Ontmoeting. Jaargang 14

[p. 301]

Roger Pieters
Traliën trekkend

Toen de canadezen vertrokken bleef er een vreemde geur van engelse sigaretten in de straten hangen. Een droomgeur. En toen werd de stad weer stil. Verschrikkelijk stil. De vlaggen hingen als voorbije stukken geschiedenis in de avondlucht. Als slappe vleermuizen. De mensen waren de vrijheid nog niet gewoon. Ze durfden nog niet lachen, niet meer lachen nadat de bevrijdende troepen vertrokken waren, langs de brede steenweg naar de kust toe. In de verte, over de rode horizon, lag het gerommel van kanonnen. Soms werd het laatste licht door helle vlammen uit elkaar gerukt. Soms werd het gerommel dieper, het drong in de zenuwen van de bevrijde burgers, en diep in hun lichaam ontmoette het de vrees die nog smeulde. Ze zogen de flarden sigarettenrook op om te blijven geloven in het herwonnen geluk. Ook het zien van het groepje krijgsgevangenen versterkte dit geloof. Zelfs in de nederlaag bleef het op- en neergaan van hun laarzen ritmisch, zij het minder uitdagend. Ze zongen niet. Ze trokken door de avond in het besef dat het spel uit was. Misschien verlangden ze reeds lang naar dit einde. Misschien waren er onder hen die tot het laatste ogenblik in het wonder bleven geloven, die wellicht nu nog geloofden. Maar zoals de anderen hielden zij het hoofd gebogen. Ze durfden niet opkijken naar de burgers op het voetpad, die ze hadden gekend. Die ze hadden overbluft toen hun troepen van zege naar zege trokken. De jongens, naast en achter het groepje, droegen ouderwetse geweren. Verouderde wapens. Maar het voelen van de gladde kolf in hun zachte handpalmen, bevredigde hun verlangen naar macht. Ze waren de overwinnaars. Ze glimlachten de kijkers toe, alsof zij zelf van over de zee waren gekomen om hen te bevrijden. Ze toonden zich royaal en deelden sigaretten uit onder de krijgsgevangenen, en ze voelden zich gelukkig omdat ze de oorlog zonder haat konden beëindigen.

Ook in de grote zaal van het stadhuis, waar de gevangenen werden ondergebracht, bleven ze gemoedelijk. Ze deelden het brood en de vleesblikjes uit en aten mee met de overwonnenen. Ze merkten de spot niet bij de door het vuur geharde soldaten.

Maar in de nacht kwam het geluid van de ontploffingen weer nader. Het kreeg scherpe randen. Eerst dachten ze dat het kwam door de stilte. Dat het slechts zinsbegoocheling was. Plots echter schrokken ze op bij een salvo dat als een onaangekondigd vuurwerk uit elkaar spatte. Het was alsof de kogels vlak boven hun hoofden gierden, ze trokken het hoofd tussen de schouders. Ook de gevangenen. Slechts een paar onder hen schenen het prettig te vinden. Als vissen die water ruiken. Ze keken de zaal rond alsof de strijd weer eens

[p. 302]

gewonnen was. Een stond recht. Rekte de stramheid uit zijn ruggegraat en geeuwde luidop. Hij kwam tot bij de jongens en vroeg een sigaret. Ongegeneerd. Gery zocht in zijn pakje, onder de indruk van de zelfzekerheid die van de duitser uitstraalde. Deze maakte een gebaar met het hoofd in de richting van het geluid:

‘Sie kommen wieder.’ Gery haalde de schouders op.

‘Ze zitten nog overal. De weerstandsnesten worden uitgeroeid.’ Op dit ogenblik geloofde hij in zijn woorden. Zijn zelfvertrouwen kwam terug.

‘Ga naar je plaats,’ zei hij.

De duitser ging zitten op de lange bank rechtover de drie jongens. Gery kon zijn adem ruiken.

‘Het was slechts een list toen ze wegtrokken. Langs daar gaan ze weg, langs ginder keren ze weer.’ Hij wees met de vinger de richtingen aan. Grijnsde tussen de sterke, gele tanden.

‘Der Krieg ist noch nicht fertig. Er zijn enkele lafaards onder. In elk leger zijn lafaards. Maar het gros van het leger is nog gaaf.’

