Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 226]

Een zelfportret^*)
C. Rijnsdorp

Wie in het verzet een actieve rol heeft gespeeld en daarvan een leesbaar verslag uitbrengt, levert vanzelf al materiaal van historisch belang. Die waarde is groter, naarmate het rapport rijker is aan feiten en bizonderheden. Het is duidelijk, dat Charles' boek iets dergelijks niet in de eerste plaats beoogt. Daartoe geeft het te weinig. Charles vertelt veel minder dan hij heeft meegemaakt. Aan de andere kant geeft het boek, wil het als een soort rapport opgevat worden, weer te veel, nl. commentaar, beschouwingen, uitweidingen van persoonlijke aard. De schrijver blijkt om dit laatste meer te geven dan om zijn ervaringen als zodanig. Hij zoekt naar de betekenis van dit alles, niet na eerst een uitvoerig en systematisch exposé van de feiten te hebben gegeven, maar op het moment zèlf dat de herinneringen zich in hem verdringen, zodat we zijn ervaringen slechts te weten komen aan de hand en binnen het kader van dat zoekproces.

Verliest het boek daarmee zijn waarde als historisch materiaal? Volstrekt niet, indien men bedenkt, dat niet alleen de feiten, maar ook daaraan verbonden beschouwingen van geschiedkundige betekenis zijn, inzover die licht werpen op de psychologische achtergronden, die bij het verzet in het geding waren. Nu is het duidelijk, dat Charles' beschouwingen sterk persoonlijk gekleurd zijn. Hij streeft niet naar een soort wetenschappelijke objectiviteit, maar hij wil begrijpen: de demonische tijd waarin hij leeft, de gekke dingen die hij heeft zien gebeuren en in dit alles het raadsel, dat hij zelf als mens, ook voor zijn eigen bewustzijn, is. Al jong heeft hij zich van de godsdienstige maatstaven, hem in zijn opvoeding voorgehouden, losgemaakt. Althans, hij heeft dat bewust gewild. De ervaring leert echter, dat dit onmogelijk is. Religie zou geen religie zijn, als ze in de opvoeding niet zulk een stempel op de jonge mens zette, dat dit zijn verdere leven, pro of contra, bepaalt. De grote vragen van leven en dood, goedheid, liefde, waardigheid, eer en kwaad, zijn hem op zulk een monumentale en majestueuze manier voorgehouden geweest (ik bedoel door de religie zelf; de mensen kunnen het verkeerd gedaan hebben), dat hij zich van die visie nooit meer kan ontdoen. Bewust wel; ik meen: hij kan de ‘voorzeide leer’ van zijn doop op allerlei gronden verwerpen en als een overwonnen standpunt beschouwen, maar dieper-in niet.

Hier komt het boek uit boven zijn waarde als rapport-met-zielkundig-materiaal, dienstig voor het begrijpen van een geschiedkundige periode. Hier wordt het een geschreven zelfportret, tegen de achtergrond van een bewogen stuk vaderlandse geschiedenis, ja organisch één daarmee.

*) Naar aanleiding van J.B. Charles, Volg het spoor terug, uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, derde druk, December 1953.

[p. 227]

Dat kàn in de letterkunde (want hier reikt het boek tot de literatuur). In de schilderkunst, de klassieke althans, kan dat op deze wijze niet. Natuurlijk is er een zekere overeenkomst tussen de geheimzinnigheid der glimlach van de Gioconda en de geheimzinnigheid van het rotsige landschap achter haar; ook de kleurwaarden zijn natuurlijk op elkaar afgestemd, maar vrouw en landschap zijn en blijven toch duidelijk twee. Charles' geschreven zelfportret is met de achtergrond één, ja uit elementen daarvan opgebouwd. Het te-weinig voor een rapport wordt een suggestief weglaten voor het portret. Het licht op het wèl meegedeelde wordt een persóónlijk licht, een trek aan het portret. In elke volzin, onverschillig waarover die handelt, is de mens aanwezig, en om die mens is het te doen. In die mens is de eenheid van het werk gegeven, en is die eenheid constant, ondanks de onsystematische bouw van het boek. Want wat in de literatuur tenslotte alleen maar boeit, is de mens. De schoonheidscultus van de jaren '80 tot ongeveer 1914 is een prachtige, maar voorbijgaande eenzijdigheid, zo niet dwaasheid, geweest. Is er een zeker peil van intelligentie, van persoonlijkheid, van penvaardigheid aanwezig, dan zijn er verder alleen nog maar waarachtigheid en passie nodig, desnoods de passie van het hartstochtloos lijkend betoog (maar dit laatste slaat niet op Charles).

De auteur had van zijn stof ook een roman kunnen maken. Maar dan zou er meer kunstvaardigheid aan te pas gekomen zijn. Want ook al bestaat een roman overwegend uit autobiografisch materiaal, de schrijver mag er nergens zelf in aanwezig zijn, omdat hij ongezien overàl in zijn roman aanwezig is. Zolang Charles nog niet met zichzelf in het reine was, bleef de vorm van zijn werk, zoals dat nu vóór ons ligt, de aangewezen vorm. Had hij een tijdbeeld willen geven, dan zou die vorm ook voor een essay een bezwaar geweest zijn. Zo blijft literatuur altijd een boeiend schouwspel, omdat de wegen, die erheen leiden, oneindig verscheiden zijn. Literatuur is een levend begrip, dat altijd weer de formules verbreekt, waaraan men het vastleggen wil.

Welke mens vinden we dan in dit boek? De onromantische mens. Dat wil niet zeggen: een mens zonder hart, maar wel: een mens zonder figuurlijke hartvergroting. Hij zoekt naar een zin in de chaos van gebeurtenissen en indrukken, naar een houding, een fundamentele norm. Wie hartstochtelijk zoekt, schreeuwt. Zo is dit boek een schreeuw om recht, en wat meer zegt, om gerechtigheid.

Wat vindt hij tenslotte? Datgene, wat in het geweten onmiddellijk gegeven is. Menselijk fatsoen, dus toch nog burgerlijke deugd? Het ‘zo ben ik nu eenmaal’? Ja, maar hoe is men zo geworden? Waar komen de verschillen tussen de gewetens vandaan en welk geweten moet de overhand hebben?

De politieke, actuele betekenis van dit boek valt buiten het kader van dit artikeltje. De vraag, in hoever wat Charles zegt representatief is voor zijn generatie, vind ik moeilijk om te beantwoorden. De historische betekenis voor later behoeft ons niet op te houden. Zo blijft over de erkenning

[p. 228]

van de betekenis van dit boek als menselijk getuigenis, het verslag van een hartstochtelijke interesse in recht en gerechtigheid en daarachter in menselijke waardigheid en goedheid, waarbij zowel het orthodoxe Godsgeloof, als het humanisme (de mens is in wezen goed) krachtig worden afgewezen. Deze afwijzing houdt in een afwijzing van bepaalde collectiviteiten, zoals kerk en partij, en het plaatsen van vraagtekens achter allerlei andere collectiviteiten, zoals volk, staat, ras. Zo blijft dit boek voor ons het bewogen zelfportret van een individueel zoeker naar recht en gerechtigheid, een portret, dat met zijn eveneens bewogen achterplans een onscheidbaar, levend geheel vormt.

En wie meent gevonden te hebben wat Charles zoekt, mag zich wel afvragen, of hij even hartstochtelijk als de auteur zichzelf tot inzet daarvan heeft gemaakt.