Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 161]

Kees Ouboter
Enige verkenningen naar aanleiding van de Nobel-prijzen voor literatuur

Strikt genomen heeft het zojuist bij Elsevier's Publishing Cie verschenen boek ‘Nobel, the Man and His Prizes’, reeds een stukje geschiedenis achter de rug. De eerste druk die gelijktijdig in Stockholm en ergens in de Verenigde Staten in 1950 is verschenen heeft, naar ik aannemen mag, niet die algemene bekendheid gekregen, waarop de tweede gewijzigde en bijgewerkte druk zeker rekenen mag. Niettemin vind ik in het 14e deel van de zesde druk van de Winkler Prins Encyclopaedie in 1952 dit standaardwerk genoemd. Het is er dan reeds en dient ieder die zó nieuwsgierig geworden is naar de faits en gestes van dit vermaarde instituut dat hij de schriftelijke verantwoording lezen wil.

Er is geen opzet, iets geheim te houden, niet in 1950 en niet in 1962. Het opstel over de prijzen voor literatuur is zo bedachtzaam en waardig geschreven, de schrijver Anders Österling is er zo weinig op uit, iets goed te praten of te rechtvaardigen, dat de opwinding die de lectuur mij gebracht heeft, daaruit niet te verklaren is.

Het opwindende schuilt in de materie zelf, in wat wel en wat niet in dit opstel te lezen staat, de vergissingen en het verzuim dat verantwoord wordt, b.v. het niet bekronen van Ibsen en Tolstoi, en datgene wat ook de zeer belezen en wijze schrijver, die vanaf 1921 zitting heeft gehad in het comité voor de prijzen, ontgaan is, of wat en wie hij van zo weinig belang geacht heeft dat hij het blanco laat. De schrijver is ook hier gemakkelijk te verontschuldigen. In 70 bladzijden schrijft men geen opstel over de wereldliteratuur van de laatste 60 jaar zonder belangrijke namen te vergeten. Men vergeet deze namen niet, maar zij vallen over de rand van het artikel. Zo Marcel Proust en James Joyce. Maar zelfs daar kan men de schrijver niets verwijten. Hij heeft toch in zijn overzicht met leedwezen geconstateerd, dat door de beperkingen die de opdracht met zich meebracht, de avant-garde niet tot haar recht gekomen is.

Niet alleen de avant-garde, tal van nationale minderheden zullen zich tenachtergesteld voelen. Hoewel met hun miskende waarde ten volle rekening gehouden is, is het gevaar van een ordinaire internationale burenruzie, waarin de jaloezie vrij spel heeft, niet denkbeeldig.

Nu zou men dit mijnenveld simpelweg kunnen vermijden en daarin een gelijkwaardig partner van de Zweedse geleerde blijven. Zo spreekt hij over de geschiedenis van onvergefelijke omissies die de geschiedenis van de Nobelprijzen voor literatuur in feite is en maakt de volzin af door tegelijkertijd te stellen dat het aantal vergissingen heel weinig geweest is. Nu is een verzuim

[p. 162]

iets anders dan een vergissing, en de schrijver had beide niet moeten verbinden. Dit wordt nog pijnlijker zodra men deze zin legt naast die uit het begin van het opstel, waarin als argument om de opdracht van Nobel te aanvaarden, tégen heel wat bezwaren van de Zweedse Academie in, dit aangevoerd is, wat ook de doorslag gegeven heeft: ‘een lichaam dat de literatuur van het eigen land te beoordelen heeft, kan het zich niet veroorloven onwetend te blijven over het beste dat in het buitenland verschenen is...’

De conclusie, dat men in het begin van deze eeuw wel wat optimistisch geweest is over de mogelijkheid dit beste in het buitenland, waar dan ook verschenen te leren kennen, ligt voor de hand. Zo ver gaat het opstel niet, kan het wellicht ook niet gaan omdat daarmee 60 jaar inspannende en zeer belangwekkende arbeid op losse schroeven gesteld zou zijn.

Wel laat een dergelijke conclusie zich met gemak uit de vele minutieuze overwegingen van het verslag afleiden.

