Ontmoeting. Jaargang 15

[p. 289]

Dr. R.G.K. Kraan
Ons Tijdschrift en Ontmoeting

Waarschijnlijk mag ik bij de lezers van Ontmoeting bekend veronderstellen, dat aan mijn proefschrift over Ons Tijdschrift (1896-1914) een stelling was toegevoegd die luidde: ‘Als onafhankelijk, kritisch orgaan der jongeren èn als naar literaire vernieuwing strevende periodiek heeft Ons Tijdschrift in de jaren 1904-1914 meer betekenis gehad dan het maandblad Ontmoeting in de periode van 1946 tot heden’. Redacteur C. Ouboter heeft althans in de dagbladen van het Diemer-concern (9 juni 1962) zijn bedenkingen tegen deze stelling ingebracht, terwijl in Ontmoeting zelf (‘Redactioneel’, juni 1962) reeds de feminiene inslag van mijn these is ‘onthuld’.

Nu is het eigenaardige van een academische stelling, dat zij een zekere mate van verdedigbaarheid dient te combineren met een toereikend kwantum aanvechtbaarheid. Aanvechtbaar is mijn stelling dus naar haar aard. Tot een verdediging en bredere motivering van het beweerde is echter slechts gelegenheid, wanneer de aanval op de promovendus wordt geopend. Nu dat is gebeurd, maak ik graag gebruik van de mogelijkheid mij in Ontmoeting nader te verantwoorden.

Juist omdat de nieuwste redactie van Ontmoeting is opgetreden met een beroep op ‘de medewerking van de lezers’ (15e jrg., pag. 3) - gelijk Hoogenbirk in 1896! - doe ik dit met enige vrijmoedigheid. Men moet namelijk mijn stelling niet meer laten beweren dan ze doet. Wanneer geponeerd wordt, dat Ons Tijdschrift in een bepaalde periode meer betekenis heeft gehad dan Ontmoeting in de na-oorlogse jaren, is het ongemotiveerd daarop te reageren alsof ik Ontmoeting zonder betekenis zou achten. Het mindere kan ook nog veel zijn... Ik breng dit niet te berde als een flauw handigheidje, maar omdat naar mijn smaak de reactie van Ontmoetingszijde weinig adequaat is geweest - een tikje gefrustreerd misschien? Mijn stelling bedoelde namelijk wel een uitdaging, maar geen stoot in de rug te zijn.

Laat ik vooropstellen, dat iedere vergelijking tussen voltooid verleden en zich ontwikkelend heden wel onvolkomen moet zijn. Zuivere parallellie is, zelfs in het historische, nimmer voorhanden. En toch dringt de vergelijking zich op. Öns Tijdschrift en Ontmoeting zijn door Rijnsdorp geboekstaafd als eerste en derde etappe in de protestants-christelijke literatuurbeoefening na 1880. Het zijn beide periodieken (geweest), die voor een stuk reformatorische cultuurarbeid een concentratiepunt wilden zijn. De proclamatie waarmee de jeugdige redactie van Ons Tijdschrift in 1904 naar voren trad, vertoont op de voornaamste punten frappante, soms bijna woordelijke, overeenkomst met de oprichtingsverklaring van Ontmoeting in 1946. Trouwens, redacteur Ouboter zelf typeert Ontmoeting als ‘de regelrechte nakomeling van Ons Tijdschrift’

[p. 290]

(Nw. Haagsche Crt., 9 juni 1962), daarmee voor mijn gevoel de mogelijkheid van een vergelijking impliciet toegevend.

Ik schets nu, globaal en eenzijdig, een enkele historische lijn. Ons Tijdschrift heeft in de jaren 1904-1914, strijdend tegen orthodoxe verstarring en kuyperiaans despotisme, pleitend voor radicale - ook literaire - vernieuwing, iets verricht van de seismograaffunctie van een jongere generatie. De voorstudie voor mijn dissertatie betekende voor mij persoonlijk een voortdurend meebewogen worden door de ernst van hun strijd, de zwaarte van hun worsteling, de tot in de ziel reikende heftigheid van aandoening, de bitterheid van wanbegrip en miskenning. In het kerkelijke optredend als De Achttien avant la lettre; in het politieke keer op keer zorgend voor een pijnlijk demasqué der ‘christelijke beginselpolitiek’; in het literaire onvermoeid agerend tegen de traditionele, nadrukkelijk-moraliserende geloofspropaganda en op eigen wijze ijverend voor een littérature engagée, even intens als onopzettelijk ‘doortrokken van geloofssentiment’ (L. Bückmann). Ons Tijdschrift was een blad - men denke slechts aan de befaamde Terugblik - waar men niet om heen kon; waar men tegen opbotste; waar de ‘grand old man’ zijn getrouwe kleine luyden herhaaldelijk en publiek tegen waarschuwen moest. Met profetisch elan heeft Ons Tijdschrift getuigd van de onafhankelijkheid, de onbevangen kritische geest en de literaire vernieuwingsdrang van een jongere generatie.

