Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 225]

Porgy and Bess
R.N. Degens

Op 38-jarige leeftijd, in 1937, stierf, op het hoogtepunt van zijn roem, de Amerikaanse componist en pianist George Gershwin. Zijn inkomen was gestegen van de enkele dollars per week, die hij op zijn vijftiende jaar als bediende in een muziekwinkel verdiende, tot de 250.000 dollar per jaar die zijn songs en zijn musicals hem tenslotte opbrachten. De publiciteit die Gershwin met vele zorgen omringde voegt hieraan toe, dat hij altijd een eenvoudig man is gebleven; wat we direct aannemen. Hij behoort ongetwijfeld tot de sympathiekste figuren uit de Amerikaanse lichte muziekwereld, en hij schreef voortreffelijke songs. Bovendien heeft hij een niet geheel geslaagde, maar toch opmerkelijke poging gedaan het idioom van de lichte muziek voor muziek van gedegener allure te gebruiken; in 1924 verraste hij de wereld met zijn Rhapsody in Blue en een jaar later schreef hij zijn Pianoconcert in F, beide zeer boeiende stukken waarin de prikkelende ritmen van de jazz-achtige amusements-muziek met veel fantasie zijn verwerkt. Waarlijk groot is Gershwin echter in de kleine vormen van zijn songs, die onbetwistbaar uitsteken boven de soortgelijke producten waarmee zijn collega's de onverzadigbare amusementsmuziekmarkt voedden. Het zijn dan ook de afzonderlijke songs die zijn veelbesproken ‘Porgy and Bess’ de moeite van het horen waard maken. ‘Summertime’, ‘I've got plenty of nuttin’ zijn meesterwerkjes in hun soort. Maar met een aantal goede songs maakt men nog geen geslaagde opera.

Gershwin kwam, na kennismaking met de novelle Porgy and Bess van DuBose Heyward, op de idee een opera met dit verhaal als libretto te schrijven. Het gelijknamige toneelstuk dat door de schrijver en diens vrouw van het oorspronkelijk boek was gemaakt werd basis voor het opera-libretto. Gershwins broer Ira, die al jaren met hem als librettist samenwerkte, schreef de teksten voor de songs in Porgy and Bess.

Hoofdpersoon in het verhaal is de verlamde bedelaar Porgy en direct naast hem in belangrijkheid staat de negerin Bess, verleidelijk, lichtzinnig, maar spontaan en argeloos als de gehele bevolking van Catfish Row, het straatje in de negerwijk van Charleston waar zich alles afspeelt. Als een verleider sluipt en kruipt de gewetenloze handelaar in verdovende middelen Sportin' Life door dit verhaal heen; hij is vrijwel uitsluitend de vertegenwoordiging van het ‘kwaad’, want zelfs de aan de drank verslaafde Crown, met wie Bess ‘getrouwd’ is, is in feite het klassieke ruwe-bolster-blanke-pit-type. Wanneer Crown in een dronken bui en onder invloed van een listig toegediend snufje cocaïne, een brave bewoner van Catfish Row naar een betere wereld heeft geholpen, en voor de politie vlucht, neemt Porgy de alleen overblijvende Bess onder zijn bescherming, Bess

[p. 226]

de vrouw op wie hij altijd in stilte verliefd is geweest. Nu Bess ‘vrij’ is kan hij haar trouwen, wat en passant geschiedt met behulp van een naburig advocaat. Alles gaat goed tot het moment dat Crown zich weer in Catfish Row vertoont en zijn vrouw opeist. Porgy toont zich een ‘man’ en in een gevecht doodt hij Crown, wat een hele opluchting is voor de buurt. Maar men zit met de wettelijke consekwenties. De politie daagt op en neemt Porgy mee. Dan haalt de listige Sportin' Life de radeloze Bess over met hem naar New York te gaan; Porgy komt toch niet meer terug, beweert hij. Cocaïne breekt weer de laatste weerstand bij Bess en zij vertrekt met Sportin' Life. Na een week komt Porgy echter terug in feeststemming, men heeft hem vrijgelaten.

Als hij ontdekt dat Bess weg is gaat hij haar achterna in zijn invalide-wagentje; duizenden kilometers scheiden hem van Bess, maar zijn liefde geeft hem de moed haar te gaan zoeken.

In grote trekken is dit het verhaal dat Gershwin van een muzikale commentaar voorzag, een verhaal dat tot berstens toe geladen is met animale driften, hoog oplaaiende hartstochten, felle zwart-wit contrasten. Een verhaal waarin een levendige schildering gegeven wordt van de kleine negergemeenschap waarin het speelt. Een verhaal ook dat als het ware vraagt om muziek, omdat muziek voor de neger de uitlaatklep is in vreugde en ellende, bij feest en rouw, in voorspoed en bij rampen.

