Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 56]

Albert Nap
Beminnen en voorbijgaan

Ik heb geweigerd haar in de kist te bekijken. Haar gezicht wilde ik niet zien. Ik stelde me voor, dat die koele aanblik omgeven door die lijkbleke geur me altijd zou blijven vervolgen. Ans heeft me gevraagd, ja zelfs gesmeekt: ‘Kom toch naar mijn moeder kijken. Waarom dan niet? Morgen kan het niet meer.’ Ze huilde niet toen ze dat vroeg. De hele dag had ze op bed gelegen nu eens huilend voorover, dan weer bedaard op haar rug starend naar het lijnenspel van het gebarsten plafond.

Ik was naar haar kamer gegaan: 's morgens om tien uur. De rode kater kwam me op de trap al tegen. Ik kon niet nalaten hem even hard aan de staart te trekken, zodat hij schreeuwend van pijn de gang in sprong. Ik kon niet uitstaan dat er iemand onaangedaan was door dit sterfgeval. Iedereen moest meevoelen, meelíjden.

Ik klopte op haar kamerdeur. Ze gaf geen antwoord. Ik duwde de zwartgelakte knop naar beneden en ging daar binnen. Ze lag met haar rug naar me toe op het bed. Ze draaide zich zelfs niet om toen ik zei: ‘Goede morgen, Ans.’ Ik sloot de deur met een iets te harde klap - om haar wakker te maken indien ze sliep - maar ze bleef onbeweeglijk liggen. Ik ging voorzichtig op het bed zitten en boog me over haar lichtverend lichaam heen. Ze sliep niet. Haar ogen waren roodomrand en keken star voor zich uit naar de zeshoekige figuurtjes op het behang. Ik zette mijn beide handen naast haar hoofd en probeerde haar gezicht in mijn richting te bewegen. Ze liet het toe - gewillig. Ik boog nog dieper, trok mijn benen gelijk op zodat ik lag, en gaf haar een zoen. Onbeholpen vroeg ik: ‘Hoe gaat het nu?’ Ze gaf geen antwoord. Ik probeerde het nog een keer met de woorden: ‘Heb je vannacht geslapen?’ Het lukte, want ze antwoordde: ‘Ik heb gisteren wat slaappoeders geslikt. Die hielpen.’ Meer zei ze niet; ze vroeg niet naar mij, ze achtte me zelfs geen blik waardig, ze bleef maar doorstaren met grote glazen ogen: ze kéék niet - ze hield alleen de ogen open: een nietszeggende, onwaarachtige blik en omdat die van haar was, kon ik er niet tegen. Ik accepteerde het echter en zei niets. Zo lagen we zeker een half uur zwijgend naast elkaar. Ik lag de steken te tellen waarmee haar ritssluiting aan haar jurk was bevestigd. ‘Het schijnt wel moeilijk te zijn de draadjes allemaal even groot te maken.’ Het onevenwichtige - de een heel groot, de ander weer klein - maakte op mij een onverzorgde indruk. Ik wist dat het onmogelijk was dat ze allemaal evengroot waren, als het tenminste met de hand genaaid was en toch verlangde ik het. ‘Ze kan het niet’, dacht ik. Er zaten zelfs twee steken los. De ritssluiting stond op die plaats bol en als ze inademde, zag ik net een klein stukje van haar onderjurk.

- Ze heeft een zwarte aangetrokken! Zou ze die al in huis gehad hebben? -

[p. 57]

Ik durfde het niet te vragen en juist toen ik me oprichtte om haar te vertellen, dat ik naar beneden ging om de kaarten te schrijven, begon ze te huilen. Tegelijk draaide ze zich om, zodat ze op haar buik met het gezicht in het kussen lag. Het was een náár geluid. Heel haar lichaam deed mee. Ze schokte en trilde over al haar leden. De rauwe tonen vielen tussen de rimpels van de sprei. Haar vingers kromden zich en plantten zich dieper in de peluw. Ze greep de bovenkant ervan en trok het onder haar hoofd door naar haar borst. Af en toe draaide ze het hoofd, zodat haar mond met de stevig op elkaar gedrukte tanden te zien waren. De halfgecirkelde plooien om haar mondhoeken deden haar gelaat met de gesloten ogen lijken op het gezicht van een vrouw op het moment van haar schepping. Telkens was het op elkaarvolgende: moeder... moeder... moeder... vaag te verstaan.

