Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 324]

W. Bilderdijk (1756-1831)
M. Beinema

‘Zijt meer dan wat uwe Eeuw vermag!’

Het glasgerinkel op Bilderijks eerste levensdag¹⁾, de donderslagen op zijn laatste, ze zijn welhaast symbolisch voor dit leven vol rumoer.

Want Bilderdijk heeft het saaie koor zijner tijdgenoten, dat eenstemmig zong van tevredenheid en zelfvoldaanheid, met overslaande stem overschreeuwd. In eigen tijd werd hij hiervoor aangevallen: ‘Dit veroordelen, ja verfoeijen wij in hem: dat hij in een land van rust en vrede zonder ophouden de rust tracht te verstoren, en het zaad van wantrouwen en tweedracht strooit.’²⁾

Een bekend geluid, in wezen gelijk aan de critiek van een hedendaags ‘staatsgezind’ historicus op de Bilderdijk, die de ‘Geschiedenis des Vaderlands’ schreef: ‘Zoo hij door de macht van zijn persoonlijkheid de aandacht trok en invloed oefende, dan was dat niets dan een belemmering voor de groei van een nieuwe, nationale gedachte.’³⁾

Even makkelijk zou het zijn, hier lofprijzingen te citeren; ‘Bilderdijk houdt de ene schrijver na de andere in zijn ban, is het niet door navolging dan door tegenspraak, die weer een bewijs van invloed levert.’⁴⁾

Wie met Bilderdijk slechts vluchtig kennismaakt, vraagt zich af, waarom en waarin hij zo boeiend is. Wanneer we hem beschouwen als dichter, als geschiedschrijver, als taalkundige of op een van de andere gebieden der wetenschap, waarin hij rondgedwaald heeft, vinden wij de oplossing van dit raadsel niet. De bekendheid, die Bilderdijk in ruimere kring nog vagelijk geniet, berust weliswaar op zijn dichterschap, maar wanneer men van de verzen uit een bloemlezing tot de dichtwerken gaat, komt men terecht in een letterkundige rijstebrijberg, waar de grootste literaire veelvraat zich niet zonder weerzin doorheen werkt. Zelfs met Kloos' toch wel zeer gereserveerd oordeel, dat Bilderdijks kleine aantal goede verzen hem ‘door kracht en zwier van rhythme en ook soms beelding een voorname plaats verzekert onder onze dichters van den tweeden rang’⁵⁾ kunnen we niet meer instemmen. Voor ons, ademend in de sfeer der moderne dichtkunst heeft de praktijk van Bilderdijks poëzie afgedaan.

Ook verder is er geen onderdeel van Bilderdijks veelzijdige werkzaamheid, dat apart beschouwd, twee honderd jaar na zijn geboorte bewondering, of zelfs maar belangstelling voor hem rechtvaardigt.

Zijn ‘Geschiedenis des Vaderlands’ is inderdaad, met hedendaagse wetenschappelijke maatstaven gemeten, een ‘jammerlijke mislukking’⁶⁾, al bevat zij toch wel veel, waarmee later Groen van Prinsterer en Fruin hun voordeel gedaan hebben.

Als taalkundige was Bilderdijk ‘geen baanbreker, geen wegwijzer’, maar

1) Toen werden namelijk de ruiten bij de fam. Bilderdijk ingegooid, zie R.A. Kollewijn, Bilderdijk I (1891), p, 23.

2) Geciteerd door C.G.N. de Vooys, in de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, zevende deel, p. 21.

3) P. Geyl, Bilderdijk als geschiedschrijver, Groot-Nederland, 1935, p. 203.

4) Gerard Brom, De strijd over Bilderdijk, De Gids, 1942, p. 157.

5) Willem Kloos, Bilderdijk z j., p. 28.

6) P. Geyl, a.w. p. 190.

[p. 325]

‘een achterblijver’⁷⁾ en gedeeltelijke herwaardering in gunstige zin betreffende zijn studie van het Middelnederlands,⁸⁾ wijzigt dit oordeel niet of nauwelijks.

De jurist Bilderdijk en de amateur-medicus Bilderdijk zullen begrijpelijkerwijs nog meer aan eigen tijd gebonden zijn dan de taalkundige.

Waarom dan toch heeft Bilderdijk nog betekenis en waarde voor ons? Om hem te kunnen waarderen, moet men hem niet van buitenaf benaderen, hem niet bezien als dichter, als historicus enz. maar moet men doorstoten naar de kern, naar de mens Bilderdijk, naar de Christen, de profeet. Vandaar teruggaande naar zijn werk, wordt veel dat dor en droog was, voor ons levendig en belangwekkend.

