Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 402]

D. Hendrikse
De zelfkant als scenario

John Huston: Asphalt Jungle
Robert Rossen: All the King's men

Er zijn twee onderwerpen, die het voor de oorlog altijd deden in een film. Aan de ene kant de overdreven schildering van het luxe milieu met de befaamde huizen van honderd kamers, de motorjachten en extravagante auto's, de elegante moeders en hun al even charmante volwassen dochters, kortom de dagdroom van het gemiddelde bioscoop-publiek. De argumenten tegen dit genre zijn genoegzaam bekend en hoewel hun funeste uitwerking zeker niet overdreven mag worden, zal toch niemand met gezond verstand het betreuren, dat dit soort na de oorlog in slechts veel geringere mate is teruggekeerd op het witte doek.

Niet minder aantrekkelijk was precies het tegenovergestelde, de keiharde, zogenaamd realistische tekening van de zelfkant van de maatschappij. De romantisch lijkende onderwereld van desperado's en gangsters, chanteurs en smokkelaars. Ook hier moet men het gevaar niet overschatten, doch het was zeker groter dan dat van de luxe film. De mens zakt nu eenmaal sneller en gretiger af dan dat hij opklimt. Een pistool is gemakkelijker verkrijgbaar dan een motorjacht, een geschminkte snol is vlugger ter beschikking van dagdromers dan knappe dochters van puissant rijke nietsnutten. Vooral in Amerika deed de gangsterfilm opgeld. Nu geloven wij niet zo maar aan het verhaaltje, dat de opbloei van het gangsterdom in niet geringe mate te danken was aan dit soort films, waarin de gangster altijd als een soort held tevoorschijn kwam. Waarin weliswaar werd toegegeven, dat zijn bestaan hard was en wreed, doch elke moord, elke roffel van de machinepistolen kreeg een hoogst onsmakelijk sausje romantiek. Dat trok in de eerste plaats volle zalen en daar was het de producenten om begonnen, doch na voldoende dosering van dit gif ook heel wat amateurgangsters. Zo zij al niet tot de practijk kwamen, dan toch sympathiseerden zij warm met de echte gangsters, die met de regelmaat van de klok op de voorpagina's van de kranten verschenen. En die sympathie nam dergelijke verontrustende vormen aan, dat het tenslotte ook de filmmakers te bar werd en in samenwerking met de politie werd dit winstgevende genre voortaan wat rijkelijker bedeeld met de moraal van ‘het kwaad straft zich zelf’. M.G.M. ging zelfs zo ver, dat men een hele serie korte films op stapel zette onder de verzameltitel ‘crime doesn't pay’. De moraal was echter vrij gemakkelijk weg te denken en dan bleven weer de helden van de onderwereld in hun romantische entourage over. Om alles nog eens zo afschrikwekkend te maken begingen de producenten nog een kapitale fout. Zij maakten alles nog harder en realistischer dan het al geweest

[p. 403]

Foto M.G.M.
De zelfkant zonder franje: gangster en gangstervrouw

was. Er werd gemoord en gemarteld, dat de haren te berge rezen en omdat ‘hard boiled’ in die jaren ook in de literatuur het modewoord was, sorteerde dit ‘realisme’ wel degelijk effect. Buiten Amerika nog niet eens zo ongunstig, de gangsterfilm werd steeds meer verboden. Doch in Amerika was de uitwerking averechts. Het plegen van een overval, een ontvoering en dergelijke waren niet meer compleet zonder een fikse serie doden.

Na de oorlog heeft vooral de Engelse film er toe bijgedragen, dat de

[p. 404]

zelfkant als scenario wat uit de mode raakte. Het is gevaarlijk om de film in scholen te rubriceren, doch men kan zeker spreken van de Engelse school (met als onovertroffen hoogtepunt ‘Brief Encounter’) voor wat betreft het introduceren van de gewone mens in de film.