Met name de opmerkingen over de moeilijkheden om lyriek, geschreven in de taal die de leden van de jury niet beheersen, te beoordelen - dit n.a.v. het werk van een Grieks dichter, die kandidaat geweest is in het jaar 1931 maar op grond van juist deze moeilijkheid afgevoerd is - leveren een scherp getuigenis tegen het vermogen van de Academie om een competent oordeel te vellen. De resultaten van 60 jaar literatuurprijzen, verdeeld over de diverse nationaliteiten, een tabel even kras als bedriegelijk, zou ik willen stellen tegenover de zelfs nu nog onoverkomelijk schijnende moeilijkheden, de diverse nationale literaturen in Europa en daarbuiten, tot elkaar in relatie te brengen.

Aan deze confrontatie van getallen en nuances ontspringt dan op z'n minst deze zekerheid dat nooit aan de negatieve uitkomst van deze bekroningen voor onze literatuur enige bepaling van het niveau van onze nederlandstalige literatuur te ontlenen valt. Niet ten gunste en niet ten ongunste. Iemand als dr. F.C. Dominicus maakt zich met een dergelijke conclusie, waarbij de nederlandse literatuur haar gerechte loon ontvangt, dan ook schuldig aan een onwetenschappelijk stemming maken. En dat terwijl juist de prijzen voor literatuur zulk interessant onderzoekingsmateriaal opleveren.

Het is wel een boeiend panorama, dat van de wereldliteratuur van deze eeuw, dat wij via de lectuur van dit opstel zich zien ontrollen. Het woord wereld is niet vrij van overdrijving, immers de wereld buiten Europa komt pas in de loop van deze 60 jaar in zicht. En dan nog maar incidenteel en fragmentarisch, alsof grote mistbanken het zicht belemmeren. Maar het is eerder de idee en de opzet dan de verwerkelijking daarvan die er hier op aan komt.

Die idee is in haar ontwikkeling in deze eeuw niet typisch literair. De literatuur was voor Nobel een werkster van het elfde uur. Hij vertrouwde haar niet helemaal, was vooral van het naturalisme dat hij had zien opkomen en groot worden, afkerig. De wetenschap moet hem een betrouwbaarder apparaat voor de toekomst hebben geleken. Als kind van zijn tijd geloofde hij in

[p. 163]

idealen en vooruitgang, ondanks en misschien wel juist omdat de schaduwen overal steeds groter werden.

Als wij over idee spreken moeten wij eerst Nobel's directe bedoeling laten spreken. Toen de literatuur zich tenslotte bij de wetenschappen voegde, als enkeling - de kunsten bleven buiten beschouwing -, moest zij onder een heel bepaalde staf door, onder de bepaling dat alleen bekroond zou worden dat uitstekende - de Engelse tekst geeft outstanding - werk dat getuigde van een idealistische tendens. De opeenvolgende jury's hebben zich steeds aan deze bepaling gehouden en het getuigt voor het breed begrip van deze lieden dat zij het begrip idealistisch zo lenig hebben weten te houden, dat werk van de meest uiteenlopende gezindheid, werk van uiterst critische geesten, op deze 19e-eeuwse noemer gebracht kon worden. Dat er ook veel voor ons oog uitstekend werk niet in aanmerking is gekomen, hangt met een andere ingrijpende beperking samen: de prijs kan slechts bij het leven van de auteur worden toegekend. Die Kunst ist lang und kurz ist unser Leben.

De idee die bij Nobel voorgezeten heeft was humanistisch en streefde naar voorbeelden. En passant evenwel keek deze idealist over de grenzen van diverse, bont kakelende naties heen.

Dat had de Romantiek natuurlijk al een eeuw eerder gedaan, zo Herder in zijn speurtocht naar poëzie bij de verste en vreemdste volken.

Nobel echter, in zijn ethisch idealisme en imperialisme, greep naar een geheel dat hij nauwelijks zag, dat niet meer was dan een uitvloeisel van zijn idealisme, dat immers altijd eenheid wil, al zou ze die moeten opleggen.

