nog sterker. De verzen die gezamenlijk een cyclus vormen vertonen een ouderwets schriftbeeld, waarin het natuurlijke woord zich vanwege een overigens niet al te strak ritme in een keurslijf begeeft. Op enkele centrale verzen na die handelen over de zin van leven en sterven, zijn het bijna alle kreupelrijmen die pas bij het lezen goed tot hun recht komen en dan een grote charme hebben. Dat aan de voortreffelijk uitgegeven bundel twee grammofoonplaatjes zijn toegevoegd waarop de dichter alle verzen leest, betekent geen toegift, maar het wezenlijkste van de uitgave. Precies zo als hun tegenvoeters, de experimentele verzen der vijftigers, hebben deze ouderwetse verzen - en zo zijn ze door Gijsen gewild - de natuurlijke adem nodig om zich ten volle te doen gelden. Maar zelfs dan staan deze verzen in de schaduw van het proza.

Van dat proza nemen wij hier afscheid voor zo ver Stols en zijn opvolger Barth het sinds 1947 heeft uitgegeven. Niet zonder weemoed. De uitgaven zijn voortreffelijk geweest. De verzamelbundel zal een nieuw publiek bereiken en als voertuig goede diensten bewijzen. Mogen de beide uitgevers die Gijsen's werk hebben overgenomen, Nijgh en van Ditmar en J.M. Meulenhoff de bundel Het Huis, desnoods aangevuld met de 4 Joachim-verzen niet vergeten. Zelfs de laatste bundel, nu uitverkocht bij de uitgever, is voor een goed begrip van deze erudiete en wijsgerige, bovenal dichterlijke schrijver onmisbaar.