Ontmoeting. Jaargang 12

[p. 185]

J. van Biezen
De melodieën bij de nieuwe psalmberijming

De westerse muziek heeft zich ontwikkeld in samenhang met de liturgische muziek van de christelijke kerk. In aansluiting aan het gregoriaans ontstaan van 850 tot 1150, voornamelijk in Frankrijk, de eerste meerstemmige vormen. Deze muziek was wezenlijk vokaal van aard. Een instrument werd hoogstens gebruikt als vervanging van de menselijke stem. Reeds Diodorus van Tarsus (omstreeks 370) spreekt met minachting over het zingen met begeleiding van ‘zielloze’ instrumenten. ‘Daher sind in den Kirchen bei den Gesängen die Instrumentalbegleitung und die anderen kindischen Zugaben abgeschafft, und nur das pure Singen beibehalten worden.’ Deze beperking heeft voor het westerse toonsysteem verregaande consequenties gehad. Het zou in dit verband interessant zijn de door Guido van Arezzo (plm. 995-1050) gefundeerde leer van de hexachorden te ontwikkelen uit een psychologie van het zingen. Kennelijk uit praktische behoeften ontstaan, is deze hexachordenleer een onmisbaar hulpmiddel bij de melodische analyse van een compositie. Haar invloed heeft zich niet alleen uitgestrekt tot de muziektheorie van de gehele middeleeuwen, maar is zelfs nog te bespeuren in de functionele harmonieleer van de vorige eeuw. In de loop der eeuwen heeft de melodische vormgeving echter steeds meer invloed ondergaan van uit de samenklank voortgekomen conventies, ten koste van de melodische oerelementen. En in onze eeuw heeft Schönberg met zijn dodecafonische techniek getracht in zijn muziek de invloed van het hexachord geheel te elimineren. Een dergelijke muziek is dan ook moeilijk te zingen. Kenmerkend zijn de opmerkingen van Strawinsky in de partituur van zijn ‘Canticum sacrum’ van 1955, een werk waarbij ook hij gebruik maakt van de ‘atonale’ techniek, ‘Violas... may support the chorus..., as an aid to the chorus' pitches.’ Werkelijke atonaliteit kan voor het lied niet bestaan.

De 16e eeuwse melodieën van het calvinistische psalter maken nog volop gebruik van de vokaal-melodische oerelementen. Er is daarbij een duidelijke invloed van het gregoriaans te bespeuren. Zo is psalm 141 ontleend aan de hymne ‘Conditor alme siderum’ en psalm 80 aan de sequentie ‘Victimae paschali laudes’. Op hun beurt hebben de psalmmelodieën weer invloed uitgeoefend op liederen van later tijd. Zo heeft Crüger (1598-1662) zijn melodie voor ‘Herzliebster Jesu, was hast du verbrochen’, door Bach weer gebruikt in zijn Mattheüs-passie, ontleend aan psalm 23. Crüger componeerde zijn melodieën overigens al in samenhang met een bepaalde ‘Generalbass’, dus in verbinding met een bepaalde akkoordopeenvolging. Door hun elementaire vokaalmelodische vormgeving konden de psalmen eeuwen na hun ontstaan nog in de muziekcomposities gebruikt worden.

[p. 186]

