Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 260]

J.W. Schulte Nordholt
De bedachte wereld

Er is in de grote steden van ons land een tijdje geleden een toneelstuk opgevoerd dat heette: Een deur kan open zijn of dicht. Daaraan - tenminste aan de titel, want gezien heb ik het stuk niet - dacht ik, toen ik deze week een paar tentoonstellingen ben gaan zien om ze in de kroniek, die ik hierbij mag openen, te bespreken. Lees voor die deur de wereld en ge hebt het chapiter waarop ik vandaag dan wil door borduren. Of liever nog, lees: het landschap.

Want ik beschouw het als een zeer gunstig omen, dat ik, voor de eerste maal van wal stekend, landinwaarts drijf, dat het onderwerp van mijn eerste grote tentoonstelling nu juist het landschap is. Ik ben n.l., dit ter kennismaking, aan niets ter wereld zo met hart en ziel verknocht als aan de bomen, het gras en de heuvels, waar God mij tussen door laat wandelen.

En eigenlijk kan ik die heuvels wel weglaten, want het is het kaalste Hollandse landschap, dat ik liefheb. Maar goed, ik laat ze staan, want het is het Franse landschap, dat ik dezer dagen in het Rijksmuseum ben gaan bekijken. Een grote tentoonstelling is daar in een nieuwe expositieruimte ingericht, gewijd aan dat onderwerp, met als ondertitel: Van Poussin tot Cézanne. Dat is drie eeuwen grote schilderkunst.

Ik ben een chauvinist, behalve in de politiek, en dus was ik tot nu toe de mening toegedaan, dat de Hollanders het landschap hebben uitgevonden als object in de kunst. Die mening moet ik van vandaag af matigen. Ik moet er nu bij zeggen: de Hollanders, van Goyen, Esaias van der Velde, Salomon van Ruysdael, Hendrik Avercamp enz. hebben het open landschap uitgevonden, het landschap dat, volkomen realistisch en direct neergezet, de essentie is geworden van wat Holland voor ons is. Welnu, het Franse landschap in de kunst is niet de essentie van Frankrijk. Of om het anders te zeggen: het is voor de Hollandse schilders van de 17e eeuw een zegen geweest, dat hun sociale positie hun niet in staat stelde naar Italië te trekken, het is voor de Fransen van diezelfde tijd een zegen geweest dat ze die pelgrimstocht wèl hebben kunnen maken. De beide grote schilders van die eeuw, Poussin en Lorrain hebben in dat klassieke land het grootste deel van hun leven verkeerd. En zij hebben er een landschap geschilderd, dat niet open is als het Hollandse, maar dicht, gesloten, geconstrueerd, een bedachte wereld.

Daarmee stel ik ze niet beneden de Hollanders, dat zij verre. Zij zijn er niet mee te vergelijken, zij leven op een ander plan, even groots, maar intellectueler, logischer en minder eenvoudig. Zij zijn daarom ook moeilijker te waarderen voor ons en het is misschien pas in onze tijd, die, na Cézanne, weer weet wat vorm is en compositie, dat zij weer in aanzien stijgen.

[p. 261]

Eerst en vooral Poussin. In geweldige doeken bouwt hij een landschap op, dat alleen bestaat in zijn eigen doorluchtige dromen, een landschap van strenge compositie, waar bomen, wolken en klassieke tempels één groot geheel vormen. Een décor van haast cubistische strakheid (vandaar ook dat Cézanne hem zozeer bewonderde). En daarvoor het verhaal, dat deze schilders immers, anders dan de Hollanders, nog absoluut niet kunnen missen. Het verhaal van de Israëlieten in de woestijn, of van Orpheus en Eurydice. Vaak een verhaal waarin het schamele en bittere lot der kleine mensen, die elkaar voorbijzien en vergeten, wordt neergezet voor de machtige grootsheid der onbewogen wereld in een scherpe tegenstelling. Er is weemoed in Poussin en bitterheid, maar soms ook, waar zijn landschap zeer paradijselijk en zeer schoon wordt, hoop op een nieuwe, andere aarde.

Lorrain is daarnaast, tenminste naar mijn smaak (en ik kan over deze dingen uiteraard niet objectief schrijven) een veel minder groot meester. Ook hij schildert het Italiaanse landschap volgens zijn eigen inventie en correctie. Een landschap van zon bezeten en vloeiend van licht, dat goddelijk in de bomen blijft hangen. Maar hij mist Poussins grootheid, is, dit als rechtvaardiging, ook moeilijk met hem te vergelijken. Op deze tentoonstelling was er maar één stuk van hem, dat mij in verrukking vermocht te brengen, het wonderlijke dromenzware verhaal van Perseus en het hoofd van Gorgo, uit welks bloed het koraal ontstaat, een verbeelding van Ovidius, in een onvergetelijk geheimzinnig blauw geschilderd.

Chronologisch verder te trekken lijkt mij welhaast onmogelijk. Summier moet ik aanduiden. Het landschap van Poussin c.s. (en dan vooral Sébastien Bourdon) is het décor van het menselijk bestaan, het landschap der achttiende-eeuwers is het décor van de menselijke idylle. Prachtig is het hier vertegenwoordigd in Watteau, den meester-dromer, in Fragonard (zijn grote Fête de St. Cloud was voor mij toch niet, zoals bedoeld was, het centrale hoogtepunt van de tentoonstelling), in Boucher, in de vele anderen, en aan het einde der eeuw in Hubert Robert, wiens herhaaldelijk geschilderde wasvrouwen in een park, kleine figuurtjes in groots opgezette, vrij grijze omgeving, ik wel hoogte, punten vond. Men zie vooral ook zijn slopen van huizen op de Pont-au-Change te Parijs, waar men zijn liefde voor het grijs en geel van muren en steen bijzonder leert waarderen.

