Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 340]

Spel en werkelijkheid
Aize de Visser

Het moet eertijds voor een toneelspeler geen onverdeeld genoegen geweest zijn de rol van een schurk voor het voetlicht te brengen. De kans was immers in het geheel niet denkbeeldig, dat verontwaardigde toeschouwers zich aan het einde van de voorstelling bij de artisten-uitgang verzamelden met het snode voornemen de acteur, die ‘de schurk speelde’ - met wellicht geen andere bedoeling dan vrouw en kinderen de hongerdood te besparen - 'n stevige aframmeling toe te dienen. Dat men - maar dit terzijde - nimmer verhalen leest, die gewag maken van opgetogen schouwburg-bezoekers, die de tegenspeler van de naarling in triomf naar het stadhuis droegen om hem tot burgemeester te bombarderen, heeft ongetwijfeld iets te maken met het feit, dat vele mensen eerst recht beginnen te leven en zich dus tot activiteit kunnen opwerken, als ze over iets van weinig belang hevig verontwaardigd kunnen zijn. Wie zichzelve in een boze bui nog nimmer in de spiegel heeft gezien, mist beslist een zeer bijzondere ervaring...

Ondertussen zijn we met de saamgestroomde en moordlustige schare nog niet klaar, al behoort zij dan ook tot het verleden. Want het blijft merkwaardig, dat mensen zozeer hun verstand kunnen verliezen, dat zij een acteur voor zijn ròl aansprakelijk stellen. Dat zij spel en werkelijkheid niet meer kunnen onderscheiden, dat zij persoon en rol volkomen identificeren.

Over deze identificatie heb ik Barnard eens dingen horen zeggen, die althans in mijn brein zeer wijs en verstandig klonken. Hij bracht haar - en terecht - ook in verband met de traditionele bezwaren, die in verschillende kringen nog steeds tegen toneel- en lekenspel blijken te bestaan. Trouwens, er zijn nog altijd juffrouwen bij het amateur-toneel, die een rol van dienstbode, hoe belangrijk deze ook mag zijn, niet willen spelen.

Barnard stelt tegenover de identificatie het begrip participatie. Speelt iemand de rol van schurk of minnares, dan wil dat nog niet zeggen, dat hij een schurk is of zij iemand, die het op het gebied van de liefde niet zo nauw neemt. Nee, hij of zij participeert in de algemene schurkachtigheid of de collectieve behoefte aan minne, die in alle mensen min of meer verborgen leeft. Ja meer, de acteur of actrice geeft er in de uitgebeelde figuur gestalte aan, brengt er iets van uit het verborgene in ‘das Unverborgen-sein’. En is dat ‘Unverborgen-sein’ volgens Heidegger niet de waarheid? We kunnen hier ook prachtige Bijbelse woord in volle betekenis gebruiken: open-baren.

Ala, de speler liegt in alles wat hij zegt en doet, want hij is niet de schurk, die hij voorgeeft te zijn. Maar hij spreekt tegelijkertijd de waarheid, want hij brengt iets van de verborgen collectieve schurkachtigheid in ‘das Unverborgen-sein’, in de waarheid, tot openbaring. Hij ‘liegt de waarheid’ (Barnard). De verontwaardiging van de toeschouwers dient zich niet te richten op de acteur, maar op de schurkachtigheid, die (ook) in hen leeft.

[p. 341]

Zelfvertrouwen en angst in ‘Le diable au corps’

Hier zijn we - als ik het goed zie - als het ware terecht gekomen op een aardig pleintje, compleet met richtingwijzer en al. Er lopen van hier vele wegen. De eerste, die ik zie, voert naar ‘het spelelement in liturgie en eredienst’; dat schijnt me echter een lange weg met veel obstakels te zullen worden. Een andere leidt rechtstreeks naar een discussie over ‘de tendenz van het kunstwerk’; de verleiding deze weg eens in te slaan is vrij groot, vooral na enkele reacties op een onderhoudend stukje proza in een recent

[p. 342]

nummer van dit soms toch wel aardige tijdschriftje. Er voert, nog altijd volgens de richtingwijzer, ook een weg naar een polemiek over het ‘zijn’. ‘Ueber das Sein’ staat er op het bord vermeld, en daaronder ‘über das Ursein’ en nog zo iets mistigs. De weg hier is overigens uitnemend te gaan; ze is zorgvuldig geplaveid met citaten... En tenslotte loopt er ook nog een pad, alleen voor voetgangers, verboden voor loslopend vee, regelrecht naar een park voor ‘christelijke kunst’ - maar parken zijn zo vervelend...

Laten we het onszelf niet lastig maken. Aan ons pleintje staat ook een bioscoop. Voor een gulden vergeten we daar al onze problemen en narigheden. Allez. Monsieur Ripois, Lieveling der Vrouwen. Zo staat het er.

Maar och arme, van ons plannetje voor ‘een vlucht in de bioscoop’ komt niet veel terecht. Als we onszelve niet bij problemen willen bepalen, zal monsieur Ripois dat wel eventjes doen.

