Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 182]

Peter van Amstel
Een roos werd vlees

Het heeft weinig zin mee te verdwalen in de discussies rondom het werk van Jan Wolkers. Die discussies zijn zelden essentieel voor het begrijpen van de schrijver, wel voor het leren kennen van de critici. Er doen zich namelijk enkele misverstanden voor die de indruk zouden kunnen wekken dat het bij name noemen van sadistische handelingen genitaliën en bruterige aggressiviteit belangrijk is voor het wel of niet waarderen van literair werk. Het enige criterium daarvoor is echter of eerder genoemde elementen zo door een schrijver gebruikt worden dat ze functioneren in het geheel. Of men dat functioneren in een concreet geval persoonlijk waardeert moet ieder voor zichzelf weten. Een bepaalde volwassenheid, dat houdt o.a. in de mogelijkheid hebben tot werkelijke kritiek, zal door de schrijver toch wel bij zijn publiek verondersteld worden. Dat de genoemde thema's met andere veel in het Jan Wolkersgenre voorkomen is niet zo vreemd als men herhaaldelijk wil laten voorkomen. Aggressiviteit, sexualiteit, perversie en noem maar op, zijn in het leven van ieder mens essentiële elementen. De vraag is hoogstens of men zich dat bewust wil zijn en dat is weer een persoonlijk, geen literair en helemaal geen vormgefelijk probleem. Ik laat de discussies graag voor wat ze meer mogen zijn dan hier gesuggereerd. Eerlijk gezegd vind ik het allemaal weinig interessant. Het aspect wat mij wel boeit is in zoverre literair van meer waarde dat het iets van de achtergronden en vormgeving van enkele produkten kan toelichten (dat is minder donker maken). Dit ook al omdat Wolkers vakmanschap, zijn potentie tot vormgeving, voor mij geen vraag is. Het behoeft niet verdedigd te worden. Het blijkt bovendien voldoende uit de meningsverschillen. Wie er nog aan twijfelt leze een Roos van vlees.

Tamelijk frekwent komt in het werk van Wolkers het milieu van zijn jeugd naar voren dat in de opvoeding en de karaktervorming een essentiële rol heeft gespeeld, zoals trouwens bij vrijwel ieder mens. In een aantal verhalen vinden we dit milieu terug; exponent hiervan is de sfeer in het verhaal ‘De dominee met de strooien hoed’ uit de bundel ‘Gesponnen Suiker’. Maar ook in zijn laatste roman Een roos van vlees dringt dit milieu zich af en toe duidelijk naar voren. Bijvoorbeeld in de verhouding tussen Daniël en zijn ouders (pag. 48 e.v.). Het aanwijzen van een geborneerdheid of van elementaire thema's uit het werk van een auteur die met een bepaalde dwangmatigheid terugkeren, kan niet mede het oordeel over het literaire produkt bepalen. Het kan wel een bijdrage vormen tot een rangschikking, een interpretatie en het zich al dan niet realiseren van een verwantschap. Kortom: Kennis van achtergronden kan ons dichter bij het literaire produkt en bij de auteur brengen, het kan nooit een waarde-oordeel bepalen, dit wordt primair bepaald door de vraag of een

[p. 183]

auteur in staat is vorm te geven aan emoties, obsessies of beweegredenen die voor hem essentieel zijn. Of die voor de individuele lezer actueel, acceptabel of essentieel zijn is niet belangrijk. In feite is het volgende dus een niet literaire visie op Wolkers.

Merkwaardig is dat velen een aantal elementen (node) missen in Wolkers werk, elementen waarvoor we ter aanduiding geen van oorsprong Nederlandse woorden hebben: Understatement, nuance, humor, relativering, esprit, souplesse, het zijn allemaal woorden die ons, van-huis-uit-calvinisten wat moeilijk liggen. Typeringen die beter op het werk van Wolkers toepasbaar zijn, liggen ook meer vooraan in de woordenschat van ons, aartshollanders: stoer, onversneden, recht op de man af, dogmatisch, angst voor sentiment, hart luchten, uitpraten, enz. Op zichzelf kan een dergelijke typering evengoed een positief als negatief punt zijn. In de beschrijvingen van het bedoelde milieu is het, dacht ik, een sterk punt, hoewel ik in dit opzicht bevooroordeeld ben. (Wie is dat niet.) Ik heb mijn calvinistische traumata gedeeltelijk van dezelfde kansel in hetzelfde voorportaal van de hel-der-zaligen toegediend gekregen. Zelfs de traditie van de Gereformeerde leefwijze van deze eeuwwisseling, het woord cultuur durf ik hier niet te misbruiken, zijn onze ouders gelijktijdig door eenzelfde meester-mond toegediend: Ze zaten samen op school. En het (bij-)geloof van moeders werkt door, het is een langzaam gif en het is misschien van de dosering afhankelijk of dit uiteindelijk als geneesmiddel, verdoving of vergiftiging werkt. Jan Wolkers heeft de sfeer van zijn milieu feilloos getroffen, dat kan ik zonder meer beoordelen en dat is knap. Punt.