‘Waarom liet jij je vangen?’ vroeg Freddy.

‘Beter een paar dagen krijgsgevangen dan voor altijd onder de grond. Het is niet de eerste keer dat ik gevangen word genomen,’ blufte hij. Dan hief hij het hoofd om te luisteren naar een nieuw salvo. Hij keek in de lucht en Gery verwachtte dat hij luidop zijn genoegen zou te kennen geven. Als na een geslaagd nummertje in het vuurwerk.

‘Ga naar je plaats,’ wou hij weer zeggen, maar na het nieuwe salvo was de stilte plots zo diep gevallen dat hij vreesde haar te zullen beroeren. De stilte was een kostbare kristallen vaas en elk geluid kon haar aan scherven laten springen. Toen hoorden zij stappen over het marktplein. Vlugge stappen als van iemand die in doodsangst vlucht. En gebonk op de poort. Het klonk schrikwekkend in de grote, lege hal.

‘Ze zijn terug,’ hijgde de bode. ‘Ze hebben A neergeschoten. Op de kaai. Maak je weg. Ze komen naar hier toe wanneer ze weten dat hier gevangenen zitten.’ Gery rilde. Poogde zijn evenwicht te hervinden door diep de koele nachtlucht in te ademen. Toen de andere wat tot kalmte was gekomen deed hij het relaas van de inval. De duitsers hadden urenlang aan de andere zijde van het kanaal gestaan met een paar lichte kanonnen. Af en toe een schot lossend, tastend naar de sterkte van de verdediging. Tenslotte waren ze in volle vaart de brug overgereden, wild om zich heen schietend, het salvo dat zij hadden gehoord. Een verloren kogel had A gedood. De duitsers hadden niet gestopt, waren doorgereden naar het andere eind van de stad en Syl, de ongeluksbode, was de onheilspellend-stille straten doorgerend om de jongens te berichten.

Gery rilde opnieuw. Langs de vier zijden van het marktplein lagen schaduwen en ook de aanpalende straten vormden diepe, donkere trechters en hij stelde zich telkens weer voor dat hij in die schaduwen bewegende gestalten zag. Sluipende soldaten. Sluipend langsheen de muur. Hij klemde de vingers

[p. 303]

harder om de koude loop van het geweer, probeerde zich voor te stellen hoe een mogelijke strijd aflopen kon. In de uitgestrekte, lege ruimte van het marktplein zouden de schoten duizendmaal weerkaatst worden. De gevangenen zouden hen in de rug aanvallen. ‘Ik ga terug,’ zegde Syl. Het geluid dat zijn schoenen maakte klonk erg jong. Onvoldragen.

Maar de nacht kroop naar zijn eind zonder dat er iets gebeurde. Af en toe slechts klonk er een schot. Plagend. Er aan herinnerend dat de oorlog niet gedaan was. De gevangenen sliepen. Onordelijk door elkaar. Alsof iemand armenvol grauwe jassen en broeken en laarzen rondgestrooid had. Ook de twee jongens sliepen en Gery vocht tegen de vaak. Hij was blij toen één van de soldaten bij hem kwam. Hij zag er erg oud uit. Veertig jaar misschien of ouder nog.

‘Mag ik gaan zitten?’ vroeg hij beleefd. Hij presenteerde Gery een duitse sigaret en deze aanvaardde dankbaar. Het was bijna weer als voorheen. De duitsers waren nooit weg geweest en af en toe, in een joviale bui, deelden ze sigaretten uit.

‘Mag ik wat vragen?’ vroeg de soldaat. Bijna als mijn vader, dacht Gery, hij is zo oud als mijn vader. De handen van de soldaat beefden, soms trok de rilling verder doorheen zijn ganse lichaam. Met snokken.

‘Ik ken een vrouw in O. Ik zal je haar adres geven. Wil je haar dit overhandigen?’ Hij reikte Gery een briefomslag toe, schoof zijn armbanduurwerk en zijn ring los. ‘Het is niet veel maar ik zou het toch kwijtraken. In het kamp. Ik zou het wellicht omwisselen voor voedsel of sigaretten.’

