Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 266]

Okke Jager
Het dictaat

- Dominee, uw brief heeft mij verbaasd.

- Dat vermoedde ik al, Elsen. Steek eerst een sigaar op; deze doos werd vanmorgen hier bezorgd, toen ik nog op mijn bed lag: nog altijd zijn er, die God proberen om te kopen door Zijn dienaren de handen vol te stoppen. Hier staat de asbak. Die brief, ja. Voelt u ervoor?

- Ik aarzel nog... Ik begrijp niet, hoe u er toe kwam mij dit te vragen. Mijn gedichten zijn niet stichtelijk genoeg voor uw kerkbode. U hebt mij op catechisatie al terecht gewezen, toen ik vroeg, waarom het Doopwater niet helpt tegen hoofdpijn. En u weet ook wel, dat ik niet elke Zondag tweemaal....

- U moet vooral niet denken, dat ik het U vroeg om u weer voor altijd bij mij in de kerk te krijgen.

- Ik had gehoopt, dat dit zo was.

- Gehóópt?

- Mag ik eerst weten, dominee, waaraan ik uw verzoek dan wèl te danken heb?

- Ach Elsen, wat is een dominee?

- Dat zult u beter weten dan ik. Dat klinkt nogal traditioneel, maar...

- 'k Hoop niet dat u dat een bezwaar vindt; u moet een huwelijk met het gewone woord niet beneden uw stand achten. Maar à propos -, zegt u mij eerst eens, wat een dichter is.

- Dat kunnen alleen zij u zeggen, die het zelf niet zijn. Een dichter is een mens, die duidelijker dan anderen gezien heeft, dat er geen dichters zijn.

- Als ik u goed begrijp, bent u dus tòch in staat tot wat alleen de niet-dichters zouden kunnen doen.

- Waarom maakt u de restrictie: als ik u goed begrijp? U wilt mij op een inconsequentie betrappen, en u wilt dat ook weer niet. Als iemand zegt: ‘als ik u goed begrijp’, is er een goedmoedige aan 't woord die zich de vreugde om de ontdekking van een fout bij de ander niet wil bekennen, of een jager die het hert op 't spoor meent te zijn, maar voor alle securiteit nog niet al z'n ogen naar dit éne pad schiet.

- Al zijn ogen! U spreekt alsof een jager er meer dan twee heeft.

- Alsof? Dit woord kennen wij niet. Misschien gebruiken uw collega's het te veel. Misschien gebruiken zij àlle woorden te veel.

- Maar de uwe gaan meer met het woord om dan de mijne.

- Wat is omgaan? U pakt de woorden als boeken uit uw kast. Bij òns komen de woorden op visite en zij blijven véél te lang zitten praten; wij worden moe, maar moeten voor ons fatsoen fris blijven. De woorden wreken zich over uw heer-zijn door ons tot knechten te maken.

[p. 267]

- Is dichten dan - een kwestie van fatsoen?

- In elk geval een kwèstie. Dit woord is u vertrouwd. Het vormt de brug tussen u en ons. De vraagtekens haken het volk aan de dichters en de dichters aan het volk.

- U bedoelt, dat als de dichter een afspraak maakt, meestal het stuk van de ellende de plaats van ontmoeting is?

- Tot nu toe heeft de Kunst hier groter rol gespeeld dan in dat der verlossing. Ik weet het niet. Ik weet niet eens, of Kunst en Religie zusters of nichten zijn, onder ons gezegd. Ik denk soms, dat de Kunst ons zo in boeien slaat, omdat zij ons bewust maakt dat wij een verleden achter onze wieg hebben, en de Godsdienst, omdat zij ons een toekomst wijst achter het graf. Muziek zet mij in een grote ruimte, maar die staat òpen naar àchteren: ineens krijg ik het gevoel dat ik veel meer heb meegemaakt dan ik ooit meemaakte. De Kunst echoot het Paradijs van de eerste Adam.

- En de Godsdienst zou dan de tweede Adam het venster moeten laten openstoten naar dat van de komende, de derde? Dat geloof ik niet, Elsen. Als God gaat stormen, kan de Kunst misschien vergeelde blâren uit het Paradijs opvangen, maar alleen de Religie kan zeggen van welke boom zij vielen.