Wanneer R.L.K. Fokkema - de Ontmoeting-lezers bekend als de dichter Redbad Fokkema (14e jrg., pag. 14-15) - in het studentenblad Pharetra (6 juni 1962) naar aanleiding van mijn dissertatie opmerkt: ‘Opnieuw blijkt teleurstellend genoeg, dat wij nog niet veel verder zijn dan de medewerkers van Ons Tijdschrift’, dan ondersteun ik deze uitspraak, mèt de aantekening dat dit uiteraard nimmer een verwijt aan het adres van Ons Tijdschrift kan inhouden, maar dat het allen ná Ons Tijdschrift tot bezinning hoort te brengen.

In de periode van Opwaartsche Wegen zie ik van een dergelijke bezinning de duidelijke tekenen. Ik proef er het elan en de kritische zin, de ernst en de toewijding aan het ideaal, van de voorgangers van Ons Tijdschrift: in de scherpzinnigheid waarmee Van der Leek het manco-vraagstuk ontleedde, in de diepgaande discussie over het dichterschap-in-de-gemeente, in het optimisme waarmee Heeroma Het Derde Réveil proclameerde, in - last but not least - de resultaten van hun literaire produktie.

En Ontmoeting? Het werd in 1946 opgericht door drie wijze, bezadigde mannen van middelbare leeftijd - ten dele de vijftig gepasseerd -, ruimhartig genoeg overigens om al spoedig de ‘medezeggenschap der na de oorlog opkomende krachten’, die ‘op den duur een leidende plaats verdienen’, te erkennen (1e jr., pag. 400). Het program klinkt vertrouwd; het streven is respectabel; maar Ontmoeting is onmiskenbaar ontsproten aan het initiatief van een driemanschap dat stevig geworteld stond in de vooroorlogse traditie.

[p. 291]

Dit lijkt mij het juiste moment om royaal te erkennen, dat mijn stelling te ongenuanceerd spreekt over ‘Ontmoeting van 1946 tot heden’. Ontmoeting is van 1946 tot 1962 uiterlijk en innerlijk veranderd. Uiterlijk is het na de vijfde jaargang verschrompeld tot een periodiek waarvan de omvang per aflevering ongeveer ¼ bedraagt van het oude Ons Tijdschrift. (Ook een louter kwantitatieve vergelijking kan typerend zijn, vooral wanneer men overweegt, dat Ons Tijdschrift het steeds zonder enige subsidie heeft moeten stellen!). Innerlijk is Ontmoeting vanaf de 11e jaargang ten aanzien van haar ondertitel: algemeen cultureel maandblad, steeds opvallender een onvervulde belofte. Ons Tijdschrift voerde als ondertitel: Christelijk Letterkundig Maandblad, maar het bood aanzienlijk meer dan het beloofde: op theologisch en ethisch, op politiek en sociaal gebied. Is het onbillijk, van ‘de regelrechte nakomeling’ te verlangen, dat de pretentie: ‘algemeen cultureel maandblad’, wat meer gestalte krijgt?

Misschien klinkt dit alles wat bitter ten aanzien van Ontmoeting. Dat is dan werkelijk in strijd met mijn bedoeling. Tot goed begrip wil ik echter wel vermelden, dat mijn stelling niet slechts een uitdaging, maar ook een correctief bedoelde te zijn.