‘Niet bij de engelsen,’ zegde Gery. ‘De geallieerden behandelen hun gevangenen menselijk.’

‘Denk je dat ze ons lang zullen houden?’

‘De oorlog is nog niet gedaan. En achteraf... Ik weet niet... Ik denk wel dat ze jullie na enkele maanden naar huis laten gaan. Of geloof je ook nog in een duitse overwinning?’ vroeg Gery, wat sarcastisch. De soldaat grinnikte. ‘Het ware misschien beter geweest had ik het ooit kunnen geloven. De oorlog stond tussen mij en Marie-Louise.’

‘Wie is Marie-Louise?’ De soldaat maakte een gebaar in de richting van de brief.

‘Ben je kwaad op ons?’ vroeg hij.

‘Ik heb er nooit veel over na gedacht. Vroeger was ik kwaad. Mijn beste vrienden werden aangehouden en ikzelf moest onderduiken. Jullie deden ons honger lijden. Maar nu jullie verslagen zijn... Het is anders geworden.’

‘Ik kan het begrijpen. De haat moet zich ergens op vestigen. Maar wij hielden evenmin van de oorlog als jullie. Wij geloofden dat hij rechtvaardig is. Dat hij ons werd opgedrongen. Geen enkel volk zou zich laten afmaken wanneer het niet geloofde dat zijn zaak rechtvaardig was. Denk je dat de... dat ze terugkomen? Ik hoorde schieten?’

[p. 304]

‘Dan is immers alles opgelost. Dan ben je vrij om naar Marie-Louise te gaan.’ Gery besefte te laat dat hij bitter had gesproken. De soldaat keek op zijn handen, met de zwartgerande, gekraakte vingernagels.

‘Niets is opgelost. De oplossing wordt slechts uitgesteld. En ze kómen terug. Wij duitsers houden van heldendaden, ook al weten we dat ze volmaakt nutteloos zijn.’

‘Het ware geen heldendaad jullie te komen... verlossen. Drie ongetrainde jongens kunnen ze wel aan.’

‘Dat weten ze niet... Wanneer ze komen wil ik niet meer mee. Ik verstop me. Er moet een kelder zijn onder dit gebouw.’ Gery haalde onverschillig de schouders op. Zijn eigen zorg was groot genoeg dan dat hij die van een wildvreemde vijand op zich laden zou.

‘Je kunt het proberen.’

‘Wat doe jij?’ Een ogenblik keken ze elkaar aan. De moegevochten soldaat en de jongen die de oorlog nog niet kende.

‘Je kunt de strijd niet aan met dit geweer,’ zegde de soldaat. ‘Je moet het steeds weer opnieuw laden. Na elk schot. Hebben jullie nog andere wapens?’ ‘O ja,’ wilde Gery liegen, doch hij begreep dat deze man hem slechts helpen wilde. ‘Een paar handgranaten. Een revolver... Je hebt gelijk, we kunnen ons niet meten. Laat ons hopen dat ze de stad niet indurven.’

‘Ze durven alles. Ze zijn op het punt gekomen dat ze geloven dat elke onzinnige daad de krijgskansen kan doen keren. Elk verliezend leger doet zulke dingen. Een in 't nauw gedreven soldaat verwacht een mirakel.’

De ochtend kwam met vegen over het marktplein. De soldaten keken voor de ramen naar de zon die boven op de gevelkappen lag. Eén vlag hing nog in de morgendauw. Slap. Enkele gevangenen grinnikten en wezen naar de vlag. Telkens wanneer er geschoten werd grinnikten ze. De salvo's volgden elkaar nu vlugger op. Het geluid ketste tegen de ruiten. Straks worden ze onrustig, dacht Gery. We moeten ze op de een of andere manier overbluffen. Wanneer ze geloven dat we schrik hebben breken ze uit. Waarom deden ze het eigenlijk allang niet? denkt hij. Misschien zijn ze blij dat het voorbij is. Dat ze eindelijk een betrekkelijke zekerheid gevonden hebben. Dezelfde arrogante gevangene van gisterenavond kwam grijnzend op Gery toe. Misschien heeft hij iets gezien, dacht Gery. Of hij komt me hun voorwaarden stellen. Zonder vlag, zonder deemoed. ‘Wir haben Hunger,’ zegt de duitser. ‘Wir müssen etwas zu essen haben.’

