Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 185]

J. Datema
Titel en inhoud van Marsmans ‘De dierenriem’

Bij het lezen van ‘De dierenriem’ van Marsman rees onwillekeurig de vraag bij me op naar de aard van het verband tussen titel en inhoud van deze gedichtencyclus.

Het is duidelijk dat er verband is: het aantal gedichten, twaalf, komt overeen met het aantal delen waarin de Dierenriem verdeeld wordt; er komen beelden in voor die wel aan deze z.g. tekens van de Dierenriem ontleend zullen zijn: kreeft (II), schorpioen (VI), vis (VIII), maagd (XII). Verder wordt er een kosmische wereld in opgeroepen, zijn er verwijzingen naar de Babylonische beschaving, wat helemaal in het ‘klimaat’ van de Dierenriem past. Ook de getallensymboliek ontbreekt niet, denk aan ‘'t draaiend kruis, / dat de apostelen als cijfers draagt, /’ de twaalf tekens van de Dierenriem worden immers op grond van de middeleeuwse getallensymboliek met de twaalf maanden, de twaalf apostelen, de twaalf profeten en zelfs met de twaalf sibillen in verband gebracht. Maar blijft het tenslotte bij deze min of meer oppervlakkige relaties of is het verband hechter, dieper, meer wezenlijk?

Wanneer we de tekens van de Dierenriem in de gewone volgorde boven de gedichten plaatsen, dus Ram boven I, Stier boven II, enz. springen onmiddellijk enkele merkwaardige dingen in het oog:

God in de arena (II) komt dan voor onder het teken Stier;

de dubbelganger (III) onder Tweelingen;

het rode beest (IV) onder Kreeft;

de heilige Veronica (VI) onder Maagd.

Zoiets intrigeert en verleidt tot verdere speculaties.

Bestaat er soms ook verband tussen de inhoud van de gedichten en de karaktertrekken die volgens de astrologie de mensen moeten bezitten die onder het corresponderende teken geboren zijn? We komen hiermee wel op een gevaarlijke weg: we menen maar al te gauw gevonden te hebben, wat we graag willen vinden. Hoewel ik niets van astrologie af weet, waag ik me toch op deze gladde baan, met het vaste voornemen me voor mogelijke glijpartijen niet te generen.

De ‘Winkler Prins voor de Vrouw’ geeft met betrekking tot wat ons bezighoudt het volgende overzicht (de beste huwelijkscombinaties en de voorbeelden laat ik maar achterwege):

Aries

initiatief, sterke wilskracht, vurig, grote werkkracht, optimisme; de geboren leiders en pioniers, die na het voorbereidende werk weer aan iets anders beginnen.

[p. 186]

Taurus	gemoedelijk, traag, koppig en volhardend, spaarzaam, zakelijk, gevoel voor humor, zeer gehecht aan bezit, genieters van het goede der aarde.
Gemini	beweeglijk, verstandelijk, gesteld op reizen en omgang met mensen, vaak weifelend tussen verschillende mogelijkheden, journalisten, kunstenaars.
Cancer	emotioneel, romantisch, gevoelig, taai en vasthoudend, soms gierig, huiselijk en zorgzaam, gehecht aan traditie en verleden, verzamelaars.
Leo	autoritair, eerzuchtig, opgewekte sterke persoonlijkheid met veel verantwoordelijkheidsgevoel, de geboren leider en goed organisator.
Virgo	critisch-analyserend, meer interesse voor details dan voor de grote lijn, opofferend en bereid tot dienende liefde, zin voor hygiëne en zindelijkheid, vaak medische belangstelling.
Libra	sterk ontwikkeld gevoel voor harmonie en schoonheid, groot aanpassingsvermogen, verdraagzaam, geneigd tot compromis, vrolijk en practisch van aard.
Scorpio	gesloten, koppig, moeilijk in de omgang, critisch observerend, intensief innerlijk leven, zin voor het geheimzinnig sensueel, wilskrachtig.
Sagittarius	impulsief, spontaan, optimist en propagandist, grote vrijheidsliefde, gesteld op prettige huiselijke sfeer.
Capricornus	ernstig, conservatief, onverzettelijk, eerzuchtig en diplomatiek, zich moeilijk kunnen uiten en gesteld op gezag en orde.
Aquarius	de gemeenschapsmens bij uitstek, idealist en humanist, uitvinders, zeer gesteld op vriendschap, verstandelijk, een weinig zwaar op de hand.
Pisces	gevoelig, sterk emotioneel, naastenliefde en opofferingszin, meer oog voor de grote lijn dan voor detail, vaak in conflict met de werkelijkheid.