- Wilt u dit Zondag ook zeggen, dominee?

- Ach, u weet niet, hoeveel door dominees verzwegen wordt, omdat zij niet voor dichter gescholden willen worden. Wij mogen toch niet anders spreken dan men van ons verwacht? Toen ik hier op zicht kwam, heb ik de fresco's in mijn preek blank geschilderd en alle beelden er uit weggestormd; sinds men mij hier in dienst nam, durf ik niet plotseling van stijl veranderen: men zou het afwijkende toch slechts voor citaten te houden. Kijk, hier ligt een dictaat met de zinnen die ik in de loop der jaren in mijn preken-in-klad heb doorgeschrapt; deze zinnen zijn mij het meest eigen. Sommige heb ik, in m'n eerste jaar, voorgelezen. 'k Heb 't al gauw afgeleerd. Ik wil ze niet eens meer gebruiken. De gemeente heeft er niets aan; wat zou ik er dan aan hebben? ‘Al wie met ons mee wil gaan, die moet onze manieren verstaan’, is nog niet in 't psalmboek opgenomen; nòg niet. - Voordat ik naar bed ga, lees ik hier vaak in. Maar - ons gesprek verloopt allerminst systematisch. Ook dichters hebben orde nodig, nietwaar?

- Onze afkeer van schematici als theologen is misschien in hoofdzaak jalouzie. Een thema en drie punten; - o dominee, een koninkrijk voor een thema! Geef mij drie punten, en ik ga heen in vrede.

- Ten eerste. Wij spraken over de aesthetische en religieuze ervaring. U wilde de Kunst zien als paedagoge tot Christus, meen ik.

- Ik dacht vroeger, dat de Kunst ons altijd klein maakt. Maar er zijn ook kunstgenieters die groeien.

- Ik meende vroeger, - als muziek een schaaf schoof tussen hart en wereld en er een verlatenheid kwam, die, als ik mij bewust werd: ook de overige luisteraars zijn eenzaam, plots uitgroeide tot gemeenschap -, dat deze negatieve gemeenschap, dit samen-alléén-zijn een

[p. 268]

gave van de Kunst en pas het positieve één-zijn genade van religie was. Later dacht ik: kunst wordt eerst gewaardeerd, als ons hart de muziek steeds één noot vóór is, maar religie komt onverwachts een leegte vullen tot òver de rand. Maar sindsdien heb ik muziek gehoord, die in mijn hart nooit was opgeklommen, en ik heb Gods Woord in mij voelen vallen alsof er al op gerekend was. Vandaag weet ik alleen nog maar, dat, waar kunst vaak surrogaat is voor religie, Jubal van Lamech ongetwijfeld in een bestaande behoefte moet hebben voorzien.

- Maakt het wel zoveel uit, wat precies het verschil is?

- Wij moeten in elk geval leren inzien, Eisen, dat de Kunst in 't stuk der ellende heus niet zo veel kan beginnen: elysisch verlangen blijft onvruchtbaar, heimwee is geen schuldbesef, en Anna Blaman wordt in Zondag 2 niet genoemd naast Mozes. Ook in het stuk der verlossing blijft de Kunst slavin van Christus, Die gedichten citeert aan het Kruis. De dankbaarheid? Ik zie Abraham aarzelen op de grens van Zondag 31 en 32. Hij hoorde zo juist het evangelie, dat hij zich zelf niet behoefde te verlossen; maar nu staat hij met lege handen. God heeft intussen een ram laten vasthaken in de takken: Hij legt onze dankbaarheid kant en klaar naast ons neer, Hij zet haar juist vlak bij ons overbodig altaar gevangen, Hij is ook in de derde afdeling de Alpha. Zó legt God lier en lineaal naast ons, pen en penseel. Hij laat de woorden halt houden aan onze rechterhand, Hij gooit Zijn takken strengelend om onze gedachten, en presenteert ons - onze dankbaarheid. Wij schrijven: bij voorbaat bedankt; God eindigt Zijn brief met: bij voorbaat heb Ik u geholpen; en in dezelfde enveloppe stuurt Hij ons ook al ònze dankbrief. Rome staart zich blind op de handen van Abraham: wij willen ons niet graag door tàkken het werk uit handen laten nemen. Moria is niet onder de heuvels, waarop Rome is gebouwd.