Als Nederlander oordeel ik niet uit afgunst, indien ik stel dat de opdracht van meet af aan onmogelijk is geweest en de kiemen in zich droeg voor de geschiedenis van onvergefelijke omissies, zoals dr. Österling zelf toegeeft en niet in het minst verzacht door de toevoeging dat tenminste nooit een onwaardige bekroond is. Het was reeds in het begin van deze eeuw onmogelijk, het beste te kennen buiten de grenzen van het eigen land. Het beste immers is zelden spectaculair, het beste is ook niet altijd voorbeeldig. Het gaat zelfs hoe langer hoe meer de vraag worden wat het beste is. Er staat aan het begin van deze eeuw een lange periode van desintegratie voor de deur, een uit elkaar groeien van kunstenaar en gemeenschap, van ideaal en kwaliteit, van het ethische en esthetische. Het ‘beste’ fladdert daar maar zo'n beetje tussen door als een opgeschrikte vogel of als een banale gemeenplaats, zodat zelfs gecondenseerde wetenschap en literatuur zich Het Beste kan gaan noemen. Zelden zijn idealen zo gekelderd dan nadat Alfred Nobel in zijn testament literair werk met een idealistische tendens heeft willen bekronen. Dat de geschiedenis van de Nobel-prijzen voor literatuur zich op een hoog niveau bevindt, ook al is zij dan tegelijk de geschiedenis van onvergefelijke omissies, is ongetwijfeld te danken aan het vele werk dat de jury's met grote nauwkeurigheid en pijnlijke zorg voor objectiviteit heeft verricht.

[p. 164]

Maar de grootste moeilijkheid in Nobel's secundaire idee, de idee van een nieuwe eenheid, ligt in het gegeven van zeer vele naties en lukraak parallel daarmee zeer vele talen. Wetenschap, zelfs de meeste kunsten die naar Nobel's wilsbeschikking niet meedoen, zijn niet gebonden aan een taal. Literatuur wel. Deze band kan losser gemaakt worden: de vertaling trekt het literaire werk vleugels aan. Of de vleugels passen is een tweede. De diverse genre's laten zich niet alle even makkelijk overbrengen. Poëzie misschien het minst, al is onlangs in een nederlandse vertaling van buitenlandse poëzie betoogd dat alle poëzie te vertalen is. Een idealistische tendens, lijkt mij, die het accent alleen wat anders legt dan Nobel het voor goed 60 jaar heeft gedaan. Maar zelfs wie de vertaling als een volstrekt adequaat middel tot overbrenging en behoud van het oorspronkelijk literair kunstwerk ziet, zal moeten toegeven dat de vereiste zorg voor de vertaling op vrijwel alle plaatsen ter wereld nog beginnen moet. Die zorg heeft vele aspecten, taalkundige, sociaalpsychologische, volkerenpsychologische en, niet in de laatste plaats, economische. De zending heeft het waarschijnlijk, in de vertaling van het Ene Boek, het verst gebracht. Daarvoor brengt men ook offers en - o, heerlijke paradox - geld.

Iets gaat er schemeren van het essentiële belang van goede vertalingen. Onlangs is in een ingezonden stuk - van de dichter J.C. van Schagen - de vertaler van literair werk auteur genoemd. Het vraagstuk van de vertaling moet echter veel verder worden doordacht en doorleefd, behoeft zeker aanvankelijk de steun van grote lichamen als de overheid en grote verenigingen, academiën, enz. voordat er iets zichtbaar wordt van een gemeenschap die boven de eigen taalparochie uitgroeien kan. ‘Eén wereld of géén’ geldt binnen niet al te lange tijd ook voor de literatuur. Maar hoeveel crises wij nog moeten doormaken, met inbegrip van alle schijncrises, wie zal het zeggen. Wij zitten erin, wij moeten vooruit; achter ons ligt het feodalisme, dat zich op de meest verrassende wijzen roert. Het ligt niet achter ons, het omgeeft ons, het voert zijn kluchten en tragedies voor ons op, maar bij nader toezien is het allemaal poppenkast.

Feodalisme - de verduidelijking lijkt me wel gewenst - is die houding die de groei naar een nieuwe ruimte, die alle verdere groeikansen verhindert. Het is het behagelijk rusten in verleden vormen, maar evengoed het cultiveren van de vormloosheid, het anti zijn, roofbouw. De nevels hangen niet alleen over het panorama, zij hangen tot voor onze voeten. Het lijkt wel alsof de misprijzers van onze hedendaagse eigen literatuur gelijk zullen krijgen.