Wie deze Ripois, monsieur Ripois is? Een eenvoudige Franse jongen, die een vrij zorgelijk bestaan leidt op een Londens kantoor. Maar een man met een wonderbaarlijk sterke drift zich van het ene amoureuze avontuur in het andere te storten en zich in deze avonturen te bevrijden van de saaiheid, de geesteloosheid, de verveling van zijn dagelijkse arbeid. Bovendien een man, die zijn charmes uitstekend weet te gebruiken om op een ietwat gemakkelijke manier een betere levensstandaard te bereiken.

Zijn eerste slachtoffer is de cheffin van zijn kantoor. Maar monsieur Ripois is ook een man die zich in geen geval wil laten binden. Zodra hem de kans hiertoe al te groot voorkomt, verlaat hij zijn geliefde, op zoek naar het volgend avontuur, dat niet te lang op zich laat wachten. Dank zij zijn hulp. Ditmaal is het een eenvoudig, lief burgermeisje, dat echter alles in het werk stelt zo spoedig mogelijk met haar minnaar naar het stadhuis te wandelen. Doch weer vlucht Ripois, ditmaal werkeloos. In een desolate toestand komt hij bij een prostituee aan, die hem niet alleen voedsel en onderdak, maar ook haar liefde schenkt. Weer wordt hem de grond te heet onder de voeten, weer vlucht hij. Van het geld, dat hij zijn laatste weldoenster ontvreemdde, installeert hij zich als leraar Franse taal- en letterkunde op een kamer. Op het moment, dat hij weer aan de rand van de materiële nood staat, ontmoet hij dan een jonge vrouw, wier geldelijk vermogen hem ertoe brengt met haar te trouwen.

Maar monsieur Ripois zou zichzelve niet zijn, als hij zich in de veiligheid van het geld en de zekerheid van het huwelijk zou kunnen vinden. Reeds op de dag van het huwelijk ontmoet hij de vrouw, die hem gelukkig zal kunnen maken...

Op het moment dat zijn huwelijk aan de rand van de catastrophe staat, vertelt hij deze vrouw zijn leven, verklaart haar zijn liefde, vraagt haar bij hem te te blijven... Monsieur Ripois heeft met deze vrouw een allermerkwaardigst gesprek, waarin waarheid en leugen elkaar beurtelings afwisselen, ja, waarin waarheid en leugen elkaar soms zo dicht benaderen, dat de toeschouwer eigenlijk niet meer weet waar hij aan toe is. Wie is monsieur Ripois? En steeds sterker dringt zich het medelijden, de deernis op, die de toeschouwer reeds in het begin van de film in een vage ver-

[p. 343]

Levenslust en humor in ‘De zeven hoofdzonden’

wondering in zichzelve heeft ontdekt. Want in het slot van de film blijkt plotseling duidelijk, dat monsieur Ripois juist op die simpele vraag, wie hij eigenlijk is, zelf 't antwoord schudig moet blijven. En dat hij aan dit manco lijdt, dat zijn avontuurlijke amourettes even zovele pogingen zijn van een

[p. 344]

Leugen en waarheid in ‘Monsieur Ripois’

vertwijfeld mens, die verbeten vecht om zichzelf te ontdekken. Die in deze poging waarheid en leugen aanwendt, en zelf niet meer weet waar de waarheid eindigt en de leugen begint. Een acteur, op zoek naar zichzelve, die - en nu kom ik even terug op de wat lange inleiding tot dit artikel - wel zo nu en dan in het spel dat hij speelt ‘de waarheid liegt’, zijn eigen zeer persoonlijke waarheid, maar niet weet wanneer. Daarvoor heeft hij een spiegel nodig, en die wil hij vinden in ‘de’ vrouw. Doch er in ziet hij slechts een zeer verward beeld. En nochtans zet hij zijn pogingen voort;

[p. 345]

in een verbijsterende bezetenheid vecht hier een mens om een waarheid, die hij als de zijne zou kunnen ontdekken.

Aan dit gevecht gaat hij te gronde. In een laatste grandioze poging zijn doel te bereiken, simuleert hij een zelfmoordpoging die hem echter voor het leven invalide maakt.

Misschien mag men Ripois een Don Juan noemen. Maar dan - in navolging van een bekend toneelstuk - een Don Juan, met ‘een hart vol sintels’.

Met welk een aandacht en nauwkeurigheid heeft Clément deze figuur tot het leven gebracht, hoe heeft hij hem gevolgd op al zijn wegen. En welk een grootse creatie heeft Gerard Philipe tot leven gewekt. Hij is Monsieur Ripois in alle grandeur en in alle hulpeloosheid van deze mens.

Gerard Philipe heeft reeds meerdere malen bewezen een bijzonder begaafd acteur te zijn. Ik noem slechts ‘Le Diable au corps’, een film die het probleem van een jongen tekent, die op een veel oudere vrouw verliefd wordt - en hoe heeft hij alle zekerheid en onzekerheid van dat kind tot leven gebracht, en (als tegenstelling) ‘De zeven hoofdzonden’, waarin hij bewees ook in de kleinere rollen - de levenslustige, joyeuze kraamhouder - uit te blinken.

Monsieur Ripois is een merkwaardig mens. Gerard Philipe een groot acteur.