Ontmoeting. Jaargang 12

[p. 194]

C. Ouboter
Vermomd als landvolk

As we grow older
The world becomes stranger, the pattern more complicated
Of dead and living.

T.S. Eliot. The four Quartets

Overwegingen bij ‘Het Landvolk’, gedichten door Ad den Besten, Guillaume van der Graft, Muus Jacobse, J.W. Schulte Nordholt en Jan Wit, Amsterdam, Uitg. Mij. Holland, 1958.

De moeite die oom Ary, een verre neef van moeders kant, bij een bezoek aan ons altijd met zich mee brengt - vooral als hij in het gezelschap van weer andere familie komt - is dat de familierelatie veel op een wiskundige formule gaat lijken. Landelijke familie put zich metterdaad uit in het stellen en uitwerken van dergelijke familieformules.

Nu zich een aantal vrij urbane dichters in het pak van het landvolk gestoken heeft, ontstaat misschien in menig kerkelijk milieu - als tenminste hun bundel daar belandt - een lichte opschudding bij hun aankomst. Iets van een schrik, een zucht: wie zijn dat ook weer? O ja, die psalmberijmers. Toch niet allemaal? O nee, maar dat leggen ze zelf wel uit. Je moet Guillaume maar aan het woord laten. Die geeft versjes met commentaar. Ik bedoel met deze brede vergelijking maar te zeggen dat relaties binnen de kring(en) der gelovigen vaak zeer ingewikkeld zijn geworden en dat de 5 dichters van het Landvolk daar niet geheel aan ontkomen, al ontworstelen zij zich ten dele aan deze ban.

De interessante, ietwat komische, vraag is wie de relatie ingewikkeld heeft gemaakt: Oom Ary of de familie die hij plotseling bezoekt. Landvolk heet eenvoudig te zijn; dat betekent dus dat het met vele verwikkelingen behept is. In elk geval bedenke men dat de familie van het platteland niet zo onnozel omslachtig, zo omslachtig onnozel, is als zij zich aan haar stedelijke verwanten voordoet.

Jan Wit, die spot en diepzinnigheid onscheidbaar mengt, zegt hiervan (blz. 50, Heildronk): ‘Maar de goede bekenden en verre verwanten hebben stemmen als klokken en altijd van slag’.

Wij kijken elkaar dan veelbetekenend aan. Een dergelijke critische intuïtie hadden wij toch niet achter het landvolk gezocht.

Het vervolg van het vers ‘Nauwelijks komen de dode dingen ter sprake, / of zij gaan met hun loos gerucht eromheen, / mikken, menen en missen’ doet dan even aan Rilke denken. En zo komt het landvolk, als het mij vergund is zulke vérstrekkende consequenties uit één couplet van één van de vijf te trekken, in een heel apart licht te staan. Zij hebben meer gelezen

[p. 195]

dan de ingeleide achter Poederoijen (blz. 61). Zij zijn het landvolk niet, zij spelen het slechts. Hun spel heeft iets van een allegorie.

Tot het verstaan van die allegorie helpen zij door drieërlei motto een handje mee: een bijbeltekst en twee citaten, een aan Borger en een aan Heidegger ontleend. Tracht ik ze te combineren, dan vind ik het volgende: de profeet is landman geworden. Een profeet gebruikt als materiaal taal. En zo doen deze landlieden zowel in hun anonyme berijmingsarbeid als in deze verzen. Dood en leven zijn de grote machten èn in het landleven èn in de taal.

Het grote verschil tussen de berijmingsarbeid en deze gedichten is niet dat tussen klare en duistere taal, makke en moeilijke poëzie, het is de kloof tussen het landvolk dat leeft en sterft en het spelende landvolk dat, naar de woorden van Ad den Besten, David onder de leden heeft - het klinkt alsof 't een ziekte is.

De sinistere kant van dit spelelement komt bij Den Besten, in het zelfde gedicht, ook het scherpst tot uitdrukking: ‘David. Maar wie is deze / die in de duisternis / een ander loopt te wezen / dan die hij is?’ (Met David onder de leden, blz. 55).