De Amerikaanse reactie, die op de wereldoorlog volgde, was er aanvankelijk één van musicals, luxe films en kluchten. Doch het succes van het Engelse en Italiaanse realisme bleef niet zonder gevolgen voor Hollywood, men moest ook met een school voor de dag komen.

Het mag een gelukkige omstandigheid voor de filmkunst genoemd worden, dat de samenstelling van de Amerikaanse filmindustrie zich niet zo bijster goed leende voor de vorming van wat een school genoemd zou kunnen worden. Daarom werd een andere weg gezocht, namelijk die van meer vrijheid aan de regisseur. Anders dan in Engeland en Frankrijk is de regisseur in Amerika een uiterst klein mannetje naast de machtige producer, die er voor zorgen moet zoveel mogelijk films tegen een zo laag mogelijke kostprijs op de markt te brengen. Hij was voorheen het artistieke credo van de Amerikaanse regisseur en het kan als belangrijke winst beschouwd worden, dat nu bij tijd en wijle een filmmaker de kans krijgt zijn films van een meer persoonlijke signatuur te voorzien. Die kans wordt niet altijd even goed benut, doch geschiedt dit wel, dan blijkt duidelijk over welke grote talenten Hollywood beschikken kan.

John Huston is zulk een regisseur. Hij bewees dit reeds eerder met zijn uitmuntende goudzoekersfilm ‘The treasure of the Sierra Madre’ en evenals toen heeft hij ook voor zijn laatste film de zelfkant van de samenleving tot onderwerp gekozen. Was eerstgenoemde film echter nog voorzien van een verrassend origineel scenario, ‘Asphalt Jungle’ heeft dit niet. Het verhaal kon dat van elke normale gangsterfilm zijn. Eigenlijk is het zelfs zo weinig opzienbarend, dat het de vraag is of het ooit verfilmd zou zijn als Huston er niet zijn zinnen op had gezet. Want ook de gangsterfilm is met haar tijd meegegaan en doet het niet meer zonder vliegtuigen, duikboten, parachutes en atoomgeweren.

Doch Huston koos dit heel gewone gangsterverhaal en maakte er dank zij zijn kunstenaarschap iets heel bijzonders van. Namelijk een volkomen eenzijdige commentaar op de onderwereld. Een eenzijdigheid echter, waarvan hij de gevaren te goed kende om ze niet te vermijden. Hij maakte van zijn gangsters geen helden, van hun milieu geen romantisch dorado. Doch evenmin veranderde hij de dief en de moordenaar in monsters in mensengedaante, en de vertekening van de onderwereld tot één grote walgelijke modderpoel van zonde en bederf vermeed hij.

Neen, op deze punten is Huston merkwaardig objectief gebleven. Zijn misdadigers variëren van verlopen sujetten tot niet ongeschikte vaklui met een wel heel eigenaardig beroep. De onderwereld is evengoed aanwezig in een speelhol als in een proper buurtcafé met een zeer menselijke kastelein-gangster.

De camera dwaalt bij het begin over een Amerikaanse stad en zoekt

[p. 405]

vluchtig, doch meteen al raak, de figuren en décors uit, die Huston nodig heeft. De mensen, die hij vindt, doen voor het merendeel nog vrij gewoon, hoewel zij met beide benen al stevig in de onderwereld staan. Zij hebben allemaal zo hun eigen verbond met de duivel of zijn althans bereid dit op eerste aanvraag te sluiten. Een zojuist uit de gevangenis ontslagen meester-inbreker van Duitse afkomst (wat een heerlijke caricatuur!) zoekt zijn contacten voor de ‘kraak’ van zijn leven in een juweliersfirma. In de gevangenis heeft hij alles tot in de finesses uitgewerkt en dank zij een louche bemiddelaar is het complot al gauw gevormd. De inbraak wordt met succes uitgevoerd en een tweede bemiddelaar, een bedenkelijke, bankroete advocaat, neemt het op zich de buit kwijt te raken. Hij is op zijn beurt echter van plan de bende te bestelen en dan gaan die twee misdaden, de beraamde en de volbrachte, door elkaar heenwerken. De politie, die openhartig niet alleen van de onkreukbare kant getoond wordt, werkt eigenlijk alleen maar aan de peripherie van het complot en zorgt, dat de cirkel gesloten blijft en zich steeds verengt. Daarbinnen is de worsteling tussen de twee misdaden in volle gang en tenslotte vernietigen zij elkaar en alle deelnemers volkomen. Een laatste hartstochtelijke uitbraak van een aan lager wal geraakte boerenjongen eindigt met zijn dood bij de paarden op de boerderij, die hij kopen wilde.

