Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 205]

Verbeelding als belijdenis
J.W. Schulte Nordholt

‘Ik geloof in God den Vader, den Almachtige, Schepper des Hemels en der Aarde’.

Wij moeten met het moeilijkste beginnen. Het plotselinge plan dat mij dezer dagen als gegeven werd, nl. om een serie artikelen, twaalf wel te verstaan, te schrijven over de uitbeelding der twaalf artikelen, eist dat. Het is, ik weet dat al nu ik deze eerste regels opschrijf, een stoutmoedig plan. Voor mij, of als u dat liever wilt achter mij, ligt dat geweldige terrein van de kerkelijke kunst, waarin de wegen zo talrijk en de grenzen zo gevaarlijk zijn. En nee, dit wordt geen gedegen iconografie en geen theologische uiteenzetting, maar alleen maar de aarzelende aftasting van en de verrukte rondwandeling tegelijk door dat immense gebied. Persoonlijk inzicht en persoonlijke voorkeur zullen daarbij telkens een belangrijke rol spelen, maar wat wil ik ook anders dan amateur, liefhebber zijn wanneer het over kunst gaat en wat anders dan deel hebben aan de liefde waarover men spreekt als men over God spreekt. En liefde is een kwestie van inzicht en voorkeur, van aanschouwen en verkiezen.

Natuurlijk, nu zit ik al haast in de voetangels en klemmen der dogmatiek, want met dat aanschouwen heb ik wel degelijk de bedoeling om te spreken over beeldende, liever verbeeldende kunst. En de hele strijd tussen ikonodoulen en ikonoklasten, nimmer uitgestreden, doemt al voor mij op. Hoe kan geloven aanschouwen zijn, wat is de grens en wat de verbinding tussen belijdenis en verbeelding, in hoeverre kan de verbeelding een acte de foi zijn enz.? Vanzelf zal ik soms op dergelijke punten terecht komen, maar vergun mij ze voorlopig te ontwijken en inductief te werk gaande de verbeelding te laten spreken der eeuwen.

Ik moet dan, beginnend bij het eerste artikel des geloofs, inderdaad met het moeilijkste beginnen, nl. de uitbeelding van God. ‘Vader’, zegt mijn kleine dochter, ‘ik heb vannacht gedroomd dat jij en ik in de hemel waren bij God. Het was heel licht, het sneeuwde. Maar God zat te lezen in een boek, Hij zag ons niet’. Ik kan nooit precies nagaan wat mijn kinderen, wanneer ze hun dromen vertellen, echt gedroomd hebben en wat ze erbij fantaseren. Maar ik heb in dit kleine verhaal precies gevonden wat ik hier als inleiding zou willen gebruiken, enerzijds de vanzelfsprekendheid van de voorstelling van God, traditioneel maar echt, met een lange baard op een gouden troon, anderzijds de schroom voor het Heilige, want wij houden onze pas in om hem niet te storen in zijn lectuur en het is naar mijn gevoel alsof het sneeuwend licht een mystieke sluier is rondom het zo maar aanschouwde. Het hemels licht verblindt.

Ik ben zelf nog opgevoed met de gedachte dat het absoluut verboden

[p. 206]

Ivoorreliëf uit Reichenau

[p. 207]

Les très riches heures du duc de Berry

[p. 208]

is God af te beelden. Daarvoor werd het tweede gebod aangevoerd, maar het heeft mij, zodra ik er over na ging denken, weinig kunnen overtuigen. De Joden lazen er, zo begreep ik, heel wat meer in en zij, zowel als de Islam later, kwamen dan ook tot een absolute beeldloosheid, die ons Westerlingen zeer ver ligt. Maar iets van hun schroom hebben wij toch behouden en dat moet ook wel, want wij staan hier inderdaad aan een grens. God is afgebeeld, vele malen zelfs, natuurlijk is Hij afgebeeld, want het is ondenkbaar dat wij over iets zouden spreken, zonder het ons tevens voor te stellen. Het woord roept op, vormt. Maar alle vanzelfsprekendheid en schroom tegelijk, zoals een kind die nog heeft, is wel nodig, om het op de goede manier te doen.

In de kunstenaar is vaak veel van het kind. Met de uiterste schroom hebben de vroege Middeleeuwers het gewaagd God voor te stellen en het is alleen zijn hand die zij aanvankelijk afbeelden. Het hierbij getoonde ivoorreliëf uit Reichenau, stammend uit de jaren 980-'90, laat Gods hand uit de wolken tevoorschijn komen, een hand die zojuist de duif die de Heilige Geest voorstelt heeft losgelaten om neer te dalen op Christus wanneer deze gedoopt wordt. Het geheel is half primitief, half klassicistisch (wij zijn in de tijd van de Ottonische Renaissance), gekunsteld in zijn sterke belijning en symmetrie, maar tegelijk ongemeen expressief in zijn uitbeelding van handeling. De eerbiedige engelen, de ruim baan makende windgoden met hun fakkels, de strenge heiligheid van de Heer en voor alles die geheimzinnige hand, zij overtuigen volkomen.

