Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 363]

Kees Ouboter
C. Rijnsdorp, 70 jaar

Een leven omspant veel. Ik hoor het Rijnsdorp nog zeggen: de tachtigers worden zeventig.

Toen hij dit zo zei, was hij letterkundig adviseur van de christelijke reciteervereniging Jacobus Revius te Delfshaven. Die zware omschrijving van zijn functie was ontsproten aan het brein van de jonge leden van de vereniging. Zij tilden zwaar aan de literatuur, heel wat zwaarder dan hun adviseur, bij wie nuchterheid en humor de boventoon voerden. En fantasie.

Het was meer dan een woordenspel, die opmerking over de Tachtigers. Het was een vermogen tot afstand nemen, niet alleen van toen zeker óverschatte dichters en schrijvers, maar evenzeer van alles wat voor groot en hoog doorgaat. Niet alleen artistieke, ook godsdienstige inflatie, ontkwam niet aan zijn ironisch en nuchter oordeel. Een van ons, thans ergens in Nederland predikant, had zich zorgen gemaakt over het zwijgen van de hoog bewonderde Geerten Gossaert. Hij had ons in zijn zorgen doen delen door het afsteken van een oratie. Waarom zwijgt Geerten Gossaert? Welk zwijgen beschouwd werd bij calvinistisch eeuwigheidslicht. (Het is toch wel jammer dat materiaal als dit ontbreekt in het boek van Ben van Kaam Parade der Mannenbroeders, het hoort bij het beeld.) Rijnsdorp vond het heel gewoon dat de dichter zweeg, er stak niets anders achter dan dat Gossaert geen inspiratie meer had. Weg eeuwigheidslicht. De inleider liet zich overtuigen.

Het moet om die tijd zijn geweest dat Koningskinderen verscheen, de eerste roman. Het boek toont de schrijver, precies als in ons midden, balancerend tussen de uitersten van gevoelsvroomheid en tederheid én de eisen van een onomkoopbare intelligentie. Koningskinderen is het teken geweest van de bevrijding uit de tyrannie van het vrome gemoed. Maar niet om die vroomheid en dat verleden voor goed de rug toe te keren, maar om het, bevrijd, liefdevol te hervinden.

Het heeft voor de buitenwereld de schijn gehad alsof Rijnsdorp daarna andere, minder begaanbare wegen, is gegaan. Helaas is de novelle Gebed zonder Einde, gepubliceerd in Opwaartse Wegen, buiten deze publicatie om nooit in de handel gekomen. Het had de zelfde Rijnsdorp getoond, puntiger nog - hij had dan ook de novelle als voertuig gekozen - maar heerlijk balancerend in hetzelfde krachtenveld, tussen gemoed en intellect.

In de bittere kerkelijke strijd van de jaren dertig en veertig heeft hij, in fictieve vorm, ook nog zijn woordje gesproken. Het werd zijn derde roman Mijn Vader Mijn vader, verschenen kort na de oorlog, maar geschreven in de jaren 1942/3, dus zonder enige betrekking tot het conflict van '44 (bij Bosch & Keuning).

[p. 364]

Rijnsdorps theologen zijn romanciers genoemd en dat door theologen die terdege thuis waren op het slagveld. Voor zover ik weet is er niet één geweest die gezegd heeft: hadden wij maar iets meer van dergelijke romanciers gehad. De roman is als fictie terzijde gebleven. Wij hebben onze kunstenaars nooit de kans gegeven. In dit laatste nummer van Ontmoeting zij het nuchter herhaald.

En dan is er Eldert Holier, eveneens bij Bosch & Keuning, geconcipieerd in de tijd dat de strijd omtrent de verhouding van christendom en cultuur in volle, theoretische, felheid werd gevoerd, in een klimaat van ijlheid en eenzaamheid, met de donderkoppen van de komende nazi-oorlog aan de kim. Rijnsdorp heeft in die tijd van zwaar geladen onwezenlijkheid, een poging tot dichterlijke concretisering gedaan. Als Calvinist wetend van de antithese, die speurend in vlees en bloed, in zichzelf en niet in anderen die zich in schapen en bokken scheiden, heeft hij zijn meest strijdbare, meest lyrische, meest bewogen boek geschreven.

Het kwam vlak voor de oorlog. Van der Leek zou het bespreken in Opwaartse Wegen. Van der Leek gevoelig juist voor deze problematiek, die als Barthiaan Rijnsdorp in zijn laatste consequenties niet helemaal volgen wilde, maar de ernst en de drang gevoeld moet hebben, is niet tot schrijven gekomen. Hij viel voor het vuurpeloton (wij dan hebben altijd goede moed, stond boven de advertentie) en trok het gesprek over Eldert Holier met zich mee over de grens. Is dat mede beschikking van óver die grens? Rijnsdorp heeft geen vrede gehad met de opvatting van Schilder die de cultuur in de kerk trok, in zijn beroemde opstel in de bundel Jezus Christus en het menselijk leven, waarin hij de cultuurarbeid laat culmineren in de ouderling die goed huisbezoek doet. Hij heeft aan de andere kant niet de kerk in de cultuur willen laten trekken. Ze heeft hij de ontwikkeling die in de jaren dertig begonnen is, gezien en ook daarvoor heeft hij gepast.

