Ontmoeting. Jaargang 12

[p. 188]

Nic. H. Ridderbos
Toch eenheid in het psalmenzingen

Het is een grote gebeurtenis, dat de Interkerkelijke Stichting voor de Psalmberijming een proeve van een nieųwe berijming van 110 Psalmen heeft aangeboden. Gedurende lange jaren heeft het overgrote deel van Protestants Christelijk Nederland bij alle verdeeldheid o.m. hierin zijn eenheid gevonden, dat het dezelfde Psalmberijming gebruikte. In de laatste tijd ging het gevaar dreigen, dat ook op dit punt de eenheid teloor zou gaan. Nu gaat de mogelijkheid gloren, dat althans over een breed front op dit punt de eenheid bewaard kan blijven.

In het gezegde ligt reeds opgesloten, dat ieder voorzichtig zal moeten zijn bij het oefenen van critiek op deze proeve. Ook hier geldt het, dat de eenheid weliswaar niet ten koste van alles mag worden nagestreefd, maar dat de eenheid toch een groot goed is. Zo heeft het niet veel zin deze proeve te vergelijken met andere nieuwe Psalmberijmingen en te vragen: welke is de beste?, maar heeft men zich af te vragen: zijn tegen deze proeve per se al of niet overwegende bezwaren aan te voeren?

De Interkerkelijke Werkcommissie stond voor een zware opdracht. Een eresaluut is zeker op zijn plaats voor de moed, waarmee men deze opdracht heeft aanvaard en voor de volharding, waarmee men heeft gewerkt.

In het algemeen gesproken is vertalen feitelijk reeds een onmogelijke zaak: iedere vertaler is een verrader; ‘traduttore traditure’. Dat geldt vooral, wanneer de afstand tussen de twee betrokken talen zo groot is als die tussen het Hebreeuws en het Nederlands. De moeilijkheden zijn bijzonder groot en van een zeer speciaal karakter bij het vertalen van poëzie. En dan lag hier de opdracht niet om maar een vertaling te geven, maar speciaal om een berijming te geven, waarbij nog te bedenken valt, dat het rijm in de Hebreeuwse poëzie een zeer ondergeschikte functie heeft. En als klap op de vuurpijl: de commissie had zich te houden aan de bestaande melodieën.

Op een enkel punt ga ik wat nader in. Evenals bij andere talen is bij de Hebreeuwse taal het onderscheid tussen proza en poëzie vloeiend, maar is het toch wel legitiem de vraag te stellen: waardoor onderscheidt zich de poëzie van het proza? En dan komt eerst de vraag aan de orde: wat zijn de formele kenmerken van de Hebreeuwse poëzie? De geleerden zijn het er niet over eens. Volgens velen is het voornaamste kenmerk het metrum: de Hebreeuwse poëzie zou gekenmerkt worden niet door een kwantiterend, maar door een accentuerend metrum; als het echter op het scanderen van een Hebreeuwse versregel aankomt, openbaart zich dikwijls verschil van

[p. 189]

mening. Daarmee staat in verband, dat er stemmen opgaan, die poneren: de Hebreeuwse poëzie kent geen metrum. Velen achten tegenwoordig het metrum althans minder essentieel voor de Hebreeuwse poëzie, dan men een tijdlang gemeend heeft. Zo beschouwen verschillenden als voornaamste kenmerk van de Hebreeuwse poëzie - in elk geval is het een verschijnsel, dat daarin onophoudelijk voorkomt -: het parallellisme van de leden; een willekeurig voorbeeld: ‘Laat ons hun banden verscheuren en hun touwen van ons werpen!’, Ps. 2: 3. Verder zijn er nog verschillende verschijnselen, die de Hebreeuwse poëzie kenmerken, er althans veelvuldiger voorkomen dan in het proza: een bepaalde woordenschat, het verschijnsel van de ‘sleutelwoorden’, de ‘Stichwörter’, het chiasme, een bepaalde kunstige opbouw van het geheel enz.