Na dit slot, ontroerend en beklemmend, is Huston uitgesproken en komt helaas de producer nog even aan het woord. Hij introduceert (niet eens onverdienstelijk) een politieman, die een moraliserend toespraakje houdt en volmaakt overbodig nog eens zegt wat de gehele film uitschreeuwt. Het kwaad straft zichzelf. Jammer, maar blijkbaar onvermijdelijk.

Waarin ligt nu het eenzijdige van ‘Asphalt Jungle’? Wel hierin, dat Huston de zelfkant van binnenuit beschrijft en daarbij voortdurend bewogen is door slechts één gevoel: meedogen. Zodra het complot begint te werken legt Huston over alles en iedereen de doem van de angst en onontkoombare ondergang. Hij doet dit bijna onmerkbaar, maar niet minder indringend. Elk woord, elk gebaar, elke menselijke interesse heeft hetzelfde begin en einde gekregen, de angst. Huston toont daarin geen satisfactie, nergens roept hij ons toe: zie je nou, dat komt er van. Gelukkig niet. Zijn zienswijze toont de onderwereld als een verzameling van door eigen toedoen ontspoorde mensen, die eigenlijk niets liever zouden willen dan in het spoor terugkeren, doch dit niet meer kunnen. Hij maakt ze menselijk genoeg om te voorkomen, dat wij ons op de borst zullen slaan en meewarig het hoofd schudden. Huston wenst geen beklag, doch erbarmen, omdat hij heel juist aangevoeld heeft, dat dit een grotere afstand schept dan welke moraal ook.

De film is knap gemaakt, hoewel niet uitzonderlijk, doch wel op zeer meeslepende wijze gecomponeerd naar de climax van de ondergang, die vanaf de eerste meters al voorspeld werd. Deze vervoerende verteltrant maakt de eenzijdigheid van de film nog overtuigender en zo wordt deze rauwe gangsterfilm tot een tegengif bij uitnemendheid.

[p. 406]

Ook in Robert Rossens film ‘All the King's Men’ leverde de zelfkant uiteindelijk het scenario, doch op een wel geheel verschillend vlak, terwijl de opbouw van deze film lijnrecht tegenover die van ‘Asphalt Jungle’ staat. De film is gebaseerd op de roman van Robert Penn Warren, die daarin, naar algemeen wordt aangenomen, opkomst, macht en ondergang van Huey Long beschrijft. Long was twintig jaar geleden gouverneur-dictator (met de klemtoon op dictator) van Louisiana en werd tenslotte vermoord door een politieke tegenstander. Rossen heeft op onstuimige, volkomen ondogmatische wijze vorm willen geven aan dit barokke leven van Willie Stark, zoals de gouverneur in boek en film heet. Evenals het boek begint de film met een verslaggever, die eens gaat kijken wat dat voor een mannetje is, die Willie Stark. Hij blijkt een eenvoudige, eerlijke boerenzoon te zijn met een koppige vrouw, die hem dwingt in zijn vrije tijd rechten te studeren. Hij is één van die vele mensen, die bepaalde wantoestanden niet langer nemen en op eigen houtje een actie tegen de heersende politieke machine beginnen. Het vergaat Willie Stark als de meeste van die mensen, aanvankelijk. Hij legt het loodje. Doch hij blijft binnen de vier houten wanden van zijn huis doorgaan en wanneer dan plotseling de feiten zijn beschuldigingen meer kracht bijzetten, begint zijn ster te rijzen. Aanvankelijk door een geraffineerde politieke hinderlaag, die zijn tegenstanders hem leggen om hem op die manier zo voordelig mogelijk uit te buiten. En de journalist, die in Willie gelooft, bewerkstelligt, dat Willie de ogen opengaan en dan stort hij zich in de wildste demagogie en wint. Via de demagogie verhuist Willie naar de politieke onderwereld, want om aan de macht te komen heeft hij zich in zoveel schulden en beloften verwikkeld, dat slechts de corruptie ook hem op de been kan houden. Zijn zelfvernietiging begint. Zoals alle dictators doen komt hij een deel van zijn beloften na; er worden wegen aangelegd en ziekenhuizen en scholen gebouwd, doch de kosten zijn te hoog. Persoonlijk glijdt Stark ook af naar de zelfkant, zijn doen en laten krijgt iets dierlijks en het einde is nabij. De journalist blijft in hem geloven en is getuige van zijn gewelddadige dood.

