Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 229]

Verbeelding als belijdenis (II)
J.W. Schulte Nordholt

En in Jezus Christus, zijn eniggeboren Zoon, onzen Heer.

De verschijning van Jezus Christus op de aarde is evengoed als het verweg verborgen zijn van God de Vader in de hemelen een uitdaging voor de fantasie van de beeldende kunstenaar. Want een getuigenis van Christus' uiterlijk bezitten wij niet, n'en déplaise alle boeken over dit onderwerp en de bewaarde of niet bewaarde doek van Veronica er bij.

Nee, alleen wat een kunstenaar, bezield door de grootse verhalen van het Evangelie, zich weet voor te stellen, kan ons helpen. Wat ziet hij in deze Joodse profeet van tweeduizend jaar geleden al haast? De vriendelijke mens, die het verhaal van de Barmhartige Samaritaan verteld heeft en van zich zelf heeft getuigd dat Hij zachtmoedig was? Of de toornige Koning, die de wisselaars uit de tempel dreef en die kwam, niet om vrede Ie brengen maar het zwaard?

Ik herinner me eens te hebbben bijgewoond hoe in een kring, nadat de dichter Nijhoff zijn Uur U had voorgelezen, iemand hem vroeg of hij met de hoofdfiguur daaruit Jezus Christus had bedoeld. Hij antwoordde, dat hij daar inderdaad wel aan gedacht had, maar, zei hij: ‘Als Jezus Christus werkelijk door een moderne straat van onze beschaving zou gaan, zou dan niet de hele straat in puin vallen?’ Dat besef voor het tremendum heeft vele kunstenaars bezield. En alweer, het zijn deze twee hoofdthema's die de uitbeelding van de Heer bepalen, enerzijds, de zachtmoedige, de lijdende knecht des Heren, anderzijds, de Leeuw uit Juda's stam, heerser over hemel en aarde.

Het tweede geloofsartikel, waarover we hier spreken, begint met de nadruk op de glorie van Christus. In een volgend zal zijn lijden beleden worden, maar voorop staat dat Hij de enige zoon van God is en onze Heer. Dat is door de eeuwen heen een aantrekkelijk onderwerp geweest: Christus in Majesteit. Het heeft de uitbeeldingen van de Oosterse kerk vrijwel beheerst, maar men vindt het evenzeer in de kathedralen van West-Europa. Hier een voorbeeld uit het Oosten: een ikoon uit de school van Nowgorod. Christus zetelt op een troon van primitieve bouw, getekend zonder besef voor perspectief. Zijn gelaat en gestalte hebben de stereotype eigenschappen voorgeschreven in eeuwen van dienende kunst, zijn gebaar verkondigt wat zijn opengeslagen evangelie de toeschouwer voorhoudt. Strenge majesteit die tot knielen dwingt, dat is het wat de schilder bedoeld heeft met zijn godzalig werk. Godzalig, jazeker, want heeft hij niet, zonder individuele smaak en gevoelens voorop te zetten, zijn werk gedaan, trouw aan de traditie, en bij het schilderen de heilige formules en teksten prevelend, opdat zijn geest en aandacht omhoog

[p. 230]

Zegenende Christus Ikoon. School van Nowgorod

[p. 231]

Bernardino Luini - Zegenende Christus

[p. 232]

zouden zijn gericht, geheven tot de Heer, die hij het waagde uit te beelden? Een dergelijke kunst sloot aan bij de vroomheid en diepe deemoed van heel een volk, dat knielen kon.

