Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 138]

Kees Ouboter
Begin van gesprek hierover?

Gaarne nemen wij de volledige tekst over van de lezing, die de heer A.J. van Dulst vorig najaar voor de Vakgroep Letteren van de Bond van Christelijke Kunstenaars gehouden heeft.

De materie is de volle aandacht waard, verdient meer aandacht dan het hoorspel tot nog toe van de kant der nederlandse letterkundige gekregen heeft.

Dat met het betoog van de heer Van Dulst bij een speciale gelegenheid voor een kleine groep niet het laatste gezegd is, spreekt vanzelf.

Als eerste bijdrage tot een gedachtenwisseling plaatsen wij hieronder enkele kanttekeningen van onze eindredacteur. - Redactie.

Er zijn in de enthousiaste verhandeling van de heer Van Dulst enkele punten waarmee ik direct, zonder enige reserve, instem. Het zijn vrij elementaire zaken. Allereerst zijn liefde voor een literair genre dat, ondanks gebrek aan erkenning, in een grote behoefte van eenvoudige mensen voorziet. Opiniepeilingen maken duidelijk, hoe populair het hoorspel is en hoezeer het die populariteit weet te handhaven. Nog wel in concurrentie met het nieuwe en machtige communicatiemiddel, de T.V. Ook zijn opmerking over de secundaire functie van ons vaderland houdt steek. Steeds lopen wij achteraan, soms wel een halve eeuw.

Het verhaal dat zich dan ontspint uit deze paar opmerkingen is ook zeer de moeite waard. Het schetst het ontstaan van een nieuw genre en is als bijdrage tot de sociologie van literatuur en kunst een waardevolle bijdrage. Waarschijnlijk zijn we in kunstzaken wat conservatief en sluiten de ogen voor nieuwe mogelijkheden. Vernieuwingen krijgen zo weinig kans, tenzij ze overal elders geaccepteerd zijn en het experiment dus niets meer kost.

Maar laten wij dan ook niet vergeten dat deze zaak heel ingewikkeld is en niet met een licht verwijt in de richting der letterkundigen kan worden afgedaan.

Niet alleen de letterkundigen, maar heel het literair bedrijf inclusief uitgevers, boekverkopers en lezers, is daarbij betrokken.

In Duitsland verschijnen veel hoorspelen in druk. Een interessante kwestie, waarom juist in dit land het hoorspel in zijn afgeleide vorm van zwart op wit en niet pure klank zoveel kansen heeft. Duitsland lijkt mij daarin uniek. In Engeland ken ik maar een illuster voorbeeld, Dylan Thomas' Under Milkwood, lange tijd slechts in een dure Amerikaanse pocket verkrijgbaar. Van een Franse productie op dit gebied weet ik helemaal niets af. De vergelijking Nederland-Duitsland lijkt me dus wat scheefgetrokken. De situatie verdient een onderzoek in heel wat wijder verband. Dan nog zie ik voor het gedrukte

[p. 139]

hoorspel slechts een klein afzetgebied, vergelijkbaar met de mogelijkheden voor gedrukte en verhandelbare toneelstukken. Het is en blijft materiaal ter voorbereiding of nabetrachting, materiaal dat slechts een functie hebben kan in een land met een oude cultuur op dit gebied, b.v. Frankrijk voor het toneel. Gezien het kleine afzetgebied voor b.v. de Wending-Toneelbibliotheek lijken mij de kansen voor een hoorspelbibliotheek al heel gering. Dat ligt in de aard van het genre.

Het hoorspel heeft tegelijk iets directs en iets vluchtigs. Dat hangt samen met de pure klank, die de heer Van Dulst geestdriftig maakt, maar die, meen ik, ook schaduwkanten heeft. Misschien moet men die schaduw niet al te tragisch nemen.

Deze laatste wending lijkt me naar de kern van de zaak te voeren.

Wat is het hoorspel, hoe past het in onze samenleving, wat is daar zijn waarde en functie?

Op dit punt heb ik wel wat bezwaren tegen de typering van de heer Van Dulst. Zijn enthousiasme verleidt hem, heel begrijpelijk, hier en daar tot vaagheden. Zo is de pure klank niet te scherp, maar te vaag geformuleerd. Het woord is altijd meer dan klank. De controverse of de wedloop met het beeld mag het woord niet neerdrukken in een onwezenlijk klimaat. Woord blijft woord, behoudt zijn privilege, maar, begiftigd met al dat singuliere dat des woords is, blijft het juist daarin nederig, dicht bij de vloer, heel gewone menselijke taal, gebruikt voor huis-, tuin- en keukendoeleinden en dan plotseling, onverhoeds, voor de geest, ja, ook dat.

Het menselijk woord is het wonderlijkste communicatiemiddel omdat het reikt van laag naar hoog en van hoog naar laag - zie de brief van Jacobus in de bijbel. Het is het meest menselijke en tegelijk kan het ons de Heer doen horen.

Het merkwaardige van deze dubbele natuur van het woord is dat de beide functies, hoe uiteenlopend ze ook zijn, toch samenvallen. Het gewone is het bijzondere. Het hangt maar van de spreker af.