Met het signaleren van een verwantschap met het calvinisme is niets denigrerends gezegd. Het verhoogt slechts de mogelijkheid tot interpretatie. Het milieu kan namelijk, behalve een bepaalde rücksichtslosigkeit in Wolkers' werk ook, ten tweede, de rol van de sexualiteit in zijn werk meehelpen verklaren. In het calvinistische milieu heeft de sexualiteit een biologische funktie. Sexualiteit is niet ongeoorloofd, de coïtus is onmisbaar voor het instandhouden van het mensdom als de genade Gods, maar zich verlustigen doet men in de Here, niet in de paring. Dat zijn twee volstrekt gescheiden gebieden. Die scheiding bleek bijvoorbeeld hieruit dat men over het eerste altijd, over het tweede nooit hoorde spreken. Sexualiteit is (of mag ik al zeggen was) gereduceerd tot de geslachtsdaad. (Onze dadendrang is onverwoestbaar.) De sexualiteit van Wolkers is ook biologisch. Bij hem is dat andere element van de sexualiteit, de pure erotiek nauwelijks aanwezig. De situaties die in zijn werk voorkomen zijn weinig erotisch geladen. Ze zijn een enkele maal een beetje choquant, zoals de vader choquant is die zijn zoon of dochter sexueel gaat ‘voorlichten’ en het dan maar ‘ronduit, en recht op de man af’ zegt. Ja, de mens is zwak m'n jongen, is het thema dat onuitgesproken aanwezig is. Pas in Een roos van vlees is er ook wat dit aspect aangaat sprake van wat meer gevoel voor nuance.

Zo zijn we vanzelf naar het derde aspect van dit parrallellisme gedwaald:

[p. 184]

de vaderfiguur. In het patriarchale milieu van de vechtjas Wolkers Sr. bestond er maar één individu, de vader. Als het goed was, was de vader van het gezin een godje, dat onder geen voorwaarde van zijn eeuwigheidscrapeaud wenste te vallen. Tegenover de vader moest ieder zijn eigen individualiteit zien te redden, bewijzen, veroveren. De rebellie tegen de overheersende vaderfiguur is in verschillende vormen in Wolkers werk aanwijsbaar: In het rechtstreeks te kijk zetten van de ploertige elementen in het milieu (het bekenteniselement) en ten tweede in het lekker bij de naam noemen van allerlei ‘ongeoorloofde’ zaken, onder te brengen bij sexualiteit, sadisme, aggressiviteit en anti-christelijkheid. Ik ben lekker stout, in iets volwassener vorm. Met andere woorden in Jan Wolkers heeft de calvinist Wolkers Sr. zichzelf overleefd, zoals overigens naar ik vrees in alle protestanten Calvijn nog overwintert. In Een roos van vlees is de calvinist dan vrijzinnig geworden.

Jan Wolkers is evenals Van het Reve in zijn produktie niet denkbaar zonder het verband met een dogmatisch religieus milieu. Want het milieu van Van het Reve was in feite even religieus en mogelijk nog dogmatischer. De pot van Wolkers jeugd staat op het vuur en kookt voortdurend over. De brij is echter zo heet dat hij ze niet kan vreten en dus gedeeltelijk onverwerkt weer uitspuugt. In Een roos van vlees is de vlam wat lager gedraaid, in het verhaal ‘De achtste plaag’ borrelt de zaak weer lekker. Dat kan een literaire vorm garanderen die alle bijzaken vermijdt en alle mogelijkheden aanwendt voor één doel. Dit is duidelijk het geval in De dominee met de strooien hoed. Het risico is echter wel dat zo'n thematiek te goed gaat en dat het van-zich-afschrijven een vorm wordt om het allemaal weer eens lekker te zeggen. Misschien ontkomt Wolkers niet altijd aan dit gevaar. Dit zou een kritiek kunnen worden.