Ik beschouw Bilderdijk als een Christen en dus als een groot zondaar. Toch geven we hem niet tot een prooi aan ‘zijn bedillers, aan wie een mild wereldbestuur van tijd tot tijd een meer of min onordentlijk dichter toewerpt als om op te peuzelen.’⁹⁾ Wie naar slechte eigenschappen in zijn karakter zoekt, kan die genoeg en naar genoegen vinden; waar men af moet keuren, oordele men echter niet alleen naar de doorbroken weerstand, men huivere ook voor de kracht der drijfveer¹⁰⁾. Het is uit het diepst van eigen ervaring geweest, dat Bilderdijk schreef:

‘Wat weet gij, welk een dwang, indien de vrome viel,
De hemel toeliet tot beproeving van zijn ziel?’

De heldenfiguur¹¹⁾ van Bilderdijk blijft verborgen voor wie zelf niet in strijd leeft, maar slechts voortvegeteert. Want Bilderdijk heeft gestreden, met zichzelf, met zijn tijd, met God.

Wanneer Bilderdijk vecht tegen het rationalisme, dat God in feite uitschakelde en het menselijk verstand zelfgenoegzaam verklaarde, vecht hij tegen eigen vlees en bloed: zelf heeft hij in zijn stoicijnse periode ook de rust buiten God gezocht. Het is dan enigszins simplistisch en kortzichtig, te beweren dat hij in zijn bestrijding te negatief en te weinig solidair met zijn medezondaar is.¹²⁾ De hartstocht waarmee hij vermaant de godsdienst der rede af te zweren:

‘Gelooven moet ge, ô mensch! Gelooven. - In 't gelooven
Is rust, in dit alleen.’

komt voort uit eigen neiging tot twijfel aan God. Hierin herinnerde hij Pierson aan Pascal, ‘wijsbegeerte uit wijsbegeerte verachtende; voor den twijfel aan God, aan het volstrekte (als voorwerp niet van weten, maar van geloven) terugbevende als voor zelfmoord.¹³⁾ Had Pierson Kierkegaard gekend, hij had diens naam voor die van Pascal genoemd. Het is dus waarlijk geen wanbegrip, dat spreekt wanneer Bilderdijk het zoeken van rust een ‘schuldloos wit’ noemt, maar tegelijkertijd, zolang het buiten God is, ‘toch, hoe schuldig!’ Juist omdat hij zelf de verleiding daartoe kent, maar ze ook herkent, wijst hij steeds op Christus:

7) J. te Winkel, Mr. Willem Bilderdijk, 1906, p. 114.

8) vgl. C.C. de Bruin, Bilderdijk en de studie van het Middelnederlands. De Nieuwe Taalgids 1955, p. 1-14.

9) A. Pierson, Oudere Tijdgenoten, 1888, p. 146.

10) vgl. H.C. Rümke, Inleiding tot de karakterkunde, 1951, p. 24.

11) vgl. K. Heeroma, Op zoek naar Bilderdijk, De weegschaal, p. 68.

12) Zoals Heeroma doet, a.w. p. 65.

13) A. Pierson, a.w. p. 152.

[p. 326]

 

‘Ach uw doel is rust te zoeken,

 

Al waar 't onder de aard in 't dal der helsche vloeken.

 

Het hart behoeft ze, ja: Die rust is 't hoogste goed.

 

Maar, stervling - ze is alleen bij Jezus, in Zijn bloed.’

Het wezen der zonde ligt voor Bilderdijk in het iets willen zijn van de mens buiten en tegenover God.¹⁴⁾ Dit besef staat hem niet toe, om in zijn romantische periode ‘gelijk dat andere, daardoor alleen al zoveel hoger uitgegroeide recalcitrante dichtergenie, Shelley, naar zijn eigen normen te leven en die als nieuw en souverein te stellen.’

We mogen het niet betreuren,¹⁵⁾ dat dit genie daardoor gefnuikt is: als Jacob heeft hij met de Engel geworsteld en zijn kwetsuur is heilzaam. Bilderdijks oproep tot bekering is mede daarom zo heftig, omdat hij, de visioenair, het eind der tijden al ziet naderen:

‘Keert weder, keert in de oude sporen,
Voor 't vallen van de donkere nacht.’