Het scenario was eigenlijk te omvangrijk om in één enkele film gevangen te worden. En daar ligt misschien wel de zwakte van deze film. ‘All the King's Men’ is te fragmentarisch en verzwijgt bijvoorbeeld geheel wat het bederf is dat Willie Stark aantast. Voor de Amerikaanse bioscoopbezoeker was dit geen bezwaar. Politieke corruptie is niet zo ongewoon daar en Huey Long is een soort legende geworden. Dit vereist van ons echter een weinig kennis van Amerika's interne politiek of minstens inzage van Warrens boek. Te meer omdat Rossen de hem toegestane vrijheid op zeer dynamische wijze uitbuit. Zijn verhaaltrant is fragmentarisch en van een geweldige onstuimigheid, die aantrekkelijk is door de frisheid, waarmee hij zijn onfrisse onderwerp behandelt, doch licht verwarrend kan werken. Naarmate de zelfkant zich duidelijker aftekent wordt Rossens stijl ruwer, schokkender en bereikt ware hoogtepunten in de massascènes.

[p. 407]

Foto M.G.M.
De doem van de angst hangt boven elk complot in Asphalt Jungle

Verschilt de film in opbouw van ‘Asphalt Jungle’, ook Rossens werkwijze is geheel anders. Hij bekijkt het bederf niet van de hoofdfiguur uit, doch tracht deze relief te geven door juist de achtergronden indringend te schilderen. Hierdoor bereikt hij o.a. ook op knappe wijze, dat de journalist, te midden van de golven van misdaad, Willie Stark op aanvaardbare manier trouw blijft. De vitaliteit, die dit werk doet bruisen van leven, weerspiegelt zich ook in de spelers, die Rossen met grote zorg heeft uitgekozen. De Stark van Broderick Crawford is groots. Het is niet zo maar een sterke karakterrol, het is de film zelf. Willie Stark is de vleeswording van corruptie en gaat aan zichzelf ten gronde. Wat ‘All the King's Men’ belangrijker doet zijn dan ‘Asphalt Jungle’ is de dapperheid, die eruit spreekt. Er behoort zeker moed aan te pas te komen om op zulk een onverbloemde wijze een vrij algemene uitwas van de Amerikaanse democratie bloot te leggen, te analyseren en te veroordelen. De manier, waarop Rossen de massa een hoofdrol toebedeelt, is uniek en behoort tot het beste van wat er op dit gebied tot nu toe gepresteerd is. Het is hoogst gevaarlijk, de zelfkant als scenario te nemen, doch indien verval en ondergang hieraan zo onverbrekelijk verbonden worden als in bovengenoemde films is het gevaar bezworen. Het is winst geworden.