Een correctief, inzover zij zich keerde tegen de onevenwichtigheid en onevenredigheid in het, overigens veelszins voortreffelijke werk van Rijnsdorp, In Drie Etappen. Na een langdurige bestudering der Ons Tijdschrift-periode meende ik in de beschouwingen van de geschiedschrijver, der eerste Ontmoetingjaren iets te moeten rechtzetten. Naar mijn overtuiging is in geen der drie etappen zo ‘ten bloede toe gestreden’ als door de pioniers van Ons Tijdschrift. Daarom hinderde mij de vaak neerbuigende welwillendheid waarmee Rijnsdorp, in het bestek van ongeveer 25 pagina's, de literaire produktie van negentien jaargangen Ons Tijdschrift afdoet. In schril contrast daarmee staat namelijk de louter prijzende of schouderklopjes-uitdelende detaillering waarmee, in een overzicht van 40 pagina's, de eerste vijf jaargangen van Ontmoeting worden besproken, waarbij een overstelpend aantal ‘beloften’ en talenten de revue passeert. Wat dit laatste betreft komt tevens een algemener verschil tussen Ons Tijdschrift en Ontmoeting aan het licht: Ons Tijdschrift heeft zijn literair-vernieuwende taak niet in de laatste plaats gezocht in een onbewimpelde beoefening van de literaire kritiek. Het is hartverwarmend te lezen, hoe de redacteuren van Ons Tijdschrift, zonder aanzien des persoons, de romans van hun collega's onder het ontleedmes namen. Daartegenover treft Ontmoeting door een tamme adoration mutuelle.

Maar mijn stelling wilde ook een uitdaging zijn. Ontmoeting is veranderd tussen 1946 en 1962. Akkoord! Maar wanneer de oprichters van Ontmoeting bij hun aftreden als redacteur het waarschijnlijk achten (10e jrg., pag. 366), ‘dat er allerlei talent in gereformeerde kring in zijn ontplooiing geremd wordt omdat het, uit innerlijke of uitwendige oorzaak, niet voldoende vrijheid van ademhalen heeft’, dan klemt temeer de vraag - en de vergelijking met Ons

[p. 292]

Tijdschrift is naar mijn idee ‘een daad van eenvoudige rechtvaardigheid’ - waarom men dan tien jaar lang niet met meer passie geprobeerd heeft door de korst van verstarring heen te breken? Ontmoeting is altijd een ‘braaf’ blad geweest, waar geen burgerman aanstoot aan nam en geen kerkboderedacteur zich boos op hoefde te maken. Maar het is daarom ook een blad geweest, dat niemand schokte, aangreep, stuwde.

Wanneer de nieuwste redactie nu constateert (15e jrg., pag. 2), dat tussen 1946 en 1961 ‘de grote verandering’ ligt - hoewel ‘de zwenking nog lang niet voltooid’ heet - dan blijft dat een cryptische formule, zolang Ontmoeting die ommekeer niet metterdaad bewijst. Dat vergt, naar mijn idee, geen nieuwe esthetiek, wel een nieuwe geest; geen nieuw program, wel een nieuw perspectief. Zijn dit kreten, even kansloos als de mistige redactionele volzinnen over ‘generatievorming’ e.t.q.? Ik hoop het niet, want de zaak: een protestants-christelijke literatuurbeoefening in nieuwe geest, gaat mij zeer ter harte. En mij niet alleen. Ik citeer de verzuchting van een collega-neerlandicus in een recensie van Risseeuws Gasten en Vreemdelingen (Chr. Gymn. en Middelb. Onderwijs, 2 juni 1962): ‘Mag een schrijver anno 1960, juist als hij het Evangelie tot richtsnoer wil nemen voor leven en werk, de problemen die ons thans naar de keel grijpen, uit de weg gaan? Als er ooit een mancovraagstuk is geweest, dan bestaat dat nu: terwijl humanistisch-, a-religieus-, of zelfs nihilistisch-denkende schrijvers van nu de moed hebben op scherp intelligente en indringende wijze over de hedendaagse, zich onweerstaanbaar opdringende problemen te schrijven, babbelt de z.g. Christelijke roman meestal rustigjes voort in de achterkamertjes en op de akkertjes, ver van de snelwegen van het moderne leven. Waar blijft de kreet “uit de diepte” en het besef met z'n allen tegen de laatste muur te staan?’

De Boodschap in de impasse? Ja, maar dan toch vooral omdat wij zulke wanstaltige boodschappers zijn, die verlost moeten worden van onze opgetrokken schouders en onze vraagteken-gezichten. Ook in dit opzicht kan Ontmoeting zich spiegelen aan de voorgangers van Ons Tijdschrift. Of zal het bezwijken aan eigen scepsis en vaagheid?