Het is pas in de late Middeleeuwen, tijd van emotie en zinnelijkheid beide, dat men meer afbeeldingen van God gaat vinden. Dan pas komt Hij zelf op het doek (of papier, of paneel enz.). In het beroemde handschrift ‘Les très riches heures du duc de Berry’ vindt men de prachtige paradijsafbeelding die hierbij gaat. Binnen een gouden muur met een Gotische poort ligt het paradijs, navel der aarde, omgeven door kale gebergten en water. Middenin een bron, alweer naar de stijl des tijds, en van links naar rechts in vier fazen het verhaal. Eerst Eva, die de appel aanneemt van de slang. Terzijde even: het is ook alleen in de jaren van ongeveer 1200-1500 dat de slang wordt afgebeeld als half een vrouw, wat waarschijnlijk zijn oorsprong vindt in enkele geschriften van die tijd, o.a. van Vincentius van Beauvais. Men vindt dat zeer veel ook in de portalen der Gotische kathedralen. In een citaat uit een 15e eeuws gedicht dat tegelijk wel iets vertelt van de erotische achtergrond van dit gegeven, zegt Satan:

J'auray visage de pucelle
Pour démonstrer toute doulceur,
Mais ma queue poignante et mortelle
Luy brassera aultre saveur.

Op het tweede tafereel ziet men hoe Eva Adam verleidt, daarna God die met hen spreekt en tenslotte hun verdrijving uit de poort. God is hier

[p. 209]

Getijdenboek van de Hertog van Bedford

[p. 210]

Michel Angelo
Il Creatore

[p. 211]

een waardige gestalte, opvallend door zijn helblauwe mantel en zijn witte, wat gekunstelde haar. Hij wandelt nog op aarde met zijn mensen en is in deze afbeelding nog in zekere zin hun gelijke, niet groter dan zij.

Uit ongeveer diezelfde tijd stamt de derde afbeelding hier, alweer uit een getijdenboek, nl. dat van de hertog van Bedford. Het verlangen uit te beelden alles wat men ooit in dogmatische stellingen neerlegt, leidt nu ook (in deze tijd begint alom een enorme allegorisering) tot het schilderen van de Heilige Drieëenheid. Dat is een gevaarlijke onderneming, dogmatisch steekt daar sinds de eerste concilies al heel wat achter en men ziet hier hoe de schilder met een toch wel wat hinderlijke nauwgezetheid leerstellig probeert te wezen. God en Christus precies even groot, samen gekroond met de drievoudige kroon, de Heilige Geest midden tussen hen in en nadrukkelijk van hen beiden uitgaande, dat is allemaal misschien wel verantwoorde theologie, maar het geeft de uitbeelding iets houterigs en redeneerachtigs, dat het hart niet raakt. Het gevaar van vastleggen van het Heilige dat al zo sterk in het dogma aanwezig is, is nog veel groter wanneer men dat Heilige dan ook nog via het dogma gaat uitbeelden. Temeer klemt dit, omdat wij hier in een tijd zijn waarin het realistische benaderen van de werkelijkheid steeds meer veld wint. Er ontstaat daardoor een neerhalen van het Andere in het alledaagse, in redelijkheid en spitsvondigheid, dat door zijn gebrek aan spanning uiterst vervlakkend werkt. Ook al is het waar dat wij met een meester-kunstenaar hebben te doen, die een buitengewoon gevoel voor kleur en opbouw had. In sommige andere afbeeldingen van deze tijd werkt dit allegoriseren vaak zelfs afstotend.

Alleen een genie van zulke abnormale afmetingen als Michel Angelo is het daarna in de verbrokkelende tijd na de Middeleeuwen nog gelukt een overtuigende afbeelding van de Heilige tot stand te brengen. Hij is de enige geweest en gebleven tot nu toe, maar hij overtuigt dan ook volmaakt. Dwars door de menselijkheid en het aardse realisme van de Renaissance heen bereikt hij dimensies die buiten alle werkelijkheid vallen. Men kan natuurlijk op de middelen wijzen waarmee hij deze effecten bereikt heeft, de kolossaliteit van zijn gestalten, de zware contouren waarmee hij ze belijnt. Maar is daarmee het onverklaarbare tremendum duidelijk gemaakt, dat deze gestalten bezielt, dat zijn ‘Creatore’ zo indrukwekkend maakt? Wie eenmaal in de Sixtijnse kapel omhoog heeft gestaard naar dat geweldige plafond (het is, hoe hoog ook, buitengewoon goed zichtbaar), die heeft iets beleefd van het mysterium tremendum et fascinans, waarvan de godsdiensthistorici spreken als zij trachten het raadsel te verklaren van de Heilige, die zo ver af is en zo nabij, de schepper van hemel en aarde. Men mag mij tegenwerpen dat God niet te vangen is in het werk van mensenhanden, en ik aanvaard het gaarne, maar als ik dit grootse loflied van Michel Angelo zie, komt mij het woord in de gedachten, dat de Heilige troont op de lofzangen Israëls.