- Maar wij moeten de horens losmaken, zonder dat de ram wegloopt.

- Als hij uit de hemel op ons altaar viel, zouden wij dat als een persoonlijke belediging opvatten.

- U wilt de tragiek van de kunstenaar wegpraten.

- Wordt die niet groter gemaakt dan zij zijn mag? Als ik al die gedichten lees over niet-kunnen-zingen, vraag ik mij af, of de dichters, hun brood verdienend met hun machteloosheid en onsterfelijkheid verwervend dank zij hun sterfelijkheid, zich niet verbeelden dat hun eigen vlees en bloed nog onder hun geheven slachtmes ligt gebonden, terwijl Izak reeds achter hen staat met glimlachende nieuwsgierigheid. Er is een speciaal lijden voor kunstenaars weggelegd, natuurlijk. Ik geloof zelfs, dat velen hunner meer pijn hebben van wat zij verzwijgen dan van wat straks de eeuwen wil gaan verduren; zij hebben zo heel veel nooit kunnen zeggen, omdat zij getrouwd waren, - zij hebben zo vele gedachten moeten offeren aan de liefde voor hun ouders. Mede op deze wijze is de roman ontstaan: de vrouw van de kunstenaar mag niet menen dat zij bedoeld wordt; - al zijn teleurstellingen moeten, zo goed en kwaad als het gaat, anderen in de mond worden gelegd, en er moet

[p. 269]

een lang verhaal als sluier overheen geworpen, omdat zij het ànders tòch nog merkt. Waarom komen de meeste romans niet goed aan hun einde ondanks hun veelbelovend begin? Omdat de onrust van het vermoeden dat de maskerade niet genoeg is gelukt, blijft voortdrijven tot steeds meer woorden als poeder over al te herkenbare gezichten... Ik weet wel, dat ik eenzijdig ben; maar laat het een dominee ook eens even vergund zijn om niet woord voor woord te wegen! - Een dichter is niet dichter, omdat hij gedichten schrijft. Hij schrijft gedichten, omdat hij dichter is - en omdat hij dit verbloemen wil. Hij verstopt zijn dichterlijk karakter in zijn dichterlijke fantasie. Hij kan de herhaling niet dulden zelfs niet in de liefde; maar de vrouwen in zijn verzen mag hij steeds nieuwe namen geven, en zijn blonde moet begrijpen dat slechts ‘zwart’ op ‘hart’ rijmt. De liefde verdraagt alle dingen; dus: de kunst verdraait alle dingen. De schoonste kunst ligt begraven - onder de wintermantel van de liefde. Als ik de liefde niet had, sprak ik engelentaal. Wat een heerlijkheid om er nu, voor u, niet bij te moeten zeggen: bij wijze van spreken. Die vier woorden staan als muren tussen dichters en predikanten.

- Toch heb ik nooit geloofd, dat een dominee niet tegelijk dichter kan zijn. Maar - ik zei al, dat wie eenmaal dichter is, niet meer in het bestaan van dichters geloven kan. Niet, omdat hij dit zichzelf wil wijsmaken. Maar omdat alleen wie een glimp van de schoonheid opving, ontdekte dat zij nog steeds slechts in áántocht is. Hoogstens wil God Zijn Schoonheid als magneet naar de onze richten, zodat onze gedichten althans na enige schommeling de goede kant uit wijzen.

- Daarom hebben dominees de donkerste kijk op de Kerk. Hoe dichter bij de hemel, des te beter uitzicht over de hel. Maar inderdaad: zoals God zelf de spitsen wil zetten op de stompe torens van onze gebeden, wil Hij ook onze Kunst in Zijn Rijk laten uitmonden. De Schepping is door mensen ondertekend; een krul, een streep -, toen heeft het God berouwd. Maar sinds Golgotha wil God Zelf Zijn handtekening komen zetten onder onze schilderijen.