En ik zat daarnaar te kijken... gewoon, onbeweeglijk, onbewogen. Ik kon haar niet helpen - daar was ik zeker van. Ze had zich ten volle gepantserd, tegen iedereen. Zelfs ik kon haar niet meer bereiken. Ik was er niet meer. Ik wist het en toch nàm ik het gewoonweg niet. Ik trachtte haar om te draaien, terwijl ik zei: ‘Ans luister nu naar mij. Zèg, hè. Luister nu eens.’ Ik voelde evenwel, dat ze zich inwendig schrap zette. Haar laatste krachten gebruikte ze om te blijven liggen zoals ze lag. Ik hield niet aan. Ik durfde niet. Ik wist van tevoren, dat het me niet lukken zou. Ik stond op en liep naar het raam. In de tuin stond een grote boom. De lege takken waren spataderen in het lichtgrijze been van de lucht. Slechts één blad was blijven hangen. Dit maakte het geheel nog leger en troostelozer. Ik liep naar de wastafel en dronk een glas water. ‘De koffie schiet er vanmorgen bij in’, dacht ik. Ik keek in de spiegel en het viel me op, dat mijn gezicht er aanmerkelijk beter uitzag. Alleen op mijn linkerwang en rondom mijn rechter mondhoek zaten nog een paar rode vlekken. Meeëters had ik niet. Die had ik gisterenavond allemaal verwijderd. Nu herinnerde ik me weer, hoe ik getracht had met de witte zalf waarmee ik 's nachts mijn huid moet bedekken, een dodenmasker van mijn gelaat te maken. Mijn ogen lagen erg diep tussen het witte geheel en toen ik me voorover boog naar de spiegel, kwam juist mijn broer de kamer binnen. ‘Zo, witgepleisterd graf!’, zei hij spottend. Origineel was het niet, maar het deed me iets. Ik gaf geen antwoord. Hij zal wel gedacht hebben, dat ik te bedroefd was voor zulke grapjes. Ik bedroefd! Toen mijn Griekse vaas brak, heb ik zitten janken bij de scherven want de afbeeldingen erop boeiden me. Maar nu! Het deed me niets toen ik het doodsbericht vernam. Ik schrok alleen een beetje. En dat komt misschien wel omdat ik het vantevoren al wist; tenminste omdat ik dit vermoedde en me erop ingesteld had. Toen ik 's avonds zat te studeren...

- Paul, geef mij alsjeblieft ook wat water. - Ik zag in de spiegel dat ze zich opgericht had. Haar linkerhand stond schuin naar achteren op de spijl van het ledikant en de rechter hield ze met uitgespreide vingers in mijn richting. Ik had nog niet eens gehoord, dat het huilen opgehouden had. Haar haren wezen in dikke pieken in alle richtingen. Ik spoelde mijn glas om, vulde het

[p. 58]

en bracht het haar. Haar handen trilden toen ze het glas aannam, maar onder het drinken verminderde het. Ze dronk alles op.

- Nog meer? -

Ze schudde van nee en ging weer liggen - op haar rug. Ze pakte een zakdoek onder het kussen vandaan, snoot haar neus en drukte hem enkele malen in de oogholten. Ik keek op haar neer en zag dat ze kippevel op haar armen had.

- Zal ik wat kippesoep voor je klaarmaken? -

Ik wist dat ze ervan hield, maar ze reageerde niet op mijn vraag.