Dit leven al in een toekomstige tijd, maakt het gebrek aan zin voor practische, eigentijdse politiek¹⁶⁾ begrijpelijk; in dit verband zijn de Napoleon-gedichten ook niet het werk van iemand die zijn huik naar de wind hangt, maar van een ziener ‘die leeft in de wereld van het Boek Daniël en van de Apocalyps’¹⁷⁾. Bilderdijks geloof heeft hem dan ook in zijn beschouwing van het dichterschap de juiste weg gewezen. De bekende regels:

‘De Dichtkunst des pöeets, de Godsdienst van de Christen
Is een’

bevatten geen vermetele ketterij, maar diepe waarheid, omdat voor de dichter Bilderdijk ‘de zichtbare werkelijkheid louter zinnebeeld was van de geestelijke.¹⁸⁾ Als Mozes heeft hij het beloofde land wel gezien, maar niet betreden, in zijn poëzie heeft hij aan zijn grootse ideeën geen voldoende vorm kunnen geven. Maar zijn inzicht is ook nu nog waardevol; want de problemen van het woord, waarmee de moderne poëzie worstelt, zijn buiten het Woord onoplosbaar.¹⁹⁾

Van Bilderdijks invloed op het leven van ons volk vormt het Réveil, ‘ontstaan in de romantische sfeer van de school van Bilderdijk’²⁰⁾, wel het zuiverste voorbeeld. Gaan we verder, dan komen we aan het probleem of de voorloper zijn volgelingen herkend zou hebben. Te weinig heeft het hedendaags Calvinisme, politiek²¹⁾ en religieus, van het Réveil geleerd.²²⁾ Trouwens, ‘het zou de moeite lonen de vraag te behandelen of de man die.... zoveel op de Reformatoren aan te merken gehad heeft... werkelijk onder de Calvinisten moet gerangschikt.²³⁾

In ieder geval bevatten Bilderdijks geschriften veel opmerkingen, die ook nu nog leerzaam zijn.²⁴⁾ (Mits critisch beschouwd, zijn grootheid verdraagt evenmin een dom afwijken als een klakkeloos aanvaarden). Ten bewijze slechts één citaat, zonder commentaar: ‘In de Roomsche Kerk zit

14) vgl. H. Bavinck, Bilderdijk als denker en dichter, 1906, p. 81.

15) Zoals Annie Romein doet: Jan en Annie Romein, Erflaters van onze beschaving III, 1939, p. 183.

16) P. Geyl, a.w. p. 189.

17) vgl. A. Kluyver, Verspreide Opstellen, 1929, p. 261.

18) A. Pierson, a.w. p. 144.

19) vgl. K.H. Miskotte, Om het levende Woord, 1948, p. 315.

20) M.E. Kluit, Het Réveil in Nederland, p. 322.

21) Gossaerts opvatting, dat Bilderdijk meer Christelijkhistorisch dan Anti-revolutionair is, kan moeilijk weerlegd worden.

22) v.w.b. Kuypers oordeel over het Réveil zie o.m. zijn brief van 25 nov. 1873 aan Groen; A. Goslinga, Briefwisseling van Mr Groen van Prinsterer met Dr A. Kuyper, 1937.

23) J. van der Valk, Bilderdijks persoonlijkheid, Ons Tijdschrift, 1913, p. 408.

24) Belangstelling verdienen ook Bilderdijks philosofische denkbeelden, die invloed gehad hebben op de, in de schaduw van Kuyper staande, nog te veel miskende Herman Bavinck, vgl. S.P. van der Walt, Die wijsbegeerte van Dr. Herman Bavinck, Potchefstroom 1953, p. 36.

[p. 327]

nog te veel Aristoteliaansche dogmatiek, in het Protestantendom te veel Cartesianismus. Als beide ongevoelig weggewaassemd zijn, zal men zich verstaan, en het eens zijn, hoe paradox dit nu klinken mag. Geloof mij, een goed Gereformeerde is meer Roomschgezind dan hij zelf weet.’

Ieder, die gevoel heeft voor het heroische en geniale, zal deze eigenschappen in Bilderdijk zien en waarderen.

Zijn wezenlijke grootheid echter - zijn strijd om zichzelf te verwerpen en zich geborgen te weten in God - kan door ‘hetzij tegenstanders, hetzij vreemdelingen ten aanzien van des dichters innerlijk leven’ niet worden ‘ontzien of herkend’²⁵⁾

Wie niet de genade gekregen heeft in de gekruisigde Christus te geloven, kan deze getuige van Hem wel horen, maar niet verstaan.

25) Mr. Is Da Costa. De mensch en de dichter Willem Bilderdijk, 1859, p. 371.