Dit was redelijk, dacht Gery. En een nieuw probleem. Hij riep zijn kameraden. Ze zouden brood halen. Buiten leek het nu rustig. Het was volop dag. Het schieten klonk nog steeds even ver. Alsof de geweren automatisch schoten, zo regelmatig vielen de schoten.

‘Let op bij de dwarsstraten,’ waarschuwde Gery. ‘Vraag een mand bij de bakker. Zeg hem dat iemand het wel zal betalen. Misschien de duitsers zelf,’

[p. 305]

grinnikte hij wat zuur. ‘Wanneer ze terugkeren.’

Terwijl de jongens weg waren bleef Gery in de hal kijken. Spiedend over het marktplein. Hij voelde zich nu veel rustiger dan deze nacht. Bijna geloofde hij dat de duitsers nooit tot hier zouden komen. Dat het slechts in hun bedoeling lag het verkeer langs de grote baan te controleren. Hij poogde zich ervan te overtuigen dat de veertig ongewapende gevangenen slechts een blok aan het been van de strijdende troepen konden zijn. Of dat zij niet wisten dat er krijgsgevangenen in de stad waren. Hij probeerde de grendel van zijn geweer. Tastte in zijn jaszak naar de kogels, alsof het bezit daarvan hem enige veiligheid kon waarborgen. De jongens bleven lang weg. Misschien had de bakker nu geen brood. Waarom zou hij ook gebakken hebben vannacht? Welke koper zou zich over straat durven wagen? Onder de parabolen der kogels. Binnen werden de gevangenen rumoeriger. Hij onderscheidde enkele woorden: ‘Brot. Hunger. Essen.’ Waarom denken zij niet aan hun nederlaag? vroeg Gery zich af. Of aan een mogelijke bevrijding? Hij keek in de open deur, naar de vragende ogen van veertig mannen in smoezelige uniformen. Zijn partner van de vorige nacht, de soldaat van Marie-Louise, zat helemaal alleen op een lage bank onder het venster. Uitgestoten. Onwillekeurig tastte Gery naar zijn binnenzak. Vijfhonderd mark zat er in het omslag. Wat zal Marie-Louise met vijfhonderd duitse marken aanvangen? Misschien kan ze dit biljet laten inlijsten als souvenir aan een oude, vies-ruikende soldaat.

Toen de jongens terugkeerden met het brood verdrongen de gevangenen zich voor de deur. Gery sneed de broden middendoor en dan weer en deelde de hompen uit. De lust om zelf te eten ontviel hem toen hij zag hoe gulzig de gevangenen in het droge brood beten. Hij hoopte dat ze zich zouden herinneren dat hij ze menselijk had behandeld.

Dan, in een plotse opwelling van moed en overmoed, zegde hij tot zijn twee kameraden:

‘Gaan jullie maar naar huis. Ze zullen wel stil blijven wanneer ze geëten hebben.’

Ze poogden slechts te protesteren voor de vorm. Hij wist dat ze bang waren.

Dat ze te jong waren voor dit werk.

‘En wanneer de duitsers komen?’

‘Wat we samen kunnen, kan ik ook alleen. Weglopen.’

‘En de gevangenen?’

‘Die zijn blij wanneer ze hier rustig kunnen blijven. Ik hou ze wel stil.’ Ze slopen langs de muur weg. Misschien komen de canadezen nu vlug terug, dacht Gery. Ze moeten verwittigd zijn dat de duitsers de stad onder controle hebben. Zouden het onze mannen zijn die ginder ver schieten? Wat voor een soort van oorlog voeren zij? Liggend op de buik wellicht, achter een bunker of een laag muurtje en schietend naar een ander muurtje waarachter zij een vijand vermoeden. Kauwend op een grasstengel of een kauwgom, herinnering aan de bevrijding. Pogend de lust tot roken te bedwingen. Kijkend naar de

[p. 306]

brokjes steen die omhoog springen onder elk schot. Misschien houden zij het wel uit tot de canadezen terugkeren. Aan de overzijde van het plein hing nog steeds de vlag. Nu wapperde zij lichtjes. Speels. Zolang die vlag wappert kan er niets gebeuren, dacht Gery. Toen stond plots weer de oude soldaat naast hem. Onhoorbaar.