Het zal duidelijk zijn, dat bij een Nederlandse berijming van de Psalmen van al die uiterlijke kenmerken van de Hebreeuwse poëzie maar weinig overblijft. Betekent dat, dat bij een berijming alles wat de Psalmen tot poëzie maakt verloren moet gaan? Dat is zeker niet het geval. 'k Waag me niet - zeker niet in dit tijdschrift - aan een poging aan te duiden, wat het onderscheid tussen proza en poëzie is. Maar dit kan en moet toch wel gezegd worden: evenals andere poëzie onderscheidt de Hebreeuwse poëzie zich van het proza niet alleen door uiterlijke, formele kenmerken, maar ook hierdoor, dat in de regel in de poëzie de emoties, wat het hart vervult, het ‘Lebensgefühl’, of hoe men het maar noemen wil, zich meer direct, met meer spankracht openbaart, dan in het proza pleegt te geschieden. En een berijming zal er naar moeten streven, dit materiële kenmerk van de poëzie tot zijn recht te doen komen.

Na deze enigszins pessimistisch getinte inleiding eerst een klein maar optimistisch intermezzo. Er is toch meer kans, dat bij een berijming van de Psalmen iets bruikbaars te voorschijn komt dan het na het gezegde lijken kan. Een voorbeeld. Een oudtestamenticus van naam heeft de euvele moed gehad van Ps. 119 te schrijven: het is ‘das inhaltloseste Produkt, das jemals Papier schwarz gemacht hat; mit ihm könnte man einen Ketzer eher mürbe machen als mit sämtlichen sieben Busspsalmen’; enz. Voorts: de berijming van 1773 heeft aan zeer hevige critiek blootgestaan. En nu is het merkwaardige, dat deze zo zeer gehoonde Psalm in een hevig aangevochten berijming toch gedurende vele generaties troost en steun heeft geboden.

'k Wend me nu maar rechtstreeks tot de nieuwe ‘proeve’. Twee restricties. 1e. 'k Heb geenszins reeds alle hier geboden berijmingen aan de grondtekst, of ook maar aan de ‘Nieuwe Vertaling’ getoetst; dat is een tijdrovend karwei; 'k heb me beperkt tot het nemen van steekproeven. 2e. Voorzover ik een oordeel geef, betreft dat alleen de aansluiting aan de grondtekst, wil men aan de ‘Nieuwe Vertaling’.

[p. 190]

Eerst enkele algemene opmerkingen. a. De berijming van 1773 heeft er blijkbaar naar gestreefd de oorspronkelijke Psalmen, d.w.z. in de door de ‘Statenvertaling’ geboden vertaling, zo veel dat maar mogelijk was, woord voor woord weer te geven. In de nieuwe ‘proeve’ valt van zulk een streven veel minder te bemerken. Nu moet men er voorzichtig mee zijn, dit als beoordelingsnorm te gebruiken. Het was mede het doel van het eerste deel van dit artikel, dat aan te tonen. Stel er is een berijming - 'k denk daarbij noch aan de berijming van 1773, noch aan een andere bestaande berijming - waarin tot een zeer hoge graad de oorspronkelijke Psalm woord voor woord wordt weergegeven, maar waarvan de poëtische kwaliteit gelijk is aan die van Sinterklaas-rijmelarij, dan laat die berijming aan het oorspronkelijke toch geen recht wedervaren: wat de Psalm tot poëzie maakt, komt dan in de berijming op onvoldoende wijze tot uiting. Om niet verkeerd begrepen te worden, ik kies hierdoor geen partij in het verwarrende dilemma, dat al zoveel misverstand heeft verwekt: moet een Psalmberijming al of niet het werk van dichters zijn?

b. De auteurs van de nieuwe ‘proeve’ hebben niet een bloemlezing uit de Psalmen willen geven, ze hebben niet bepaalde uitspraken weggelaten, omdat ze niet aan de norm van het Nieuwe Testament zouden voldoen; ook hebben ze niet gepoogd de Psalmen boven hun niveau te verheffen, door het Messiaanse karakter duidelijker te doen uitkomen, dan in de oorspronkelijke Psalmen gebeurt. 'k Kan hiervoor verwijzen naar het artikel van Dr. J.W. Schulte Nordholt. Dit is van uitermate groot belang en het is zeer toe te juichen.