- Heb je het koud? Zal ik even je vest pakken? Waar ligt het? -

Ik liep alvast naar haar kast en opende deze. 't Zag er niet netjes uit. Op de middelste plank lagen wat boeken - nog niet eens opgestapeld - en zowaar ook enkele brieven die ik verstuurd had. Op de plank daaronder lag haar ondergoed: de hemden en broeken waren netjes opgevouwen. ‘Dat heeft haar moeder zeker nog gedaan’, dacht ik. Ik zag haar vest niet. Ik had te lang rondgekeken zonder ernaar te zoeken.

- Waar ligt je vest, Ans? -

- Onderin -

Het kwam onzeker en ziekelijk uit haar mond. Het lag inderdaad helemaal beneden in de kast.

Toen ik het haar gaf, keek ze me voor het eerst aan. - Dank je. Heb je de adressen al bij elkaar? -

- Nee, nog niet. Wie moeten erbij, behalve je familie? -

- In het dressoir ligt een oude tas van mijn moeder. Daar zitten een paar velletjes schrijfpapier in met de adressen van de vijfentwintigjarige bruiloft. Schrap er maar een paar. -

- Best. Blijf jij hier? Ik ga dan maar aan het werk -

Ik wilde zo gauw mogelijk weg. Ik kon zo niet bij haar blijven. Bij iedere blik van haar voelde ik dat ze me door had. Ze kon het aan mijn ogen zien. Ze mocht het niet weten.

Ik ging de trap af en liep naar de woonkamer. Er stond geen enkel portret van haar moeder. - Zou er wel een goede foto van haar zijn? - Ik trachtte me een goede afbeelding van haar in mijn geest te halen, maar ik slaagde er niet in. Ondertussen zocht ik in het dressoir. Mijn gedachten voelde ik als een scherpstekend verwijt: Waarom heb jij er geen plaatje aan gewaagd? Het gebeurde toch vaak genoeg, dat je in een weekend foto's nam? Het plakboek staat vol met ‘Ans bij het hek’, ‘Ans op de bank’, ‘Ans in het zand’, maar Geertruida Petronella - zoals je daarnet in het trouwboekje las - ben je vergeten. Ze was er niet voor je. Haar boerige spraak prikkelde je. De koffie was nooit lekker en je was nooit erg complimenteus tijdens de maaltijd.

Ik was aan tafel gaan zitten en begon de rouwkaarten te beschrijven.

Nee, ik hield niet van haar. Haar dood zei en verwonderde me niets. Toen ze naar het ziekenhuis gebracht werd, omdat ze een vleesboom in haar buik had,

[p. 59]

was ik voor de zaak de stad uit. Ans belde me 's avonds op en zei het me: echt vrouwelijk-voorzichtig:

- Zeg Paul, moe is enkele dagen weg.

- Zo waarheen? Met vakantie?

- Nee eh... 't is niets bijzonders hoor, maar ze moet naar het ziekenhuis.

- 't Ziekenhuis? Zo, dat is niet zo mooi. Waarvoor?

- Ja, ze heeft een gezwelletje dat weggenomen moet worden.

- Een gezwelletje? Toch geen kanker?

- Nee, de dokter heeft pertinent beweerd dat het geen kanker is. Daar behoeven we ons dus niet ongerust over te maken.

- In welk ziekenhuis ligt ze? 't Zuider? Nou, dat is lekker dicht bij.

Toen wist ik al, dat het te laat was. Ik dacht aldoor maar: 't Mislukt... ze sterft... Ik werd er ongerust van. Ik schold mezelf uit voor aansteller en noemde in ieder gesprek het woord autosuggestie. Lezen kon ik niet en ging daarom 's avonds naar de bioscoop. Ik sliep die nacht slecht en ging de volgende dag vroeg in de middag naar huis. Ze zou om drie uur geopereerd worden, had Ans 's morgens door de telefoon gezegd. Ik ging niet naar haar toe, maar bleef thuis, mezelf sussend met de gedachte dat ik het zo razend druk had. Ik wilde niet aan Ans denken, noch aan haar moeder. Toch deed ik het - steeds maar door. Ik heb zelfs gebeden. Ja, eerlijk: ik. Mijn handen hield ik wel gewoon in mijn broekzakken, maar mijn hoofd legde ik op het vloeiblad van mijn bureau en ik zei: O God - - laat haar leven! Waarom ik dat vroeg, wist ik niet. Uit zelfbehoud? Angst voor wroeging? Ja, want toen was ik me al bewust van mijn liefdeloosheid ten opzichte van haar.

