Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 271]

J.A. Rispens
Onmisbaar commentaar

Naar aanleiding van ‘Boutens en Bijbel’

De dichter H. Mulder, bekend door zijn verzenbundel ‘De Stille Bouw’ en zijn novellistisch en journalistiek werk, was indertijd, in de dagen van ‘Ons Tijdschrift’, een geestdriftig voorvechter van de beginselen der ‘Nieuwe Gids’ op aesthetisch gebied. Ik herinner mij nog z'n debuut, artikelen in het ‘Gereformeerd Jongelingsblad’, waarin hij reeds tegen een star aesthetisch dogmatisme en een onkritisch traditionalisme in die kring, te velde trok. Het was een preken van de ‘passie’ (maar dan de van Deysseliaanse passie); anders echter dan Reinaert destijds: met de oprechtste bedoelingen, te midden van een publiek, dat hem kon noch wilde begrijpen, laat staan waarderen en zijn bedrijf wantrouwend gadesloeg. Toch heeft het initiatief van Mulder z'n invloed gehad en hebben z'n aanvallen op een kortzichtig en soms eigengereid conservatisme roering gebracht onder de toenmalige generatie en ongetwijfeld meegewerkt tot het ontdekken van nieuwe mogelijkheden en het vinden van nieuwe wegen voor de christelijke litteratuur. G. Schrijver (Van As) sprak indertijd in het conflict tussen Mulder en ‘Ons Tijdschrift’ van ‘eigen wegen’. Het kan inderdaad niet ontkend worden, dat Mulders felheid bijwijlen een zuivere appreciatie in de weg stond, dat z'n enthousiasme voor het nieuwe hem soms blind maakte voor de toch wel aanwezige kwaliteiten van het oude en het hem aanvankelijk moeite kostte zich in zijn stijl aan een al te sterke fascinatie van ‘De Nieuwe Gids’ te ontworstelen. Zo was m.i. zijn oordeel over figuren als Hogenbirk en Postmus te negatief, om niet te spreken van zijn door de Tachtigers geïnspireerde, maar ook vertroebelde visie op de persoonlijkheid van Bilderdijk. Maar ondanks het feit, dat Mulder in zijn jeugd een enfant terrible was in de protestants-christelijke litteratuur (of misschien was dit wel een conditio sine qua non) is zijn optreden daar een stimulans geweest. Hierom en om wat hij aan waardevols gegeven heeft in poëzie en proza (ik herinner in dit verband b.v. aan de vroeger jaren in ‘De Gids’ gepubliceerde, fijngevoelige schets ‘Moedertje’), mag hij niet worden vergeten.

Reeds in zijn geschrift ‘Calvinisme en Snobisme in de Literatuur’ (1905) heeft Mulder (Adel Anckersmith) uiting gegeven aan zijn bewondering voor de dichter Boutens, van wie hij daar een uitvoerig fragment aanhaalt uit het gedicht ‘Van Verdriet en Vreugd’ (opgenomen in de bundel ‘Stemmen’). Met de jaren heeft hij zich blijkbaar steeds meer in dit werk verdiept, hij is er als 't ware mee vergroeid. Hij ontdekte, dat de taal en beeldspraak van de Bijbel, waarmee Boutens was opgevoed, zo diep wortel geschoten hadden in de ziel van de dichter, dat ze bestanddelen waren geworden van de stijl zijner poëzie.

[p. 272]

Mulder wijst terecht op het niet ornamentale, maar essentiële van deze stijl-configuraties bij Boutens. - De bijbelstijl is auteurs dikwijls ten voorbeeld geweest, ik behoef enkel in 't geheugen te roepen Multatuli's ‘Max Havelaar’ en verscheidene passages uit zijn ‘Minnebrieven’. Dit stijl-procédé was daar echter voornamelijk een aesthetisch middel, om een bepaald literair effect te bereiken. Ik wil niet beweren, dat Boutens' archaïsche taal buiten zijn aesthetische bedoelingen om ging, maar (en dat is klaarblijkelijk ook Mulders opinie) dat we te doen hebben met meer dan een opluisterende, aesthetische toets. De bijbelse taal en -beeldspraak in het werk van Boutens zijn geen uiterlijke arabesken, maar integrerende vormen zijner poëzie. Dat Boutens zich zo uitdrukte, dat het bijbelse idioom zo zeer instrument werd van zijn scheppende verbeelding, was alleen mogelijk door twee omstandigheden, zijn religieuze gemoedsaanleg en zijn verknochtheid aan de traditie, zoals die b.v. spreekt uit het gedicht ‘Verbeelde Reis’ (‘Bezonnen Verzen’, met z'n diep-vibrerende toon van heimwee:

