Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 349]

Ralph Degens
Muzikale ontmoetingen

Elke Nederlander die de kunst van zijn land een goed hart toedraagt, zal het er mee eens zijn dat Nederlandse componisten de kans moeten hebben hun werken te horen uitvoeren. Het voorbehoud, dat zij dan ook iets moeten presteren dat een artistieke vergelijking met andere contemporaine composities kan doorstaan, zal daarbij niet altijd gemaakt kunnen worden. Vergelijking, of afwegen van waarden is in deze materie, en in deze phase van de muzikale productiviteit, uiterst speculatief; en om te vergelijken zal men toch eerst moeten kunnen horen en beoordelen. ‘Uitgevoerd worden’ mag derhalve een redelijk verlangen van de Nederlandse componist heten. Voorzover hij zich nog aan het schrijven van piano- of vioolstukjes heeft gewaagd, of zijn muzikale missie in een lied heeft menen te kunnen volbrengen, maakt hij een redelijke kans dat er van zijn geestesproducten af en toe kennis genomen wordt. Al is het maar in eigen kring. Gaan zijn artistieke aspiraties echter de mogelijkheden van een enkel instrument te boven, en schrijft hij een stuk voor orkest, al of niet met vocale of instrumentale soli, dan worden de zaken moeilijker. Het is nu eenmaal in het concertbedrijf (niet alleen in ons land) lucratiever om werken uit te voeren die het publiek graag hoort. En tot déze categorie behoren de composities van de eigentijdse componist in de regel niet meer. Niet meer.... kijkt U het in Uw muziekgeschiedenis maar eens na; tot een aardig eind in de 19e eeuw werden nieuwe muzikale composities nog in opdracht geschreven en door de bestellers en hun aanhang (die niet gering was) gewaardeerd.

Het is natuurlijk niet de schuld van de thans componerende generatie, maar met het zegevieren van de allerindividueelste expressie.... enz. kwam er commercieel gezien de klad in het muziekmaken. Parallel daarmee liep de opkomst van het grote publiek, het in het openbaar tegen betaling toegankelijk musiceren, het concertbedrijf der twintigste eeuw. Waar vroeger het muziekgenieten gekoppeld was aan het zelfmusiceren, en degenen die met de kunstmuziek in aanraking kwamen tot de intelligentsia of tot de door milieu en opvoeding met muziek vertrouwden behoorden, is het huidige concertpubliek in zijn totaliteit van een geheel andere constructie. Numeriek sterker, doch procentsgewijs minder competent tot waarderen en genieten. Ik moet de verleiding weerstaan dit onderwerp hier verder uit te werken; het zou trouwens toch niet tot een geheel waterdichte analyse van de huidige toestand leiden. In die toestand is één ding vrij duidelijk: de Nederlandse componist verkeert in een ongunstige positie, en dit is in vergelijking met andere landen geen uitzonderingspositie.

Om nu na deze inleiding tot de ontmoeting van deze maand te

[p. 350]

komen vraag ik Uw aandacht voor twee instellingen: ‘Maneto’ en het Rotterdams Philharmonisch Orkest. De aanleiding is tweeledig. Maneto, dat betekent Manifestatie Nederlandse Toonkunst, gaf op 29 Mei zijn 30ste concert waarbij het Rotterdamse Orkest (dat dit jaar in Maart 25 jaar oud werd) composities van Zweers, Diepenbrock, Pijper en Vermeulen speelde.

Maneto is 'n wisselend comité van toonkunstenaars dat op initiatief van de stichting Nederlandse Muziekbelangen in 1936 begon met het organiseren van concerten waar uitsluitend werken van Nederlandse componisten zouden worden uitgevoerd. Zo'n initiatief, hoe verheffend van idee ook, is natuurlijk een veeg teken voor de situatie waarin de Nederlandse componist zich bevindt. En wanneer men de numerieke belangstelling ziet die doorgaans voor dergelijke concerten getoond wordt, dan bewondert men de volharding die de organisatoren steeds weer aan de dag leggen.