Ondanks het bestaan van ‘atonale’ en andere min of meer verwante stromingen, is voor onze tijd de vokale melodievorming opnieuw aktueel geworden. Als Hindemith voor zijn canon ‘Wer sich die Musik erkiest’ gebruik maakt van ‘kerktoonaarden’, dan is dat niet vanwege een of andere archaïserende tendens, maar omdat hij weer uitgaat van ‘...die melodische Arbeit, die dem Menschen in der natürlichsten musikalischen Betätigung, dem Gesang, seit Urzeiten vertraut ist...’ (Unterweisung im Tonsatz). Dit is een keus voor het zingen, een keus van de mens zelf. ‘Kerktoonaarden’ ontstaan dan vanzelf, het zijn de normale melodische toonaarden, waarin b.v. ook de eenstemmige volksliederen gezongen worden. Andere toonsystemen daarentegen vinden veelal hun oorsprong in theoretische beschouwingen of instrumentaal-technische mogelijkheden. ‘Unser Begriff der Tonalität entspricht den Naturgegebenheiten des Klanges als solchen.’ ‘Atonalität ist naturwidrig’ zegt Distler. ‘Die ungeheure Bedeutung der abendländischen Musik für die gesamte Menschheitskultur liegt wesentlich in dem Umstand begründet, dass sie es vermocht hat, ihr gewaltiges Urgetände auf dem Grund einer offenbar ganz frühen, rätselhaften Einsicht in das Elementare des Klanges, das in dem mittelalterlichen Begriff der “musica mundana”, der astralen “Sphärenmusik” mystischen Ausdruck gefunden hat’ (Funktionelle Harmonielehre).

De psalmmelodieën hebben voor ons nog volledig hun geldigheid behouden. Weliswaar vertonen ze, b.v. bij de cadansvorming van verschillende regels, duidelijk de kentekenen van de tijd van hun ontstaan, maar dit is geen nadeel. Het geeft hun juist een aparte bekoring. Van menig ‘modern’ lied dat wel al te zeer lijkt ontsproten uit de harmonische conventies van de vorige eeuw is het zeer de vraag hoe lang het nog zijn plaats zal behouden. Het ziet er echter niet naar uit dat de psalmmelodieën wel zullen verouderen. Er wordt wel de vraag gesteld of alle psalmmelodieën behouden moeten worden. Ik geloof stellig dat dit geboden is. Werkelijk slechte melodieën komen niet voor, en het vervangen van een enkele minder geslaagde melodie zou ten koste gaan van de eenheid van de psalmbundel. We zijn bovendien nog nauwelijks toe aan het componeren van nieuwe kerkliederen. Nieuwe melodieën, die met gebruikmaking van de oerelementen van ritme en melos de kentekenen van onze tijd dragen!

De psalmmelodieën bevinden zich nog niet in de ban van de ‘maat’, d.w.z. hun ritmische steunpunten liggen niet op onderling gelijke afstanden. De ritmische vormgeving van een psalmmelodie is in dit opzicht dus vrijer dan van een lied van later tijd. Die vrijheid nu klinkt menigeen van ons wat vreemd in de oren. Maar de wisselende metrische groepen geven een psalmmelodie ook juist haar levendig karakter. Overigens hebben de psalmmelodieën wel degelijk een klare ritmische vorm, zelfs de rusten aan het eind van de regels zijn daarin opgenomen. Ze zijn dan ook geschikt om in groepen van willekeurige grootte gezongen te worden. Dit is een voordeel

[p. 187]

van het zingen van een berijming tegenover het klassieke psalmodiëren van de onberijmde psalmtekst. Dit laatste kan slechts in kleinere groepen tot een bevredigend resultaat leiden. Bovendien is het psalmodiëren sterk gebonden aan de speciale mogelijkheden van het Latijn. Voor het Nederlands, evenals voor het Duits, levert de toepassing van dit soort recitatief grote moeilijkheden op. Ook de in Frankrijk door Gelineau ontwikkelde vorm van recitatief lijkt voor het Nederlands minder geschikt te zijn. Tenslotte is het coupletlied ook de normale vorm van het lied zoals we dat dagelijks om ons heen te horen krijgen. Het is dan ook bijzonder verheugend dat men besloten heeft de psalmen voor onze tijd opnieuw te berijmen op de schone 16e eeuwse melodieën. De binding aan deze melodieën heeft het werk van de dichters stellig zeer bemoeilijkt. Maar, zoals ik hierboven hoop verduidelijkt te hebben, die oude melodieën, waarop men al eeuwenlang de psalmen gezongen heeft, zijn de moeite ten volle waard.