De negentiende eeuw is de eeuw van Barbizon, het eerste open landschap in Frankrijk, erg mooi (vooral Georges Michel) en dat wordt dan voortgezet op modernere wijze door de Impressionisten, ook erg mooi, maar haast teleurstellend toch wegens hun gebrek aan compositie en vastheid, die men juist zo in de vorige zalen is gaan liefhebben. Er zijn een paar schilders die ik met deze woorden niet vang. Er is een voortreffelijke reeks Corots, nu eens niet zijn wazige nymphen en blauwe schemeringen, maar zijn klassiek beïnvloede, heldere uitzichten op torens en kerken in zachte landschappen. Zo b.v. het gezicht op Soissons uit zijn vroege, de kerk St. Paterne te Orleans uit zijn midden-

[p. 262]

en de kathedraal van Mantes uit zijn late tijd. Niet ten onrechte is hij juist om deze stukken vaak de Vermeer van het landschap genoemd, even zuiver, even licht, even klassiek.

Het is wel het meesterlijke van deze tentoonstelling, dat men al rondlopend, aan het einde een kunst vindt, die zeer dicht bij die van het begin staat. Cézanne is er, als Poussin construerend, overwegend, kleuren metend, vormen opzettend, en men leert hem hier van verschillende kanten kennen, deze waarschijnlijk grootste schilder van de laatste honderd jaar. En Gauguin is er met een paar stukken uit zijn laatste jaren, die men hier in ons land anders nooit ziet. O.a. met een landschap uit Bretagne, gedateerd in 1894, het jaar dat hij na zijn eerste verblijf in Tahiti, nog even Europa bezocht, voor voorgoed te vertrekken. Het is van een heldere en felle kleurenweelde, maar dat is haast het enige verschil met Poussin. Het is, evenzeer als diens werk, een in grote vaste vlakken opgebouwd geheel, het is even klaar en volmaakt, het is evenzeer een uiting van de Franse geest, een heldere droom, een schitterend bedachte wereld.

Belgische beeldhouwers, André Marchand

Is mij nog enige ruimte vergund, dan wil ik nog iets zeggen van de beide andere belangrijke tentoonstellingen in respectievelijk het Amsterdamse en het Haagse Gemeente-museum. In Amsterdam een overzicht van de Belgische beeldhouwkunst der laatste eeuw, vanaf Meunier (wiens ‘sociale’ kunst voor onze tijd erg weinigzeggend is en me even deed denken aan het ‘sociale realisme’ dat op het ogenblik de kunst in de dictatuurlanden tot zo'n humbug maakt) en Minne (zijn symbolisme is zuiver, maar zeer beperkt), via Rik Wouters, Cantré, Permeke, Jespers, Puvrez naar de modernste: Leplae en Grard. Wouters is het hoogtepunt, zijn impressionisme is van een kracht die Rodin evenaart. Verder is het allemaal niet veel, behalve de laatste twee. Leplae met een paar prachtige portretten en gestalten. Grard met o.a. zijn vermaarde beeld voor Doornik, een beeld dat daar van een brugleuning verwijderd moest worden, omdat het aanstoot gaf aan een processie. Nu staat het in een park. Goed, dat is gek. En toch geef ik die lui eigenlijk gelijk. Van hun standpunt uit dan tenminste. Want deze grootse gestalte van een meisje is zo geladen met natuurlijke zinnelijke levensvreugde, met zo'n heidense vruchtbaarheid, dat het die mensen wel gevaarlijk moest lijken. Ik voor mij vond het een prachtig beeld, dat sterk aan Renoirs beelden doet denken. Maar niemand kan zoiets puur aesthetisch beoordelen en wie de geest boven het vlees heeft gesteld moet zich wel verzetten tegen de zoete drift van deze aardse bekoring.

Het is gelukkig dat ook de generatie die in Frankrijk volgt op die van Braque en Picasso thans bekendheid krijgt in ons land. Villon,

[p. 263]

Masson en hoe ze verder heten, wij zouden ze graag eens hier zien. Nu is er een tentoonstelling van André Marchand, een thans 43-jarig schilder, afkomstig uit Aix-en-Provence, de stad van Cézanne. In zijn vroege werk ziet men hoe hij Cézanne volgt, maar al gauw komt hij daarvan los en via een realistisch-klassieke periode komt hij tot zijn eigen stijl. Stillevens, strandgezichten, vrouwengestalten, daaruit is zijn wereld opgebouwd. Een gemakkelijke kleur, waarin steeds het glanzende zwart opvalt, een fraaie opbouw, een sterk vasthouden aan het figurale, ondanks abstracte invloeden (‘aanvechtingen van het figurale’ heet dat, naar ik las, in experimentele kringen), dat alles maakt zijn werk gemakkelijk aanvaardbaar. De sterke invloed van primitieve kunst is er, echt Frans, in een klassieke harmonie beheerst. En tevens is er een poëtische vertedering in al zijn schilderijen, die men het mooist kan zien, naar mijn idee, in een werk als ‘De slaap in het woud’, waar de droom zo de werkelijkheid omspoelt.