‘Allang reist in het Noorden met mij mee,
Als vuren vinger op het doel gericht,
Van Haamsteê 't vlamverschietend licht,
En dan de flakkerbaak ter Veersche reê...’

Tegenover, of liever ter aanvulling van Reichlings platonische- stelt Mulder dan ook zijn christelijke Boutens, maar doet tevens nadrukkelijk uitkomen, dat hij daarmee niet bedoelt een orthodoxe Boutens in de dogmatische zin van 't woord: ‘In de haven van dat gezin is de jonge Boutens voor zijn leven geapproviandeerd, wel zal hij straks van vlag wisselen en andere wateren bevaren dan de door de ouders uitgezette koers aangaf, altijd weer trekt en heimweet dat geteisterd dichterhart naar de sfeer en atmosfeer waaruit het voortkwam en waarin het tot bewustzijn rees.’ Mulders studie is een onmisbaar commentaar. Het is de verdienste van deze studie, dat ze aantoont, wat tot nog toe door niemand zo in bijzonderheden is gedaan, van hoeveel betekenis het is voor het begrip van een onzer grootste dichters, de oorsprong te kennen van zijn poëtische bezieling, het vuur, waaraan hij zijn fakkel ontstoken heeft. Want het platonische denken was bij Boutens niet primair, maar de bovenbouw op een christelijk fundament, zoals bij Novalis zijn universele mystiek (ik denk hier b.v. aan het slotgedicht van zijn ‘Hymnen an die Nacht’) wortelde in en zich vertakte uit het romantisch piëtisme van het godsdienstig milieu zijner jeugd. Ik had onlangs met iemand een gesprek over deze Boutens-studie van Mulder. ‘Dat is een aardig boekje,’ zei hij me, ‘dat moet je beslist es lezen.’ Toevallig (maar ik geloof niet aan toeval) werd het mij kort daarop door een vriend van elders toegezonden. En toen bemerkte ik na de lezing, dat die los daarheen geworpen karakteristiek ‘aardig’ helemaal niet voor dit boekje past, want die deed slechts denken aan een anecdotische curiositeit voor wat in wezen niet is curieus of lumineus, maar religieus.

[p. 273]

Als men het boekje met aandacht wil lezen, zal men gewaar worden, dat dit achteloos ter hand genomen commentaar als een onschijnbaar instrumentje is, dat, voor het turend oog gebracht, perspectief geeft op een landschap der ziel, een mensen- en dichterziel. - Het platonisch gekleurd christelijk levensgevoel van Boutens, dat heel zijn poëzie doortrekt en b.v. aan de oppervlakte komt in een strofe als deze (uit het ‘Liedje van de Straat’ pag. 69 van ‘Bezonnen Verzen’):

‘Daar bleekt de diepe opalen scheur
In 't hart der omme donkerheid:
Eén oogenblik weêr kiert de deur
Die uit den kerker van den tijd
Ergensheen leidt...’

vond z'n inspiratie uiteraard meer dan in het patriarchale Oude-, in het spirituele Nieuwe Testament. Mulder gaat op een nadere karakterisering niet in. Zijn werk wil niet anders zijn dan een gedocumenteerde verwijzing naar een bij velen slechts vluchtig gekend en weinig overwogen, maar voor een dieper begrip van de dichter niet te verwaarlozen aspect van Boutens' poëzie. De lezers zelf mogen zich met deze sleutel de poort ontsluiten naar die afzijds van het wereldgeraas gelegen ‘stille tuinen der vergetelheid’, waar de mens, die zich ginds in de chaos dreigt te verliezen, zich in de confrontatie met deze doorzielde kunst van zichzelf bewust wordt.