Het merkwaardige feit doet zich bij deze Porgy and Bess voor dat George Gershwin, een uit Joods-Russische emigrantenouders geboren blanke, deze muziek schreef met een ongeëvenaard aanvoelingsvermogen voor kleur en sfeer. Hij verwerkte daarin de karakteristieke elementen van de blues en de spiritual, hij adopteerde de typische ritmische en melodische kenmerken van de negroïde muziek, maar hij kwam niet los van de invloeden van de vermaaksindustrie van Broadway. Daardoor is zijn Porgy and Bess muzikaal beschouwd niet meer dan een voortreffelijke show, hoe dicht hij ook soms het idioom van de negermuziek in enkele songs en spirituals benaderde. Waar hij buiten de songs om (die men hier als de aria's in een traditionele opera kan beschouwen) tot illustratie van de handeling overgaat, is zijn muziek beslist zwak en ontoereikend. Gershwin, de componist van het korte pakkende liedje, miste de potentie voor een dergelijke muzikale opgave. Met name in het tweede deel van dit werk komen grote gedeelten voor die muzikaal totaal mislukt zijn, wat men tenauwernood bemerkt, omdat de flitsende handeling alle aandacht opeist. Een handeling die in haar openhartigheid voor onze begrippen weleens iets teveel aan het realisme offert, maar waaraan men toch geen aanstoot neemt omdat alles met een zo volkomen oprechte en natuurlijke ongegeneerdheid en met een zo ontwapenende overgave wordt gedaan. En daarmee komen we op de voorstelling zelf.

Men weet het, de Everyman Opera Inc. reist nu al drie jaar met dit stuk de wereld rond en overal is het succes overweldigend. Avond aan avond staan deze neger-acteurs op het toneel en avond aan avond schijnen zij

[p. 227]

[p. 228]

[p. 229]

dat te kunnen vergeten, want één van de kwaliteiten die in het optreden van dit ensemble het eerste opvalt is de volkomen natuurlijkheid. Deze mensen beleven blijkbaar elke avond weer met een ongekende intensiteit de situaties welke hun rollen hen voorschrijven; en ze doen dat met een machtig plezier, want ik heb ervaren dat ze zelfs achter de coulissen, wanneer ze even ‘af’ zijn, doordansen en springen en zingen. Overigens zijn er maar weinig tegelijk af, want bijna voortdurend is het toneel bevolkt met een zingende, dansende, minnende en vechtende menigte die in de drie verdiepingen hoge toneelbouw een brok volksleven met een overrompelende schijn van natuurlijkheid verbeeldt. De voornaamste rollen zijn dubbel en drievoudig bezet, omdat zelfs deze negeracteurs niet tegen de enorme inspanningen bestand zijn die hiervoor gevraagd worden.

De vertolkers van de kleinere partijen staan echter wel avond aan avond op het toneel, en wat zij daar doen is ook tot in de kleinste details uitgewerkt en doorleefd. De verbluffende vanzelfsprekendheid waarmee de regie zelfs de dichtste massa-scènes doorzichtig houdt en o.a. door een geraffineerde belichting telkens de aandacht van de toeschouwer ongemerkt leidt naar die plaats van het toneel, waar het accent van de handeling ligt, dat op zichzelf is reeds een belevenis.

En daarbij is er dan ook nog de muziek. Ook nog! Want deze komt door de weergaloze opvoering op het tweede plan, waar zij krachtens haar verdienste ook inderdaad thuishoort. Wanneer men deze muziek hoort, los van de grandioze show, gescheiden van de alles overheersende speeldrift waarmee deze acteurs de grenzen tussen het artificiële en het spontane volledig opheffen, wanneer men deze muziek bijvoorbeeld via grammafoonopname hoort, dan blijft alleen een aantal songs de moeite van het aanhoren waard. Deze songs behoren weliswaar tot het beste wat de westerse amusementsmuziek ooit in de benadering van het negroïde idioom heeft bereikt, maar zij kunnen het stuk muzikaal niet redden. Gershwin stierf jong, op het hoogtepunt van zijn roem, maar waarschijnlijk ook in volle ontwikkeling van zijn ongetwijfeld groot talent dat in de koortsachtige drukte van de Amerikaanse vermaaksindustrie nog niet voldoende gelegenheid tot ontplooiing had gekregen. Zowel de geniale passages als de onvolkomenheden in Porgy and Bess wettigen deze veronderstelling.

De vaart en de virtuositeit waarmee de leden van de Everyman Opera Inc. dit stuk spelen en zingen (met opzet heb ik geen namen genoemd van de artisten - zij leveren allen een even waardevol aandeel in deze coöperatieve prestatie), de voorstelling dus, heft het stuk ver boven zijn eigen tekortkomingen uit en ik heb nog niemand gesproken die er teleurgesteld vandaan kwam. Behalve dan degenen die er heen waren gegaan in de verwachting een opera te horen.