Het is niet merkwaardig dat dit thema in de Renaissance en daarna geheel verdwijnt. Een nieuw geslacht leert staan in plaats van knielen, het wil nog wel de emotie ondergaan de Heer te zien lijden aan het kruis, en dat wordt dan ook steeds dramatischer uitgebeeld, maar zijn majesteit vindt geen aandacht meer. Bezint men zich erop dat Hij de Heer is, dan wordt Hij afgebeeld als een vriendelijke vermanende mens, bijzonder netjes in de kleren gestoken en met zeer gesoigneerd haar. Een schilderij als dat van Bernardino Luini, hier afgebeeld, is daarvan een goed voorbeeld, al direct aan het begin van de zestiende eeuw. Zorgvuldig gepenseelde straaltjes verschijnen van achter zijn nette hoofd, de rijksappel-wereldbol die hij in zijn hand houdt is een fraai stukje glazen speelgoed in plaats van wat het moest zijn, een getuigenis van zijn macht, en de spreuk eronder: Twijfel niet dat wat gij de Vader ook vragen zult in mijn naam, het zal u geworden' kunnen we moeilijk aanvaarden van deze vrijblijvend vriendelijke meneer met geborduurde randjes aan zijn kleed. In deze kunst - en men kan talloze anderen naast Luini noemen, natuurlijk - begint wat tot een zee van zoetheid zal aanzwellen in de latere beeldjes en bidprentjes en tekstjes en de hele verdere santekraam. Hier wordt Jezus de spreekwoordelijke zachtzinnige vriend der mensheid, ‘zo vriendelijk en zo goed’ zoals één van de naarste kinderversjes dat uitdrukt. Het verbond dat gesloten is tussen christelijke religie en klassicistische kunst is funest voor beide geworden.

Een bewijs van driehonderd jaar later voeg ik hier nog bij: Thorwaldsens beroemde beeld. Was er in de Renaissance tenminste nog een eigen verwerking van het klassieke gegeven, in de half-Romantische klassicistische tijd van omstreeks 1800 ligt men alleen maar op de knieën in blinde bewondering voor de kunst der Oudheid, d.w.z. voor de Hellenistische producten die men er alleen maar van kende. Thorwaldsen, veertig jaar in Rome werkzaam, bewonderd door de hele hem omringende wereld, was zeker een groot beeldhouwer en niemand kan deze Christus lelijk noemen. Dat is het hem juist, harmonie in overvloed is er bereikt, maar deze verzorgde marsepeinen man, het haar zo precies gescheiden, de rechterborst zo blank ontbloot, heeft bitter weinig meer van doen met de geheimzinnige Godmens, die Jezus van Nazareth heette.

Pas in onze tijd, sinds ongeveer 1900, is er een verandering gekomen. Langzaam maar zeker ontstaat er weer begrip voor de eigenheid van het Evangelie en de geheel enige eisen die het uitbeelden daarvan stelt. Vooral in Frankrijk is er op dit gebied veel gebeurd. Al de groep van Pont-Aven rondom Gauguin heeft zich bezig gehouden met de vernieuwing der religieuze kunst. Maar het is vooral Georges Rouault die een werkelijke moderne religieuze kunst tot stand heeft gebracht. Hij is één van de grootste schilders van deze eeuw, leerling evenals Matisse, merkwaardig genoeg, van de zo echt negentiende eeuwse Gustave Moreau, zelf bran-

[p. 233]

Thorwaldsen? Christus

[p. 234]

Rouault - Christus

[p. 235]

dend van een nieuwe bezieling, schilderend met een hartstocht die voor het eerst weer recht deed aan de verhevenheid van de Bijbel. En dat komt omdat hij eigentijds wilde zijn, omdat hij met kracht geponeerd heeft dat de religieuze kunst niet en nimmer mag archaïseren. Ja, dieper, omdat hij in zijn kunst het lijden van de tegenwoordige wereld mee doorleeft en -lijdt. Zijn Christus is een Koning van gerechtigheid, een visioen in de nacht van onze pijn. ‘Ne t' enfuis pas devant la douleur et la misère’ zo heeft de schilder zelf het ergens geschreven. Vanuit die menselijkheid heeft hij Christus kunnen schilderen, vanuit die menselijkheid alleen zal er trouwens ooit een mogelijkheid zijn om de mens die onze Heer is te zien, niet als een klassiek ideaal, maar als een hemels visioen.