- Wanneer preekt u hierover?

- Sst, ik citeerde uit dit dictaat. Begrijpt u nu, waarom ik uw verzen in de kerkbode wil zetten? Dit dictaat moet gewroken worden. De gemeente zal uw gedachten vreemd vinden, maar ze moèten dulden, omdat zij in gedichten zijn opgesloten, en - helaas - dit kùnnen doen wellicht, omdat zij ze daar veilig weten en voor eeuwig geborgen. Ik wil mij ook op mijzelf wreken. Ik heb nooit kunnen dichten. Maar alleen zìj bewonderen een vers die weten dat zij dit zèlf hadden moeten schrijven. Uw kunst moet mijn onkunde verkonden. 't Klopt niet allemaal, wat ik nu zeg. Als ik erover dóórdenk, begrijp ik niet, waarom ik op deze manier wraak wil nemen, en op wie. Maar ik wil niet altijd dóórdenken. Dat moet ik doen bij elke tekst. Bij elk huisbezoek. Bij elke begrafenis zelfs. Mijn werk is zo dodelijk vermoeiend, Elsen. En als ik over al dit doordenken doordenk, weet ik, dat ik eigenlijk alleen leef - voor de toespraken en artikelen om mijn graf.

[p. 270]

- Nu hoor ik duidelijker de preek van dit dictaat. Het is niet alleen de incarnatie van uw woede over de wraakgierigheid der onbruikbaren en de massa die geen oren heeft; het bergt al uw reacties tegen de normen van uw ambt. Men klaagt vaak, dat in bepaalde mensen een dominee verloren ging; maar de meeste verloren gegane dominees waren dominee.

- Dit schrift is dus niet de verzameling van mijn schoonste gedachten, maar - mijn vuilnisemmer?

- Dat is vaak hetzelfde. Als u hier 's avonds in leest, wordt de volgende morgen uw huisbezoek een mislukking. U moet kiezen.

- Ik zal dit ding verbranden.

- Nee, - u zult er alleen afstand van moeten doen. U moet het publiceren, dan is het niet meer van u. Geef het mij maar - desnoods in ruil voor de versjes, die u van mij wilt hebben.

- Maar dan klopt er niets van: de reden, waarom ik uw gedichten wilde afdrukken, is vervallen, als ik... Elsen, ik ben zo verstrooid, dat ik niet meer systematisch kan denken.

- Dat is bij deze kwestie niet nodig, dominee. Laten wij elkaar plechtig onze prestaties overhandigen.

- Plechtig, ja. Wij lijken wel kinderen. Ik vind het eigenlijk nog jammer, dat ik niet één of andere symboliek in deze overhandiging kan ontdekken. Hier moesten poëzie en filosofie, artistieke chaos en wetenschappelijk systeem elkaar de hand geven; hier moesten kunst en religie vertegenwoordigd zijn. Maar zulke diepe achtergronden zijn hier niet.

- Waar zijn zij wel? Wij maken met onze onderscheidingen alles gecompliceerder dan het is. Het is een aanklacht, dat de uitdrukking ‘precies een boek’ ontstond. Het zesde gebod is er met name voor de schrijvers. Hoe vaak is een roman niet een aanslag op de werkelijkheid?

- Zo wordt dit moment toch nog getuigend: laten wij met deze koffie klinken op de nonchalante eenvoud van het leven!

- Aan de andere kant is het leven veel ingewikkelder dan de boeken het voorstellen. In het leven kunnen u en ik dezelfde zijn. Ik moet er niet aan denken. Met wie anders kan zo'n verdubbeld mens een gesprek hebben dan met zichzelf? Maar dan is hij geen dominee meer. En ook geen dichter meer.

- Ik voel, dat het een diepe zin heeft, als wij straks bij ons tweede kopje klinken op de boeken die de dingen zo mooi uit elkaar kunnen houden. Maar meer dan voelen wil ik niet vanmorgen. Want vanavond is het Kerkeraad.