Toen ik 's avonds zat te studeren, werd er gebeld. Terwijl ik de trap afliep, wist ik dat nu het doodsbericht kwam. De treden kraakten het lied: doòd, dood, doòd. Ik vloog naar beneden. Ik kon dat geluid niet verdragen. Ik trok de deur open en daar viel naar binnen, in haar donkerblauwe regenjas, gebogen over haar rieten mand: Ans. Ze viel al lopende en bleef op de trap hangen. Luid en rauw riep ze naar boven: Ze is dood! Ze sloeg op de muur en trok aan de loper, zodat sommige roeden losschoten.

- Moeder dan toch. Moeder.

Het raam in mijn hart was gesprongen en het glas kletterde in de gang. Ik leunde tegen de muur en hield mijn ogen gesloten. Het deed me niets dat ze dood was. Alleen schrok ik ervan dat ik het vantevoren geweten had. Ik voelde me ellendig - ter wille van Ans. Ik was niet bedroefd.

De kaarten waren klaar. De postzegels zaten erop. Ik stond op en liep naar het toilet. Daarna stapelde ik de zwartomrande kaarten netjes op elkaar en zocht een stukje kaftpapier. Ik pakte ze zorgvuldig in en ging de kamer uit. In de gang trok ik mijn lichtgrijze regenjas aan, maar toen ik mijn rechterarm al door mijn mouw gestoken had, liet ik deze zakken. In de zijkamer - waar de kist stond - hoorde ik voetstappen. Er was geen twijfel mogelijk: Ans was

[p. 60]

daar. (De familie uit Zeeland was nog niet gearriveerd.) Ze zou daar staan: enkele passen er vandaan, schuchter en vol eerbied kijkend.

- Ik moet zachtjes weggaan. Als ze me hoort, moet ik ook komen kijken - En dat wilde ik niet. Ik hield er niet van alle levende trekken en gebaren te vermoorden door die ene keiharde trek en dat laatste gebaar, dat geen handeling inhoudt. Ik kleedde me verder aan en verliet het huis.

Gelukkig was de brievenbus niet ver. Voor ik het papier verwijderde, keek ik voorzichtig om me heen. Niemand lette op me en alsof ik iets deed wat niet mocht, liet ik de brieven in de bus glijden. Vierhonderd ogen zouden verschrikt naar die ene kaart kijken, vierhonderd handen zouden hem trillend open maken, alsof ze vermoedden dat ze zelf gestorven waren. ‘O, 't is tante Geertje’. Ik verzon een boodschap, zette mijn kraag op en liep door. Donkere wolken dreven over de huizen. Heel de stad lag geschilderd in grijze tinten: van het lichtgeraakte der tegels tot het allerzwaarste grijs van passerende wielrijders. Af en toe vlekte een moeder met kind zich temidden van deze donkere mannen. De bomen stonden uitgetreurd om het gaan van de zomer langs de rand van het trottoir. Alles was even somber. Rouw om een vrouw. Met mij viel het wel mee. Ik voelde dat ik noodzakelijk was voor Ans. Ik was van nut en dus gelukkig. Want was het besef niet gemist te kunnen worden voor mij geen factor voor geluk?

Na een uurtje kwam ik weer thuis. Ans was boven. Ze stond schuin voor het raam met haar vingers bij de mond. Ze had andere kleren aangetrokken. Haar cognackleurige rok contrasteerde fel met het donkergroene slaapkamerkleed. Haar witte jumpertje stond strak om haar bovenlijf. Ze wist dat ik deze combinatie erg mooi vond. Ze had het voor mij gedaan.

- Ik heb de post weggebracht.

- Zo... veel?

- Ongeveer tweehonderd.