Daardoor is hij zichzelf gebleven, daar tegelijk ‘er tussen in’. Ter gelegenheid van de toekenning van de prijs voor literaire critiek heb ik hem daarom geschetst als ‘zwischen den Zeiten’, de naam van een reeks theologische opstellen in barthiaanse geest. Ik heb aan die benaming een andere wending gegeven. Zwischen den Zeiten kàn ook betekenen, als ik het losmaak van zijn strikt theologisch klimaat: tussen de tijd van het principiële, strijdvaardige, stevige, maar voor vele zaken en nuances blinde gereformeerdendom kort na Abraham Kuyper èn de tijd van het de wereld en de oecumene en de ruimte zoekend protestantse christendom van déze dagen.

Rijnsdorp staat daar tussenin niet met de handen slap langs het lijf, maar met beide armen uitgestrekt. Niet alsof hij die beide wil omarmen of verenigen. Dat zou hem te dierbaar en te dwaas zijn. Nee, alleen omdat, zo schijnt het mij, hij aan beide tijden deel heeft, critisch deel heeft, waarbij het critische het hart geenszins buitensluit.

In zijn sterk bewogen, sterk wisselende, besprekingen van hedendaagse litera-

[p. 365]

tuur in de bladen van het Rotterdammer-kwartet krijgen zijn gemoed en zijn intellect gelijke kansen. Het is verrassend te constateren, hoe ver Rijnsdorps ene arm, die naar heden en toekomst, reiken kan. Dat dit assimilatievermogen, gepaard aan een even principiële als critische geest de in zijn scherpzinnigheid soms zo geborneerde Alfred Kossmann niet is opgevallen, heeft Rijnsdorps eenzaamheid, maar tegelijk zijn positie bij velen zeer gedifferentieerd denkenden en apprecieerenden versterkt.

Zwischen den Zeiten läszt sich wohnen. In nederigheid, met humor, met die mildheid die de vrome onopvallend siert.

Hier komt dan de laatste essaybundel ter sprake, die de titel heeft meegekregen Aan de Driesprong van Kunst, Wetenschap en Religie en zojuist, bij de zeventigste verjaardag van de auteur, bij Bosch & Keuning verschenen is. Daar is ook de bundel van 10 jaar geleden, aangeboden aan de auteur bij zijn zestigste verjaardag, tegen de prijs van een stevige pocket, nog te krijgen. Op Zoek naar het Geheim is losser gecomponeerd, gevolg van het feit dat de auteur zijn literaire arbeid in overgeschoten uren moest verrichten. De tweede bundel is hechter van structuur. Het boek is verdeeld in 5 afdelingen, waarvan de eerste, over schoonheid en kunst, het meeste bevat. Literatuur, bedoeld is literatuur in engere zin, is aanmerkelijk beperkter. Kerkelijk, de derde sectie, tekent de dichter en literator, ondergedoken in het kerkelijk leven zijner dagen. Deze verdeling is niet toevallig, ze weerspiegelt de mens Rijnsdorp. Helemaal aan één kunst heeft hij zich nooit gegeven. Dat hij in de literatuur is terecht gekomen is misschien meer uit omstandigheden dan uit innerlijke drang of roeping te verklaren. Ook als literator heeft Rijnsdorp die lichte reserve behouden ten opzichte van de stiel, die hem tegelijk de schoonste kansen gaf tot het ontwikkelen van een filosofie van de kunst. Dat hem vooral de verhouding tot de religie interesseerde spreekt vanzelf. Al minder vanzelfsprekend is het dat religie geen absolute grootheid is, maar dat het voor zijn critische geest, om het met mijn woorden uit te drukken was het absolute in zijn tal van relatieve verschijningen. Rijnsdorp heeft niet altijd met de theologie op goede voet geleefd, het is hierboven reeds opgemerkt. Alle opstellen in de eerste sectie, die over Schoonheid en Kunst, vertonen de sporen van deze houding. Merkwaardig dat het niet constante van deze houding Rijnsdorp nooit tot maar de lichtste vorm van relativisme gebracht heeft. Zelfs waar het licht afneemt, de kilte speurbaar wordt, is er nog altijd een weg. Ons afscheidsartikel in dit nummer dat spreekt van een doodlopende weg die uitkomt in het vrije veld, vindt een lid van de oudere generatie naast zich, die zonder aarzeling, met critische zin, verder gaat.

Er zijn natuurlijk verschillen met de jongere generatie, heel sterke verschillen met de huidige avant-garde (wat niet wegneemt dat Rijnsdorps relatie met jongeren ook nu nog goed te noemen is). Rijnsdorps denken en voorstellen is gesloten. Dit doet niets af aan zijn openheid, terecht geprezen, tegelijk een

[p. 366]

calvinistisch trekje. Openheid van geest verdraagt zich heel goed met een gesloten denkwijze.

Maar na deze woorden nog iets anders, ter correctie en ter verrijking. Het is als op een verjaardagsavond, als de meeste bezoekers om halfelf afscheid hebben genomen - morgen is weer een dag - en alleen wat vrienden en malloten nog achterblijven. Het wordt dan wat intiemer, wat minder officieel.