Maar nee, dat toch niet. Hun motieven en hun vergelijkingsmateriaal was verkeerd gekozen. De crisis is niet een crisis ter plaatse, zij is algemeen. Crisis is ook voortgang en deze lieden kijken achter zich. De hand aan de ploeg. Er is ontzaglijk veel te doen.

Een prachtig stuk literatuurbeschouwing en passant is het opstel over de Nobel-prijzen voor literatuur. Om de precieze en voorzichtige zinnen van

[p. 165]

deze geleerde, die zo eenvoudig kan schrijven, hangen licht en schaduw, laten zich perspectieven en risico's vermoeden. Het koele, uiterst goed gemanierde Engels van Dr. Österling, staat in een humoristische tegenstelling tot de eindeloze gebieden die het beschouwt en de rommelige, soms zelfs chaotische vergezichten die het ons ontvouwt. Een veelvoudige stimulans tot de verdere ontwikkeling van het essay, vroedvrouw bij uitnemendheid bij de geboorte van het nieuwe besef.

Werpen we nog een enkele blik in het landschap. Dat veld vol bedrijvigheid vóór ons is de socialisering van de literatuur. Dat grauwe, waar een aantal schichtige figuren, waarschijnlijk schrijvers, belligerent op af stormen heet staatssocialisme. Het grauwe dat ze de rug toedraaien heet individualisme. Sommigen lopen ruggewaarts naar het nieuwe heen: hun handen zijn onduidelijk gericht, men weet niet of ze iets afweren of juist willen behouden. Die masten die men in deze sector overal ziet opgericht zijn de prijzen. De lijsten op zwarte borden - duidelijk te onderscheiden als men de verrekijker hanteert - zijn de verkoopcijfers. De rechts en links uitgedeelde gestencilde blaadjes - alleen zichtbaar voor de beste kijkers - de literaire tijdschriften der jongeren. Het gespierde gebaar, het lelijke woord, de ontkenning, lijken het veld wel te beheersen. Maar dan ziet u toch verkeerd. Van deze afstand neemt men het gepolijste en gladde minder duidelijk waar. Toch is het er en staat op de verkoopborden hoog genoteerd. Gebruiksliteratuur, die aan een animaal grote behoefte der massa voldoet. Ze lijkt wel dieptepsychologisch berekend, maar dat is niet zo: ze is spontaan ontstaan, eerlijk als goud en diep daarbij. Merkwaardig alleen dat ze zo makkelijk te continueren en bijna fabriekmatig te produceren is. In de vorige eeuw heeft men haar kitsch genoemd en daarbij niet eens aan literatuur gedacht. Nu breidt het verschijnsel zo snel uit, dat men het als een verwensing (zoiets als: krijg de p....) of als een scheldwoord gaat hanteren.

Het tijdschrift Ontmoeting, volgens kenners weinig geavanceerd in de richting van de toekomst - ja, hier links vooraan - overweegt zelfs een extra-nummer aan de kitsch te wijden, maar Prof. dr. S. Dresden is met zijn geschrift ‘Souvenir - een beschouwing over kunst en kitsch’ (Bert Bakker/Daamen, 1963) het trage tijdschrift net een slag voor geweest. De enige kans voor het blad is nu nog, het verschijnsel meer in den brede te onderzoeken. Kitsch in heel het sociale leven.

De socialisering van de literatuur. Gaat het om massa of om kwaliteit? Maar dat zijn normen van gister. Men heeft door deze normering de socialisatie al bij voorbaat verdacht gemaakt.

Er zijn nieuwe raakvlakken tussen literatuur en maatschappij. Zie er niet aan voorbij. Nieuwe kansen, nieuwe hoogtepunten... ‘En temidden van die rommel, dreef de torenspits van Bommel.’ Dat is ons vaderland, dat tot op heden de prijs is misgelopen (o schande, unexpiable sin), maar dat, als het hem krijgt, de betrekkelijke waarde er wel van zal inzien. Want zo zijn wij, secundair

[p. 166]

reagerenden, voor ons komt de lof laat, als de lol er af is, maar de wijsheid der gematigden gloort.

Ik kom bij u terug voor dit onderwerp, want ook vooraf, ja juist vooraf, heb ik er lol in.