c. Wel hebben de auteurs van de nieuwe ‘proeve’ de vrijheid genomen, uitdrukkingen, die de mens van onze tijd niet meer toespreken, die door hem niet meer begrepen worden, weg te laten. Een sterk voorbeeld geeft de berijming van Ps. 83. In vs. 7-12 worden vele namen genoemd; in de berijming is daar bijna niets van overgebleven. Uit Ps. 42 zijn ‘het land van de Jordaan, de Hermon-bergen, en het klein gebergte’ (vs. 7) verdwenen. Het ‘van de Rivier tot de einden der aarde’ uit 72: 8 is geworden ‘van land tot land’. Nog een voorbeeld van enigszins andere aard. Ps. 20: 4 luidt: ‘Hij gedenke al uw (spijs)offers en uw brandoffer achte Hij vet (N.V.: welgevallig)’. Dit is samengetrokken tot: ‘Hij zal zich tot uw offers wenden’. Men kan hier verschillend over denken. Maar m.i. zou het in elk geval onjuist zijn, hier een grote zaak van te maken.

De berijming van Ps. 83 kan ‘vrij’ genoemd worden. Toch is ze m.i. op een enkel detail na geslaagd.

d. Zoals boven reeds doorklonk, m.i. is op de berijming van 1773 veel ongemotiveerde critiek geleverd. Die berijming heeft vele uitstekende kwaliteiten. Voor mijn besef staat het zelfs zo: de voornaamste reden, dat een nieuwe berijming nodig is, is slechts deze, dat de taal van de berijming van 1773 nu verouderd is. Het verheugt mij dan ook, dat de auteurs van de

[p. 191]

nieuwe ‘proeve’ zich blijkbaar niet gegeneerd hebben naar de oude berijming te luisteren en sommige coupletten zelfs geheel, of bijna geheel, uit haar over te nemen, zie Ps. 25, 86: 4, 89: 8, 116: 1, 118 e.a. Wat mij betreft, hadden ze het zelfs wel vaker mogen doen.

e. In het bovenstaande worden algemene beschouwingen gehouden. Deze gelden niet in gelijke mate van elke berijming, die in de nieuwe ‘proeve’ voor ons ligt. Te bedenken valt, dat tussen de berijmingen, die door de nieuwe ‘proeve’ geboden worden, een aanmerkelijk verschil in karakter bestaat. Dit is per se m.i. geen bezwaar, maar het moet vermeld worden, opdat niet een verkeerde indruk gewekt wordt. Zo zijn de gehouden beschouwingen slechts in geringe mate van toepassing op de nieuwe berijming van Ps. 14. M.i. is de nieuwe berijming van Ps. 14 zeer geslaagd, zou ze zonder wijziging kunnen worden aanvaard, is ze zeker beter dan die van 1773; een criticaster kan zeggen, dat dat in dit geval ook gemakkelijk kan: ‘zij doven 't licht der rede’...

Tenslotte bespreek ik een enkel voorbeeld. Ps. 100: 5 luidt in de N.V.: ‘want de HERE is goed, zijn goedertierenheid is tot in eeuwigheid, en zijn trouw tot in verre geslachten’. In de nieuwe ‘proeve’ lezen we:

Want God is overstelpend goed,
Die ons in vrede wonen doet.
Zijn goedheid is als morgendauw:
Elk nieuw geslacht ervaart zijn trouw.

De oude berijming geeft:

Want goedertieren is de HEER;
Zijn goedheid eindigt nimmermeer;
Zijn trouw en waarheid houdt haar kracht,
Tot in het laatste nageslacht.

Zoals telkens weer worden we er door getroffen, hoe dicht de oude berijming zich bij het oorspronkelijke aansluit. Toch is m.i. de nieuwe berijming hier ook aanvaardbaar. Om iets te noemen, het beeld van de morgendauw komt in Ps. 100 niet voor, maar is wel een echt Oudtestamentisch beeld en detoneert niet in de berijming van deze Psalm.

