Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 254]

J. Haantjes
Stem van Zuid-Afrika

Het drama is in de Afrikaanse literatuur slecht vertegenwoordigd. Deze literatuur heeft slechts twee polen: de poëzie en het proza. En daarvan is de poëzie het belangrijkst. In de ontwikkeling der Afrikaanse literatuur gaat steeds de poëzie voorop. Telkens is er weer een opleving op poëtisch terrein, die dan door een verhoogde activiteit op het gebied van het proza wordt gevolgd.

Zo was het bij de tweede taalbeweging. Drie dichters gaven toen de toon aan: Leipoldt, Celliers en Totius. Van hen is alleen Totius nog in leven. Eerst nadat zij een deel van hun werk gepubliceerd hadden, verschenen de prozaschrijvers: Sangiro, Jochem van Bruggen. Deze hoge golf werd gevolgd door een minder hoge: wij noemen hier slechts de namen van A.G. Visser, de beide Van den Heevers. Toon van den Heever verzamelde nog onlangs de verhalen die hij schreef, in de bundel Gerwe uit die Erfpag van Skoppensboer (Afrikaanse Pers). Vooral de korte schets Werkstaking by die Kleigat is zeer geslaagd.

Daarna was er weer een nieuwe opbloei van de poëzie, met Elisabeth Eybers, W.E.G. Louw, N.P. van Wyk Louw, maar het proza dat daarop moet aansluiten, blijft uit. Zo zouden wij kunnen spreken van een achterstand op het gebied van het proza, en hoezeer deze achterstand zich wreekt, blijkt wel wanneer wij twee romans bezien die allebei voortborduren aan een bekend thema in de Zuid-Afrikaanse literatuur: C.M. van den Heever, Die Held en J.J. Brits, Sterre en Straatligte (Afrikaanse Pers en Keurbiblioteek). De Afrikaanse bevolking hoort thuis op het platteland, maar steeds meer maken er zich los uit de oude, vertrouwde omgeving en trekken naar de stad; zij moeten zich daar aanpassen aan de stadscultuur. Dat brengt zijn moeilijkheden mee. Reeds Totius, wiens laatste bundel Skemering (Nasionale Pers) vlot een tweede druk haalde (en hoe moeten wij er ons over verblijden dat hij nog algemeen gelezen wordt!), heeft vele jaren geleden dit onderwerp aangevat, en bij hem is dan de stad een verleiding waartegen ernstig moet worden gewaarschuwd. Ook in deze twee boeken heeft het stadsleven zijn bezwaren en gevaren, maar zij zijn veel meer begeleidende omstandigheden, en zo wordt het toch mogelijk dat de Afrikaner in de stad zijn eigen plaats vindt. Hij wil naar het platteland niet meer terug; hoogstens zal hij zich daarheen tijdelijk terugtrekken, als het stadsleven hem al te zeer benauwen gaat.

In dit opzicht trekken deze twee boeken dus één lijn, maar in de uitwerking is er groot verschil. Die Held van C.M. van den Heever is het werk van een gerijpt talent. Het geeft een brede schildering van het Afrikaanse cultuurleven, op het dorp, in de stad, en misschien moeten wij daarin ook wel de voornaamste betekenis zoeken van deze

[p. 255]

roman. Als verhaal is hij echter veel minder geslaagd. De schrijver werkt al te veel met situatiebeschrijvingen, en deze zijn dikwijls voortreffelijk, maar de ontwikkeling tussen deze situatiebeschrijvingen in, van de ene situatiebeschrijving op de andere, is daaraan niet evenredig; de geschiedenis die in deze roman is verwerkt, bezit daardoor te weinig vaart en zo moet Van den Heever tenslotte een ongeluk te baat nemen om tot een weinig bevredigend einde te geraken. Onder deze omstandigheden behoeft het niet te verwonderen dat misschien het beste hoofdstuk gevuld wordt door een brief die de hoofdpersoon schrijft en waarin deze, na een ernstige crisis tijdelijk op de boerderij van zijn ouders verblijf houdend, zijn leven overziet. In deze brief komen ook enkele zinsneden voor waarin hij zijn houding tegenover de Afrikaanse cultuur bepaalt, en deze zinsneden verdienen hier te worden overgenomen.

‘Al wat ek waarneem, is dat die ou Afrikaanse lewe, waarvoor ek eenmaal so vurig wou veg, rondom my wegsink in nuwe vorme en verskynsels wat vinnig opkom en die oue oorweldig. Selfs op hierdie afgeleë dorp het dit deurgedring. Die mense hierlangs praat van die “stad” se verderflijke invloed. Maar almal volg dit na so wat hulle kan. Ek sien mense teen vyfuur aankuier na die kantien toe, ek sien boeretannies met sigarette en sterk drank sit, ek hoor van onsedelikheid en egskeidings. Is dit net die stad?