Tevens is het woord altijd de brug naar de ander en dan nooit naar die ander als eindstation. Voor wie dit in de bijbel wil naslaan, lijkt me het slot van Jesaja 55 veel te zeggen.

In het stuk Horen en Zien is één komt een typering van het hoorspel voor die ik niet ter zake dienende acht en die wel eens in een verkeerde richting zou kunnen leiden. Dat het ‘zeitgeschichtliche Hörspiel’, zoals Borchert dit geschreven heeft, een beroep zou doen op de mens-alléén, de individu, lijkt me een groot misverstand. Ze leidt tot nog grotere misverstanden: ‘luisteren is een individuele kunst’. De inleider wordt daar zelfs lyrisch en komt dan tot voor mij volslagen onbegrijpelijke conclusies, als: ‘Want luisteren is, anders dan kijken, een kunst-op-zichzelf.’

Hoe speelt een stuk 19e eeuw, een stuk mystiek en romantiek, hier de man uit de hoorspelpraktijk parten. Hoe benauwend is hier de valse tegenstelling

[p. 140]

tot het kijkspel van de T.V. Hij zet ze tegenover elkaar en komt via uitschakeling van de persoon bij de T.V. en inschakeling bij het hoorspel tot een gevaarlijke woordcultus: het wóórd is hem één en al. Met de plotselinge mystieke wending: ‘Hij hoort en ziet in énen.’ Dat zien zal dan wel een innerlijk zien zijn, het zien van de fantasie, dat een eind verder weer tot nog grotere hoogten leidt: ‘Dàt is creatie’.

Deze beschouwing leidt tot een inflatie van het woord, die nooit te rechtvaardigen is door te wijzen op het gevaar van beeldverheerlijking, die een onoordeelkundig gebruik van de T.V. zou brengen.

Een goede, d.w.z. zakelijke frontverdeling tussen de verscheidene dramatische kunsten, is dringend nodig. Met algemeenheden als ‘In de film behoeft het woord slechts beelden te duiden, in het hoorspel schèpt het de beelden’ is de zaak allerminst gediend. De stelling lijkt mij niet alleen te vaag, ze lijkt me ook onjuist.

Er zijn films genoeg, waarin het woord een heel wat zelfstandiger taak heeft dan het beeld te duiden (Manon des Sources) en als wij afzien van deze hoogtepunten of uitzonderingen, dan nog lijkt me het verband tussen woord en beeld heel wat subtieler. Het tweede lid van de zin schopt een open deur in. Het woord roept inderdaad beelden op, het schenkt zijn koningsrecht weg. Dat het beelden schept, wijst weer op dezelfde inflatie, die ik daarnet al gesignaleerd heb en die mij voor het woord in al zijn betrekkingen een levensgroot gevaar lijkt.

Het hoorspel staat heel gewoon tussen de andere genres en moderne kunstuitingen. Er zijn enkele hoogtepunten, rijkelijk gestrooid in het gloedvolle betoog hierboven, er zijn legio populaire stukken die hun armoe bij een enkele herhaling reeds zouden tonen.

Dat minder sterke stukken onmiddellijk zouden vallen bij het publiek, lijkt me al heel onwaarschijnlijk. Het suggestieve element van het genre bedekt tal van zwakheden. Dat de liefde van de heer Van Dulst die zwakheden weer bedekt, het zij hem vergeven. Het stuk gezinsleven, de spannende moordzaak, het helpt ons, onze aspiraties, goede en slechte, herkennen (of niet). Ik wil alleen de importantie van dit nieuwe genre niet overdrijven.

Na die uitroep ‘Dat is creatie’ volgen alinea's die ik als apotheose van het hoorspel van gevaar acht voor het genre. Omschrijvingen die, trouwens, niet alleen toepasselijk zijn op het hoorspel alleen. Het spanningspaar stem-gehoor is zo oud als de wereld. Het hoorspel is slechts een heel bepaalde toneelmatige vorm daarvan. De krachten die vrijkomen in het hoorspel dat een meesterwerk is zijn niet van vandaag of gisteren. Zij zijn er sinds de Here God de wereld scheppend tot aanzien riep, zij zijn er in tweede instantie in elke menselijke stem die roept.

Het hoorspel is een met de middelen van de radio gegeven verbijzondering van de woordkunst in dramatische zin, waarbij het beeld wegvalt en, meestal, vervangen wordt door op technische wijze suggestief verwerkt geluid, waarbij

[p. 141]

de menselijke taal in dialoog, monoloog, gesprekken en ook wel door de verteller, een meer centrale plaats krijgt.

Er zijn goede hoorspelen, er zijn een menigte van heel middelmatige hoorspelen geschreven.

Er is voor auteurs die hun gaven graag ten dienste van de gemeenschap stellen, die daartoe ook begaafd zijn, alle aanleiding meer aandacht aan dit genre en zijn mogelijkheden en onmogelijkheden te schenken.

Zonder inflatie maar ook zonder deflatie, nuchter bezien en beluisterd, zal dit genre het best floreren.

De samenhang met andere kunstuitingen is daarbij van groot belang.