‘Wat doen we wanneer ze terugkeren?’ vroeg hij.

‘Ze keren niet terug. Ze hadden het sedert lang kunnen doen. Of misschien zijn de onzen ginder te sterk.’

‘De schoten schijnen te naderen.’

‘Verbeelding. Jij moet toch niet bang zijn,’ vroeg Gery met moeilijk te verbergen weerzin. Wat heeft hij gedaan, dacht hij, dat hij bang is zijn kameraden terug te zien?

‘Wanneer ze komen vlucht ik. Darf ich?’

‘Je bent oud genoeg om mijn vader te zijn,’ zegde Gery. ‘Moet ik je voorschrijven wat je doen of laten zult?’

Dan bleef het weer vijf minuten stil. Gery hoorde plots het tikken van de grote klok in de hal. Hij had willen glimlachen omdat alles zo rustig was. Wat verbeeld ik me, dacht hij. De oorlog is ver weg. Een kilometer of tien kilometer, of honderd. En toen zag hij plots vier duitsers die van achter de hoek kwamen geglipt. Zo plots waren ze er dat hij zelfs niet schrok. Zelfs niet bang werd, al was hun aanblik ook vreesaanjagend. De helmen glommen in de zon en de zon lag ook op hun bruin en groen gevlekte mantels. Misschien waanden ze zich achtervolgd, want ze drukten zich heel dicht tegen de muur aan. Gery vergat zijn gevangenen en liep naar de achterdeur van het stadhuis. Toen hij de deur opengooide werd naar binnen geschoten. De brokjes kalk vlogen uit de muur. Nu eerst werd Gery bang. Hij zag geen uitweg meer. In de zaal waar de gevangenen zaten bleef het wonderlijk stil. Gery liep naar de bureaux, rukte een venster open en liet zich naar beneden glijden. Kroop over de prikkeldraad die de duitsers er nog even voorheen hadden gespannen en toen hoorde hij achter zich de lichte plof van vallende voeten in het gras. Wanneer hij over de schouder keek zag hij de oude soldaat. Gery vloekte binnensmonds. Ergens heel dicht bij klonk geweervuur. Snel achtereen vielen de schoten. Eindelijk raakte hij door de prikkeldraad en zette het op een lopen. Langsheen de haag. Kon hij achter de bescherming van de haag blijven liggen. Liggen en slapen in de zon tot alles voorbij was. Het kon niet lang meer duren. Maar toen hadden ze hem waarschijnlijk opgemerkt want de schoten vielen vlugger. Lopend door de straat keek hij over de schouder en zag de vier soldaten van daarstraks midden op het marktplein staan. Het machinegeweer onder de arm. Iemand riep vlak achter hem. Ook van uit de huizen aan het andere eind van de straat werd geschoten. Systematischer. En Gery liep. Vijftig meter konden hem scheiden van de hoek maar de sekonden bleven duren. Even dreigde hij te vallen, hij dacht zelfs dat hij getroffen was, doch door de snelheid op te drijven kon hij zijn evenwicht

[p. 307]

hervinden. Achter zich hoorde hij plots een schreeuw. Onmenselijk luid. Onmiddellijk daarop was Gery achter de hoek. Liet zich neervallen, plat op de buik en hijgend naar adem. Zonder zich zelfs ervan te vergewissen dat er aan deze zijde geen gevaar dreigde. Heel dicht bij zijn ogen waren de grijze plaveien, onder zijn adem waaide het stof op. En nog steeds werd er geschoten, metodischer nu. Vanuit het bovenraam van een der huizen stak de loop van een geweer. De schoten vielen regelmatig. De hete lucht snijdend. De stilte snijdend. Traliën trekkend. Gery poogde te onderscheiden of de duitser nog enig geluid maakte. Hij hoorde niets. Geen gekreun meer. Onbewust tastte hij naar zijn binnenzak. Vijfhonderd mark. Niet genoeg voor een fatsoenlijke begrafenis. Niet genoeg ook om de herinnering fatsoenlijk te bewaren.