Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 144]

F.W. van Heerikhuizen
Kroniek der poëzie

Ankie Peypers' gedichtencyclus Woorden als jij (Contact) is even verrassend als haar wat eerder verschenen roman Geen denken aan. Tussen beide ligt ook niet zo'n heel grote afstand. Terwijl de roman van de gevoelens en gewaarwordingen der personen uit geschreven was (op een manier die in de verte aan Virginia Woolf herinnerde), is deze cyclus verzen van een vrouw uit geschreven, die wij dunkt mij evenmin als de romanfiguren geheel met de dichteres mogen vereenzelvigen. Vier ‘stemmen’ in proza, die de cyclus tegen het eind als visioenen onderbreken, onderstrepen nog even dit afstand nemen van de eigen gevoelens. Toch zijn er de laatste jaren maar heel weinig gedichten in ons land verschenen die zó persoonlijk zijn, als wij dit woord in een wat ruimere en diepere betekenis nemen. Het element objectivering erin komt voort uit de overmaat aan bewustheid waarmee deze dichteres alle levensverschijnselen en dus ook zichzelf tegemoettreedt. Er kan voor haar in feite geen duidelijke scheidslijn meer bestaan tussen ik en buitenwereld, want zij leeft in een totale wereld die geheel doortrokken is van scepsis, maar tegelijk vol verlangen naar overgave, gaafheid en geborgenheid.

In het uitdrukking geven aan deze met geestelijke uitersten geladen wereld slaagt Ankie Peypers hier weer voortreffelijk. Zij is een belangrijk kunstenares geworden, doordat zij haar menszijn volledig heeft ingezet om langs de weg van de taal, die haar voorlopig naar een steeds fellere bewustzijnssplitsing heeft gevoerd, een mogelijke nieuwe zingeving te bereiken. Misschien is dit een omweg, maar dan is het een voor haar als bewust levend wezen noodzakelijke; in elk geval heeft de taal hier een vitale functie te vervullen, en vibreert ze in elk woord dankzij die functionaliteit. Deze gedichten behoeven het niet te hebben van min of meer verrassende vondstjes en knap uitgebalanceerde gezochtheden; de verrassingen die ze de lezer aanhoudend bereiden zijn spontaner en organischer van oorsprong. Ze komen wèl voort uit een vèrgaande bewustzijnscrisis, maar ze danken hun kracht en zin juist aan de wil die te overwinnen. Het werk van Ankie Peypers heeft hierdoor m.m. eenzelfde belang als dat van Kafka, een belang dat diens navolgers en al diegenen die zich zo genoeglijk in een absurd wereldje rondwentelen ten enenmale boven de pet gaat.

Tot dezulken valt b.v. Otto Dijk te rekenen, de titel van wiens bundel Traumagie (De Windroos, U.M. Holland) al een veeg teken is. Als men de absurditeit van de wereld eenmaal ten volle aanvaardt (iets wat de groteren nooit doen, al wagen juist zij hun huid door een eindweegs in die richting te gaan), kan men alles met alles gaan combineren en associëren, met als resultaat een zoetsappig sop vol bubbelende schokjes in het hoofd van de soezerige

[p. 145]

lezer, die in deze warreling nog vaag iets meent te zien schemeren. Een enkel voorbeeld (het slot van ‘Dagen in Deurne’) moge voldoende zijn:

het gras is redelijker dan woorden
en de hond grijpt het toestel van zijn woede
en belt zijn buurman het gevaar
der sprekende spionnen
wijs is het weinige water
dat zijn gezicht verbergt in zand
en bloemen lopend met gebogen hoofd
tussen de hoge bermen het weet
van de dieren de planten de mensen
doorzichtig als het is
het laat wonen hier in eigen taal
aarde

Speciaal wordt in deze bundel met de begrippen woord en taal gegoocheld, die middelen zijn tot ordening èn chaos, en in beide richtingen even dierbaar. Vermeld moet intussen worden dat enkele verzen (vooral in de afdeling ‘Of zal ik van de liefde zingen?’) nog een rest van charme bezitten, doordat de associaties hier nog een vage samenhang vertonen, misschien tegen de zin van de dichter.