Wat er op dit laatste concert ten gehore werd gebracht viel voor driekwart buiten de eigenlijke opzet van Maneto, die tot taak heeft nieuwe muziek te propageren. En hoewel de eerste symphonie van Pijper voor de meeste toehoorders nieuw zal zijn geweest (ondanks het feit dat zij in 1917 werd gecomponeerd), zij is met haar Mahler-reminiscenties allerminst representatief voor deze componist, die haar dan ook na 1919 niet meer uitgevoerd wilde hebben. Volkomen in overeenstemming met het doel van Maneto was de uitvoering van de vierde symphonie van Matthijs Vermeulen. Dit is een halfuur geluids-productie (door de componist zelf in zijn toelichting bij gebrek aan een betere omschrijving soms ‘expressief rumoer’ genoemd), waarop een minder verdraagzaam publiek onmiddellijk met een ‘schandaal’ gereageerd zou hebben. Vermeulen tracht in deze symphonie te verwezenlijken wat hij in zijn boek ‘Princiepen der Europese muziek’ o.a. op pag. 148 aldus formuleerde: ‘Men kan zich dus een muziek, een orchest verbeelden, welker centrum van gravitatie niet gevormd zou zijn door een van buiten opgelegd, dominerend en zich isolerend idee, steeds vertolkt in een enkele stem of een enkele groep, doch een muziek, een orchest, welker bewegende kracht zou stuwen, zich zou scheppen en organiseren van binnen-uit. Er zijn in dit toekomstig orchest, in deze muziek, geen preëminenties, geen rangen. Er is een gemeenschap, die arbeidt voor het verkrijgen van een harmonisch resultaat, maar elk lid der collectiviteit werkt op eigen wijze, volgens zijn eigen natuur, zijn eigen inzicht.

Ieder zingt zijn eigen wezen, zijn eigen persoon, zijn eigen melodie, zijn eigen rhythme. Ieder is vrij. Ieder is gelijk. Hoewel ieder dient is niemand dienstbaar. Ieder zingt zijn eigen muziek die in het samenspel wordt de muziek van allen. En zoals het oude orchest de projectie was ener voormalige maatschappij, mens en staat, zo zal dit geëvolueerde orchest de projectie zijn ener te verwerkelijken nieuwe aarde.’

Vermeulen tracht dus bewust in zijn symphonieën naar een muzikale democratie te streven. Het werd ditmaal duidelijk, dat hij door een

[p. 351]

evidente achterstand in zijn toonkunst ten opzichte van zijn woordkunst allerminst in staat was de waarlijk originele en gedurfde gedachte die aan dit alles ten grondslag ligt in klanken te realiseren. De mogelijkheid dat de componist na deze auditie óf de onvruchtbaarheid van zijn idee óf de onvolkomenheid van zijn uitwerking daarvan heeft ontdekt is al voldoende om de waarde van een instelling als Maneto hoog te schatten. En die van het Rotterdams Philharmonisch Orkest.

Deze symphonie werd nl. in 1949 al door dit orkest in Rotterdam (onder ongunstige acoustische omstandigheden) uitgevoerd. Men heeft daar in Rotterdam blijkbaar niet eens een Maneto voor nodig. Eduard Flipse, aan wie de gehele Nederlandse componistenbent van deze tijd meer dank is verschuldigd dan aan welke Nederlandse dirigent ook, voert deze en dergelijke werken geregeld in zijn programma's op gewone concerten uit. Van nabij heb ik de strijd meegemaakt die Flipse in Rotterdam voor de Nederlandse eigentijdse muziek heeft gevoerd, een strijd die vaak voor een verloren zaak gestreden werd, maar ook één die menig jong componist de erkenning voor zijn werk heeft gebracht die het verdiende. Bovendien heeft Flipse met zijn orkest talloze hier onbekende buitenlandse composities met succes geïntroduceerd. De waardering voor het oeuvre van de grote Franse componist Albert Roussel bijv. is voor een groot deel van Rotterdam uit begonnen, waar de meeste van zijn werken voor het eerst in ons land gespeeld werden. De muziek van deze tijd die, door welke oorzaken dan ook, min of meer los staat van het publiek waar zij toch voor bestemd is, heeft instellingen als die, welke wij in Maneto en het Rotterdams Philharmonisch Orkest ontmoeten, dringend nodig.