Op geen enkele noemer ben je te vangen, jarige Kees. Zelfs niet op de noemer van de tijd, want als deze bespiegeling zwart op wit verschijnt ben jij zo de Heer wil en jij leeft, misschien al weer een maand verder.

Ik heb je daarnet, in vol publiek, zo geschetst, balancerend en de zelfde blijvend. Voor je geestelijke staat gaat het wel op. Je liet je niet gauw uit het lood brengen. Maar, aan de andere kant, heb ik zelden een ongrijpbaarder, een grilliger mens dan jou ontmoet. Vrouwen heten grillig te zijn, maar let dan eens op mannen, sommigen dan. B.v. jou. Je scheermesje zet je altijd op een bestudeerde manier op het gelaat, zoals je eens tegenover Van der Stoep hebt toegelicht. Dat is je ene kant. Die andere kant is onberekenbaar. Je flitsende geest heeft altijd voor verrassingen gezorgd, aangename en minder aangename. Je oordeel was secuur, op het pijnlijke af, totdat je als David ging springen voor de Ark. Je raakte daarbij tenen en bracht anderen in verrukking. Die bewegelijkheid, of ze nu ontstaat door het visionaire in je persoonlijkheid òf door oververmoeidheid - beide bronnen zijn authentiek -, is je tweede ik, soms zelfs je eerste. Ik noem ze hier even, na half elf, omdat ze me niet minder wezenlijk lijkt.

Je bent door onze schepper gemodelleerd als een heer en een eerzaam burger - een virgo, zegt mijn heimelijk bijgeloof, zodra ik hoor van je scheergewoonten - maar daarachter schuilt een buitelende jongen. Nietzsche heeft daarvan in een te veel geciteerd aforisme reeds gewaagd. Nietzsche is trouwens meer dan een episode geweest in je leven. Ach, die nuchterheid en dat afstand nemen, dat ik zo geprezen heb vóór half elf, wat blijft ervan over, als ik je kop over bol en met een niet te stuiten enthousiasme je ziet storten in ik weet niet wat voor boude uitspraken en dolle avonturen?

Het zou niet moeilijk zijn, van je vroegste werk af de sporen daarvan terug te vinden.

Er was op Revius eens een debat over het nut, wie weet de noodzaak, van gebaren bij de voordracht. Jij hield je op een veilige afstand. Maar het was toch onder jouw leiding dat we één avond geprobeerd hebben wat er van terecht zou komen, wanneer wij onze gelaatsexpressie plus armen en benen volop gelegenheid gaven, mee te doen. Niet alleen een andere thans dienstdoend predikant streek langs de planken van het stoffig catechisatielokaal toen hij Hélène Swarths aangespoelde jonge visser moest presenteren, maar jijzelf hebt je vroege verzen in bijna gotische gestalten aanzijn gegeven. Het was vreemd, maar toch jou eigen.

[p. 367]

Dat is altijd zo gebleven. Je nuchterheid heb ik genoemd, maar als mentale reserve tegelijk je fantasie. Dat was de andere component.

Bladerend in Ter Zijde, de in 1935 bij Holland uitgegeven bundel essays uit de laatste 6 jaar, vind ik je eigen karakteristiek: ‘het wordt alles door één enkelvoudig verlangen gedragen. Het hoge woord moet er meteen uit: het is de onuitroeibare behoefte aan monumentaliteit.’ Het laatste woord is cursief gedrukt. Objectief bezien is die monumentaliteit in onze huidige wereld wel gesleten. Grofheid en zucht tot prikkeling lijken haar te hebben vervangen. Maar als tegenpool in je karakter is ze gebleven. De relativerende nuchterheid had de geestdrift en het verlangen naar monumentaliteit nodig. Die twee konden verbindingen aangaan die ook na de oorlog vrucht hebben gedragen. De meeste vruchten kwamen, zo lijkt mij, eerst na de oorlog.

Het zijn de onderscheidingen, het werk eindelijk niet alleen in de avonduren, de mogelijkheid, verworven eruditie te gelde te maken. Het gezag en de erkenning. Minder de bijval dan wel de Widerhall, waarnaar ook Nietzsche had verlangd, maar hoe anders hier.

Maar dit alles niet zonder het weemoedig besef dat heel veel vruchten te laat (of te vroeg) komen.

Je laatste bundel ligt er, je voorlaatste, van 10 jaar geleden, is ook nog leverbaar, verlaagd in prijs. Aan de andere kant is het jammer dat Ter Zijde nooit herdrukt is.

Toch heb je je nooit, als Marsman, een te laat geborene gevoeld. Evenmin iemand die zijn tijd of zijn publiek vooruit is. Bij schamperheid of bitterheid om veel wanbegrip of stomweg gemiste communicatie is er het besef dat wij op tijd geboren zijn. a. D. Dat is het stille middelpunt, het zwaartepunt, in heel ons leven, handelend en dromend. Daarop steunt jouw en onze nuchterheid. Daarin zijn wij verbonden.