Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 170]

Harald Kreutzberg: dans wordt gedicht, gedicht werd dans
Lidy van Eijsselsteijn

Slechts aan weinigen is het gegeven, de ontroeringen van het hart te kunnen weergeven in de dans. En slechts aan een enkeling, dit te doen op een wijze, zo afgerond naar de uiterlijke, danstechnische vorm, en zo doorleefd naar het innerlijke, geestelijke, dat het voor de toeschouwer bevrijdend werken kan. Een van deze enkelingen is Harald Kreutzberg, en ook onder hen is hij nog een figuur ‘an sich’, een eenling. Hij is wellicht de grootste danser van een tijdperk dat in hem, misschien, zijn afsluiting vindt, een tijdperk, dat de lyriek en de romantiek nog wist te doorproeven zonder valse schaamte, en een Pavlova, een Russisch Ballet heeft gekend.

De wereld van de dans is niet gemakkelijk te benaderen en er is onder ons ook vaak een grote schroom òm die te benaderen. Het ligt in het minst niet in mijn voornemen, te trachten u een verhandeling over danskunst te geven, noch een verslag van de dansavonden, die Kreutzberg in Februari l.l in ons land gaf. Zo u een prachtige indringende studie over danskunst, de wereldlijke, zowel als de geestelijke, wenst, raadpleeg Professor van der Leeuws ‘Wegen en Grenzen’ (Uitg. H.J. Paris, Amsterdam). Recencies van Kreutzbergs tournee hebben verschillende bladen gebracht, en zo u zich voor de figuur van Kreutzberg als mens en als danser interesseert: een uitstekende biografie scheef Emil Pirchan: ‘Harald Kreutzberg’ (Wilhelm Frick Verlag, Wien) met vele foto's, tekeningen van Kreutzberg zelf, en tal van bijzonderheden.

Datgene echter, wat mij persoonlijk het meest in Kreutzbergs dansavonden boeit, is het diep-dichterlijke element, het gedicht, dat tot dans werd, de dans, die gedicht wordt. Gedicht en dans, hoezeer van elkaar verschillend, ieder eigen werelden vormend, vloeien hier in elkaar over, heersen in gezamenlijke, ondoorgrondelijke harmonie. De dans geeft het gedicht een eigen, onvermoede vorm, het gedicht geeft de dans een taal. De gewaarwording, een mens tot instrument der poëzie te zien worden, is onvergetelijk.

Het gedicht, dat Kreutzberg weet te belichamen, heeft talloze facetten. Het weet speels en geestig te zijn, hoog zowel als onderworpen. Het kent nederigheid en brille, roes en verstilling. Het kan in hoge graad beklemmend werken en weet tevens te bevrijden, niets menselijks is het vreemd, in al zijn metamorphosen. Het weet van hel, maar het weet ook van hemel; van het laatste zelfs veel. Daarom is deze dans, in tegenstelling met wat ik zostraks schreef, vrij gemakkelijk te benaderen, en is schroom niet ter plaatse, omdat dit alles slechts verrijkt en bevrijdt. Deze poëzie-in-dansvorm, deze poëtische dans, heeft door lange jaren heen tallozen oneindig veel gegeven, over de gehele wereld. Honderden en honderden dans-

[p. 171]

avonden heeft Kreutzberg, begeleid door zijn begeleider Friedrich Wilckens, die in vele gevallen de begeleidende muziek voor zijn dansen schreef, gegeven, overal. Hun tournees brachten beide Oostenrijkers over Europa, Amerika, China en Japan, Azië en Indië. En in al deze landen heeft het gedicht in talloze talen gesproken, meer dan het in woorden ooit zelf zijn kans zou kunnen krijgen. Daarom sprak het in deze smalle, slanke mens, die zich bewust was een opdracht te volgen, het koos de danser Kreutzberg uit omdat het wilde spreken en uitbreken, eindelijk gestalte vinden in een willig en vreugdevol instrument. De wereld luisterde, zag, glimlachte, weende; zij luistert nog, na al die jaren. Telkens nieuwe dansscheppingen ontstonden in dit huwelijk van dans en gedicht, zij ontstonden vanuit de wetenschap: ‘Das Schöpferische ist wie ein Ruf, ein Wink, der irgendwann einmal von Gott zu einem kam, und dem man sich nun zu folgen bemüht’ en: ‘im letzten Grund ein Geheimnis, Gnade’. (Uiting van Kreutzberg zelf).