Iets milder bij Schulte Nordholt; ‘Hoe zou ik Hem kunnen zien! / De rook van mijn woorden stijgt / omhoog en verhult Hem. Hij is / verborgen boven mijn stem. / - Maar alleen maar mijn zingen geeft / mij de zekerheid dat Hij er is’ (De Allerheiligste troont, blz. 58).

In een theologisch of kerkelijk blad van voor de oorlog hadden deze citaten onmiddellijk om leerstellige rubricering gevraagd. Nu vragen wij naar andere verhoudingen. Geen voorwerpelijke of onderwerpelijke kennis, dat laten wij achter Poederoijen liggen.

Hier zijn onze thema's: leven en dood in de gemeenschap, dat wil dus ook zeggen leven en dood in de taal, in het lied, taal par excellence.

Ik weet niet met hoeveel dood wij nog in de taal en in het denken af te rekenen hebben. Het eind is er niet van te zien.

Deze heel bijzondere bundel stelt het thema centraal. In 17 van de 45 gedichten speelt de dood direct mee, in ettelijke andere, waaronder de zojuist geciteerde, is hij de verborgen aanwezige. Het is niet een dood als het blanknegatieve, het nu toch eenmaal komende, het is een dood betrokken op dit leven: ‘Het onherroepelijke leven / staat als een boom boven ons uit. / Winter en zomer om het even, / de wind blaast alles in de tijd’ (Van der Graft - Op het Kerkhof, blz. 29).

Toch heeft de dichter niet tegenover (o voorwerpelijk Poederoijen) maar in de dood een rol: ‘De dichter ziet wat hij niet ziet, / hij schrijft het ongehoorde lied, / hij is een dode, die ontwaakt, / een vleugel heeft hem aangeraakt’ (Schulte Nordholt - Jan Wit schrijft vannacht, blz. 41).

Er is ook zoiets als een opdracht, een noodzaak: ‘- Ik die hier onder de bomen / gewekt ten leven sta, / ik die de dood moet dromen / en weet dat de wateren stromen / voor en na.’ (Den Besten, - Kerkhof, blz. 35).

[p. 196]

Maar wonderlijk, er is in al deze verzen ook een lichte toets, die zich onttrekt aan citaten en analyse - men kan dat dus ook niet schriftuurlijk noemen - iets onvatbaars, dat blijmaakt als de zomer. Misschien heeft daarom het naar zijn gegeven meest levensdriftige vers ‘Weer en Wind’ van Van der Graft met recht zijn plaats in deze bundel.

Pas ter elfder ure heb ik het citaat uit de ‘Four Quartets’ van T.S. Eliot als motto boven deze meditatie geplaatst.

Het moet mij helpen terugkeren naar mijn uitgangspunt.

Er is een samenhang tussen ‘Landvolk’ en de nieuwe proeve van berijming. Sommigen zullen een compensatorische tegenstelling vermoeden. Na zoveel taaie arbeid paste een verzetje. Dat het, bij nadere kennismaking, wat somber uitgevallen blijkt te zijn, is misschien het gevolg van een kater. Zie: met David onder de leden.

'k Geloof dat de vijf zelf het verschil in hun tweeërlei poëtische arbeid anders, speelser, ervaren hebben. Schulte Nordholt spreekt van ‘de sterke stoomboten van de psalmen en de tjalken van onze gedichten’. Daar ligt het accent anders en komt de modernisering van de psalmbundel aardig uit. De tjalk bewijst mij dat de heren niet voor een offer aan de romantiek zijn teruggedeinsd.

Nee, nu die Eliot. Dat wij onze agrarische familie niet meer zo goed verstaan is dus te wijten aan ónze ouderdom. Misschien tevens aan hún jeugd. Als die nu eens niet altijd en eeuwig stuivertje wisselden. Misschien zagen we dan iets van de slotregel van Schulte Nordholts gedicht, aan Thomas à Kempis gewijd: een witte bloem uit een dode man.