Vergelijken we de inhoud van de gedichten met de karaktertrekken die bij de overeenkomstige tekens gegeven zijn dan kunnen we het volgende vaststellen:

1. Enkele gedichten wekken sterk de indruk van onder hun gesternte geboren te zijn: II, III, IV, VI, XI.

2. Bij andere zijn de overeenkomsten veel minder duidelijk, maar met wat goede wil er wel in te lezen: I, V, VIII, X, XII.

1.

II - Stier. Naar mijn mening zijn al de genoemde karaktereigenschappen op ‘het schaaldier’ van toepassing.

III - Tweelingen. Wanneer ‘de dubbelganger’ onder de Tweelingen is geboren, dan ook ‘de man’. Nu, deze wàs gesteld op reizen en wàs een kunstenaar!

[p. 187]

IV - Kreeft. Ook de inhoud van dit gedicht past goed bij de gegeven karakterbeschrijving. Vooral dat ‘romantisch’:

‘en merkt niet dat hij gaat
door het verlicht ravijn
dat uitmondt op 't skelet
der zwarte kathedraal,’

en dat ‘gehecht aan traditie en verleden’:

‘zonder die mastodont geen heden’, enz.

VI - Maagd. Dit gedicht spreèkt van een kritische analyse, opofferende en dienende liefde en medische belangstelling (venuskrans).

XI - Waterman. Vertolkt juist niet dit gedicht de grote waarde van de vriendschap?

2.

I - Is het niet alsof we in strofe 4 de sterrenbeelden zien verschijnen? En klinkt er uiteindelijk in strofe 5 geen optimisme?

‘want eenmaal zal het luiden van de schel
den klank verkrijgen van een nieuw metaal.’

Trouwens, iemand die zich zo geheel beschikbaar stelt voor zijn taak als deze ‘man’ moet ook een sterke wilskracht en een grote werkkracht bezitten.

V - Leeuw. Kunnen we van ‘autoritair’ spreken en getuigt het misschien van ‘een sterke persoonlijkheid’ wanneer iemand durft te denken:

‘hoe vaster ik slaap,
des te zwaarder slaapt het heelal,
hoe dieper ik ademhaal
hoe hooger de nacht
en het lied van den nachtegaal.’

en de mogelijkheid overweegt dat wat openbaring genoemd wordt in wezen zelfprojectie is?

VIII - Schorpioen. Er wòrdt in dit gedicht kritisch geobserveerd en het roèpt een geheimzinnige sfeer op.

X - Steenbok. Het omgekeerde van Mattheüs 16: 26 is wel een passende stelregel voor een diplomaat.

XII - Vissen. De dichter heeft de grote lijn ontdekt: ‘het onheuglijk europeesche lied, [-] dat in den aanvang klonk van de cultuur [-] en golven zal.’

VII - Weegschaal. In dit gedicht zie ik geen enkele overeenkomst met de genoemde karakterbeschrijving. Wel spreekt het van een ‘gewogen en te licht bevonden’.

IX - Schutter. ‘Gesteld op prettige huiselijke sfeer’ kùnnen we in verband brengen met het feit dat het onderlijk huis weer opgezocht wordt. Bij ‘den leegen weg’ kàn men desnoods aan een ‘propagandist’ of aan ‘vrijheidsliefde’ denken. Wel kan geconstateerd worden dat ‘de man’ geschoten is:

[p. 188]

 

‘Hij dwaalt niet meer

 

zonder dat hij het wist

 

heeft een magneet zijn pas gericht.’

Het bovenstaande wekt bij mij het vermoeden dat er tussen titel en inhoud van ‘De Dierenriem’ een hecht verband bestaat, dat de titel deze twaalf gedichten wezenlijk bepaalt en er een, wie weet dè, eenheidgevende factor van is. Dit vermoeden lijkt minder gezocht als we daarbij in aanmerking nemen dat Marsman in de tijd dat hij deze gedichten schreef sterk astrologisch geïnteresseerd was.

In elk geval reikt het verband verder dan de oppervlakte. Aan iemand die meer beslagen ten ijs gaat dan ik met m'n ‘Winkler Prins voor de Vrouw’ om uit te maken hoè ver dit reikt.

Harderwijk, juni 1963.