Deze charme vindt men in de bundel van Peter Berger, Deze voorlopige naam (De Windroos) voortdurend, en ook overtuigender. Berger forceert zijn poëzie net niet tot iets dat er interessanter uitziet dan het is; hij weet van de dingen min of meer verrassende impressies en associaties te doen afdampen, welke hij dan in subtiele bewoordingen uitschrijft, maar komt niet tot versluiering van de beperktheid van dit procédé. Anders dan bij Ankie Peypers heeft de subtiliteit hier geen tegenpool die haar spant en reliëf geeft; daardoor blijft het bij een oppervlakkige bekoorlijkheid die enigszins aan Pierre Kemp herinnert (maar zonder diens beste momenten, waarin hij soms naar diepere bewustzijnslagen doorstoot). Enkele keren probeert Peter Berger ook wel iets dieper dan de oppervlakte door te dringen (‘Tenslotte nog een gedicht’, ‘Mijn vader’), maar het blijft daar bij pogingen; de flitsen die de impressiewereld zouden moeten doorboren blijven uit. Al met al een dichter die in zijn beperktheid vooralsnog zuiver blijft, zich niet aanstelt, en dat is tegenwoordig al iets dat het vermelden waard is.

Wim Brinkman toont zich in zijn bundel Negev (De Windroos) niet geheel vrij van pose, maar deze concentreert zich bij hem toch grotendeels achterin de bundel. Voor een goed deel valt hij nog wel met Berger op één lijn te stellen, met dien verstande dat hij in plaats van diens fantaisistische beweeglijkheid een met even subtiele middelen opgeroepen grijze stemmingswereld biedt, die niet essentieel verschilt van de laat-symbolistische of vroeg-expressionistische

[p. 146]

van vele decennia geleden (men denke b.v. aan een dichter als Trakl). Er is in de poëzie principieel ook veel minder veranderd dan men gewoonlijk denkt sinds Verlaine zijn wens formuleerde van een ‘chanson grise où l'Indécis au Précis se joint.’ Vele honderden dichters hebben zich van toen tot nu beijverd, gevoelens en gewaarwordingen die zo ‘indécis’ mogelijk moesten blijven zo precies mogelijk met woorden te benaderen. Wim Brinkman doet dat ook weer, en niet zonder talent. Helaas ook niet zonder een vleugje behaagzucht, zoals wij al constateerden. Zoals Otto Dijk met ‘woord’ en ‘taal’ goochelt, doet hij het soms met ‘naam’, wat al op het wat geslotener karakter van zijn beeldensfeer wijst.

Jean Brüll, een Noordnederlander al heeft hij zijn bundel Het gebroken licht in Zuid-Nederland gepubliceerd (De Bladen voor de Poëzie, Lier), is een veel minder goed vakman dan de zojuist besprokenen. Hij kan nog tot de trouwhartigste onhandigheden vervallen; zo lezen wij b.v. aan het eind van een duidelijk subtiel opgezet gedichtje over een gesneuvelde:

Hij had zijn ogen zacht gesloten,
of liever: men had hem doodgeschoten.

In die onhandigheid is hij overigens bepaald niet onsympathiek, in vergelijking met degenen wier gevaar juist in hun bedrevenheid schuilt. Rest de vraag of hij ooit een dichter van ook maar bescheiden formaat zal kunnen worden. Ik heb er een tamelijk hard hoofd in, al zit er b.v. in ‘Kerstnacht’ wel een eenvoudige hartelijkheid waaruit misschien iets zou kunnen groeien.

Hans Verhagen is een van de aanstellers pur sang waarvan er tegenwoordig nogal wat rondlopen. Vergeleken bij hem moet men een figuur als Otto Dijk bepaald nog au sérieux nemen. Een van de gedichten in zijn verzamelbundel Rozen en motoren (Nijgh & Van Ditmar) luidt compleet: ‘Hierin worden geen orders meer gegeven.’ Maar misschien geven sommige lezers de voorkeur aan het volgende versje, waarin hij zijn eigen lichaam bezingt:

Het is niet vrij van rozen
en ook het gebruik van motoren
is aan mijn lichaam niet vreemd.

Onder mijn vermoeide haren kraait
een nachtegaal en knarsetandt
van sterven; het proces
van de stilte, heus, heeft zich
aan mij nog niet voltrokken.

Natuurlijk heeft juist zo iemand succes bij alle ademloos ‘met hun tijd mee’ dravende nieuwe-kleren-van-de-keizer-kijkers. De omslag belooft hun goede

[p. 147]

waar voor hun geld; ze kunnen daar namelijk zien dat ze hier het ‘eerste komplete antwoord in boekvorm op de “revolutie van 1950”’ geserveerd krijgen. Het is pijnlijk te zien hoezeer een vroeger zo degelijke firma als Nijgh & Van Ditmar zich met deze van a tot z lachwekkende omslagtekst compromitteert.