Overigens heb ik wel bezwaren tegen de nieuwe berijming van Ps. 100. Er is een moeilijkheid in deze Psalm: eerst wordt heel de aarde toegesproken, dan Israël; de overgang tussen het ene en het andere is vloeiend. Een berijming zal zich in dit opzicht nauw aan het oorspronkelijke moeten aansluiten; de oude berijming doet dat ook. In de nieuwe berijming wordt te veel de indruk gewekt, alsof van alle mensen geldt, dat ze zijn ‘zijn volk,

[p. 192]

de schapen, die Hij hoedt’, en dat is zeker niet de bedoeling van de Psalm. Verder is m.i. weinig gelukkig: ‘Treedt statig binnen door de poort. Hier staat zijn troon, hier woont zijn Woord’: de Israëlieten zullen als regel de tempelpoort niet zo statig zijn binnengeschreden, en dat in het heiligdom het Woord van de HERE woont, is niet een Oudtestamentische uitdrukking; deze uitdrukking kan de Nieuwtestamentische gelovige wel toespreken, maar een Psalmberijming mag niet een mixtum bieden van Oud- en Nieuwtestamentische uitdrukkingen.

Moeilijkheden levert mij op de nieuwe berijming van Ps. 20. 'k Beperk me tot het begin. Het eerste couplet luidt:

Moge de HEER u antwoord geven
Als u het kwaad benauwt.
U wacht een onaantastbaar leven,
Zo gij zijn naam vertrouwt.
God heeft zijn vaandel hoog verheven
Om ons zijn heil te tonen.
Daarin heeft Hij zijn wil geschreven:
Hij zal op aarde wonen.

Zoals gezegd, de beoordeling vind ik moeilijk. 'k Kan me voorstellen, dat dit couplet zou inburgeren en dat men het graag zou zingen. Maar de afwijking van het oorspronkelijke in aanzienlijk. De Psalm geeft in vs. 2-5 een aaneengesloten reeks van gebeden. De nieuwe berijming, zie ook het tweede couplet, onderbreekt de gebeden telkens met uitingen van vertrouwen. De Psalm roept uit een concrete nood; de nieuwe berijming maakt het algemeen: ‘Als u het kwaad benauwt’ (waarom niet: ‘Nu u het kwaad benauwt’?). En dan het tweede deel van het eerste couplet... Daaraan beantwoordt niets in het oorspronkelijke. Men zou zich kunnen beroepen op vs. 6, maar dat beroep zou om allerlei redenen zwak zijn. Nu is boven reeds gebleken, dat m.i. niet elke toevoeging en uitbreiding onaanvaardbaar is. Maar past deze toevoeging voldoende in het Oudtestamentische klimaat? 'k Stel het als vraag. Plaatsen als Jes. 11: 12, 49: 32 leggen in dit verband voor mij veel gewicht in de schaal. Maar het ‘Daarin heeft Hij zijn wil geschreven: Hij zal op aarde wonen’ lijkt me te veel een mixtum van Oud- en Nieuwtestamentische gedachten en past niet erg goed in Ps. 20. Ook het ‘nijgen van de vlaggen’ in het derde couplet past niet erg in de Oudtestamentische wereld.

Het gezegde moge voldoende zijn, om aan te tonen, dat het niet een eenvoudige zaak is te oordelen over allerlei onderdelen van deze nieuwe ‘proeve’. Maar het is niet moeilijk tot de conclusie van dit artikel te komen. 'k Hoop van harte, dat in vele kerkformaties de verantwoordelijke instan-

[p. 193]

ties de gemeenten zullen opwekken deze nieuwe berijming te ‘beproeven’. Verder: in de uitgave van de nieuwe ‘proeve’ wordt de uitnodiging gedaan eventuele voorstellen tot wijziging aan de Werkcommissie te zenden; moge in antwoord daarop veel gefundeerde critiek gezonden worden. Voorts: de Werkcommissie, die reeds zo veel doorzettingsvermogen heeft getoond te bezitten, moge er niet alleen in slagen, binnen afzienbare tijd ook de berijming van de overige psalmen te voltooien, maar moge ook het geduld hebben, de binnengekomen critiek op haar beurt te ‘beproeven’. In die weg moge het er toe komen, dat - en dat lang vòòr het jaar 2000! - vele kerkformaties met vrijmoedigheid besluiten tot de invoering van de nieuwe berijming, opdat de eenheid, die zo lange tijd althans op het gebied van het Psalmenzingen heeft geheerst, niet worde verbroken, maar eerder nog worde versterkt.