Ze had zich omgedraaid en liep nu naar het tuinstoeltje dat, als het niet buiten gebruikt werd, op haar kamer stond. Ze ging zitten en ik zette me neer op het bed tegenover haar. Ze zuchtte diep en legde haar hoofd achterover. Haar handen lagen hulpeloos in haar schoot en ze bewoog de vingers niet. Ze zei niets en keek aldoor maar in de richting van de lamp.

- Moet ik nog iets voor je doen? -

Ze negeerde mijn vraag - althans dat dacht ik - en stelde een wedervraag.

- Heb je moeder al gezien? -

Ze sprak nooit over ‘moeder’ en ik heb haar nooit zo aangesproken. Meestal zeiden we, zij serieus ik enigszins spottend: Moe Stolk.

- Nee -

- Ik heb het kleed eraf gehaald. Laten we even gaan -

Maar dat wilde ik niet. Nu niet en nooit. Ik zag haar strak aan en zei:

- Nee, liever niet, Ans -

Ze plaatste haar handen op de stoelleuning en ging rechtop zitten.

[p. 61]

- Maar Paul, waarom niet? -

- Ja... eh... Ans, ik doe het liever niet of anders gezegd: ik doe het helemaal niet. Als ik ernaar ga kijken, houd ik altijd bij me hoe ze er als dood uitzag. Nu zie ik ze levend voor me. Zoals ze koffie brengt of... eh... nou ja, noem maar op. -

Ze streek de lok die over haar voorhoofd hing naar achteren.

- Hé nee, Paul, dat meen je niet. Dat moet je niet zeggen. Ze ligt er net zo mooi bij. Alsof ze ligt te bidden, zo vredig, zo rustig.

Maar ik kon daar niet inkomen: een lijk is een lijk, een dode is een dode, al ligt deze ook duizendmaal in een strakgesteven hemd en al glinstert de glasplaat nu nog zo prachtig.

- Nee, Ans. Ik kan het niet. Ik vind het vervelend voor jou, maar ik doe het niet. -

- Paul. Néé - zei ze, heel bewust en krachtig, alsof het zeer belangrijk was mij te overtuigen, - Paul. Je doet verkeerd. Haar laatste gestalte zal je niet achtervolgen. Ik weet het zeker. Het zal je goed doen, Paul. Kom mee!’ -

Ze greep mijn handen en trok. Maar ik bleef zitten en maakte me zelfs los van haar klemmende greep. Ik voelde hoe ze verslapte en hoe ze tenslotte doodstil bleef liggen. Zelfs haar huid trilde niet. Ik voelde: de benauwende stilte voor de sprong van het roofdier. De kamer werd nauwer. De deur versprong van zijn plaats naar alle kanten. Overal deuren. De reprodukties van Braque sprongen als dode vissen op het behang. Het bed kraakte en zakte. Ik voelde dat ze opstond. Ik wist dat het komen zou. Ze liep vlug naar de muur, zette haar vingers naast haar lichaam en riep:

- Je durft niet Paul. Je bent een lafaard. Je kan niet naar haar kijken. Je kan haar dode beeld niet verdragen. Want ze zegt niets meer, hè? En jij kan ook niets meer zeggen. Ze had gelijk: je houdt niet van haar. Ik heb het ook vermoed, maar je zei dat het niet waar was. Je bent een huichelaar. Een leugenaar. Een schoft. Je hebt nooit van haar gehouden. -

Ze draaide zich om en drukte zich plat tegen de muur. Haar rechterhand lag uitgespreid op het behang en haar kin stootte voortdurend tegen de wand, terwijl ze kreunde:

- O Paul, waarom? waarom? -

Ik liet haar staan. Wat moest ik anders doen? Haar beetpakken? - haar lostrekken, zoals je klimop trekt van steen? - zeggen dat het niet waar was? - dat ze zich vergiste? Ach nee. Ik wilde de zaak niet erger maken dan ze was. Ze wist en zei het. Ze had gelijk. Volkomen gelijk.