Daar zijn vele dansen die ik van Kreutzberg zag, die ik voor u zou willen beschrijven, zo mogelijk. Maar ik kan, uit de overstelpende hoeveelheid materiaal, slechts een kleine keuze maken.

Van materiaal gesproken: Kreutzberg, een der grootsten, versmaadt de werking van zelfs het kleinste niet. Zijn costuums zijn steeds zelf ontworpen, van geraffineerd eenvoudig tot bizar, verzorgd tot in details. Soms ook werkt hij met maskers, of grappige kleine attributen.

Sommige dansen zijn rechtstreeks op het gedicht geïnspireerd, zoals de dans op Rilke's ‘Verkündigung’. Hier spelen hemel en aarde tegen elkaar in. Beurtelings de hoogheid, de Engel - en het ontzag voor de hoogheid der uitverkorene, en het gebaar naar de Oneindigheid, die zich naar de eindigheid neigen zal. Tot het afscheid, het achter-uitwijken, de laatste blik, vol eerbied en mededogen naar haar, om wat haar lot moet zijn: het zwaard door de ziel. Kreutzberg schiep meerdere ‘Engelen-gestalten’, en een magistrale Job: ‘Hiob hadert mit Gott’, een dans, die enige jaren terug, hier in Groningen de zaal kennelijk als met schrik sloeg, de schrik van het leem, dat leem ziet twisten met de Maker.

Een dans van oneindig heimwee vervuld is het Sterrenlied. Het costuum, dat de danser hierin draagt, heeft vanaf beide schouders tot de grond twee zware zilveren koorden, die elk gebaar in mee-zwenken accentueren en het geheel mede iets zwevends verlenen. Het is de dans van de kleine mens, in zijn hoekje gehurkt, opziend naar boven, in wie je het verlangen ziet wakker worden, méé te mogen doen, te spelen het spel der sterren, te dansen de dans der sferen, deel te zijn van de grote kosmos. Dan begint de dans: het verlangende, smachtende, eindelijk het stijgende. Vraag mij niet hoe, maar de kleine mens stijgt, hij stijgt, bewogen en verrukt verkrijgt hij wat hij wenst: hij volbrengt de tocht omhoog. De muziek wordt steeds breder, de danser lijkt te zweven, hij danst met de sterren in het luchtruim. Even weet hij: in den Hemel is eenen dans. Maar dan overvalt hem opnieuw de zwaarte, dan komt de terugslag, de wetenschap: dit is te groot, te groot, dit is nog niet voor mij, ik ben nog van de aarde, aan haar gebonden - En de daling komt, vrij plotseling. Ten

[p. 172]

[p. 173]

[p. 174]

slotte keert, ‘ten dode bedroefd’, het lichaam terug naar waar de dans aanving, het krimpt inéén, het is zo zwaar geworden, het hurkt op de oude plaats. Nog éven beweegt het bovenlichaam in een kleine, tedere zwenking, in de herinnering: zó was het, zó, en ik ben er toch, éven, geweest.... Dan, de stilte. Een stilte die zich, vanaf die kleine figuur daar, uitbreidt over de hele zaal.

Daarnaast talloze dansen van ander karakter. De vier jaargetijden, op muziek van Mozart. Een ‘Suite aus vier Jahrhunderten’, muziek: een statige Lully, een luchtige Mozart, een Brahms: slepend, zwaar en grüblerisch, een een motorische Bartok. Komische dansen: een visser, die zich een kleine Rausch heeft aangemeten; een tuinman, verliefd, die een lied op zijn grote hark improviseert: de éne tand van de hark, die de danser even bijstemt. Een dans als Printemps, op muziek van Schumann: de winter, skelet en doodshoofd, die wijken moet voor ‘die linden Lüfte’ en eindelijk, verslagen, languit terneerligt. Uit de starre figuur rijst een smalle, expressieve hand, en in die hand siddert een crocus in de lentewind.... Gedicht, of dans, of beide? Hoe zong toch Suster Bertke, eeuwen geleden?

‘Wie sel den hoghen dans verstaen,
dat nighen, dat wighen, dat stille staen,
dat sweven omme ende omme,
dat treden van, dat sweven aen,
die snelle hoghe spronghe -’

Wat de foto's betreft, - welwillend door de Impressario, de heer Ernst Krauss, zelf een fijnzinnig dichter, - afgestaan: de éne toont u de speelse Visser, onweerstaanbaar in zijn gezellige kleine Rausch. En de andere? Ik laat het aan uw fantasie over, wat de danser hier bedoeld heeft. Een ‘Lied der Trauerweide?’ Een: ‘Dans van de Boom’? Of: iets totaal anders?