Hoe kan ek veroordeel: ek wat self 'n stadsmens geword het. Maar is dit dan net die stad wat onsedelikheid en verval bring? Ek glo dit niet meer nie. Dit lyk my of ons hierdie plaaslewe, hierdie soort sukkelrige dorpsbestaan, as die ware Afrikaanse lewe gaan idealiseer het, en dit is te verstaan, maar dit is ook verkeerd. In die stede woon net sulke goeie en edel mense as hier. Om die waarheid te sê, hou ek oneindig meer van die stadsmens, omdat hy meer belewe en moderner is. Hierdie soort eenvoudige, amper gedagtelose lewe irriteer my, en met baie van hierdie mense kan ek gladnie 'n gesprek meer voer nie. Die gebrek aan geriewe en ontwikkeling hinder my die hele tyd. Waarom sal ek dan 'n huigelaar wees om net terwille van die mooi en verlate natuur hierdie mense te verheerlik bo die stadsmens en sê dat die stads-Afrikaner volkome verlore is?’

Sterre en Straatligte van J.J. Brits is in zijn uitwerking veel eenvoudiger. Van een deel hebben aan de Afrikaanse cultuur is hier eenvoudig geen sprake. Het gaat, als bij de meeste mensen, slechts om twee dingen: een ‘job’ en een ‘girl’. Bij Van den Heever vinden wij nog psychologische peiling. Die Held heet zijn roman, en als typering van de hoofdpersoon getuigt deze titel van een fijn ironisch vermogen. Vergelijk daar nu eens mee de titel die Brits aan zijn verhaal meegaf. Sterre en Straatligte, wordt daarin de tegenstelling tussen platteland en stad niet treffend gesymboliseerd, maar duidt deze symbolisering ook niet op een neiging tot al te vlot vereenvoudigen?

Hoe breed van schildering Die Held ook wezen mag, hoe prettig leesbaar Sterre en Straatligte, wij kunnen het gevoel niet van ons

[p. 256]

afschudden dat beide boeken tekort schieten in de tekening van het nieuwe milieu, van de stadscultuur. Deze cultuur is nerveus; aan de ene kant is zij gruwelijk oppervlakkig, maar aan de andere kant worden er afgronden zichtbaar waarvan de plattelander geen vermoeden had. En nu is ons voornaamste bezwaar tegen deze twee romans dat zij een tekort te zien geven aan uitdrukkingsmiddelen - woorden, beelden, woordschikking - die voor het vorm geven aan het nieuwe levensgevoel, de stadscultuur eigen, onontbeerlijk zijn. Deze boeken zijn te traditioneel; zij wagen zich niet aan verkenningen. En dat doet in Zuid-Afrika de nieuwe poëzie juist wel. Wij zouden hier voorbeelden kunnen aanhalen uit de mannelijke poëzie van Van Wyk Louw (Die hond van God, Raka), maar duidelijker nog valt dit aan te tonen uit het werk van D.J. Opperman, uit zijn verzamelbundels Heilige Beeste, Die Engel uit die Klip, uit zijn gedicht-in-één-adem Joernaal van Jorik (Nasionale Pers).

Op dit laatste dichtwerk gaan wij graag wat dieper in. Allereerst een korte verklaring van de titel. ‘Joernaal’ heeft in Zuid-Afrika een breder betekenis dan bij ons; wij vertalen het nog het best met: levensverhaal. En wie is Jorik? Heeft Opperman deze naam ontleend aan Hamlet, ontdekte hij enige overeenkomst tussen het lot van de nar over wiens schedel de ‘Prince of Danmark’ zijn droefgeestige overpeinzingen prevelt, en dat van zijn eigen held? Maar wie is dan die held? Och, hij heeft zo weinig heroïsch over zich. Door een duikboot wordt hij in Zuid-Afrika aan wal gezet, en dan verkent hij het land en het leven. Hij ziet de geschiedenis van het Afrikaanse volk in taferelen aan zich voorbijtrekken. Twee gevaren bedreigen hem: het transigeren met zijn ideaal bij zijn werkzaamheid als journalist en de hartstocht voor een vrouw. Ook hier weer een ‘job’ en een ‘girl’, maar hoeveel indringender wordt in dit gedicht de betekenis gepeild die zij voor de hoofdpersoon hebben! Geen wonder dat Jorik tenslotte uitkomt, waar ieder mens die waarachtig diep leeft, altijd uitkomen moet: bij de erkenning van zijn persoonlijke schuld, en, door deze erkennning heen, bij een verbondenheid met heel de wereld, van de eerste mens af die geschapen werd tot aan de laatste toe die eenmaal zijn ogen sluiten zal. En hiermee is dan zijn leven ten einde. Jorik wordt gehaald door dezelfde personen die hem eens aan wal hebben gezet: door Manuel ‘met die hol gesig en die bietjie baard’, kapitein van de duikboot, en de tweede man aan boord, Dabor, bijgenaamd de Dikke. Het slot van het gedicht schrijven we hier over:

Hy klim by halte drie-en-dertig af:
en toe die rooi bus wegruk met 'n vaart,
sien hy dat twee reeds op hem staan en wag
- een met 'n hol gesig en bietjie baard.

‘Ek kan nie saam! Ek het verraad gepleeg
en ongeregtigheid...’ - ‘Kom, in Sy naam.

[p. 257]

 

Ek, wat hier eenmaal in die tyd en vlees

 

ook was, neem jou in Sy genade saam.’

 

 

 

Toe flits daar meteens 'n glas-nikkel-spuit

 

in Dabor se hand, en met 'n geknyp

 

voel Jorik die lang skerp naald in sy huid,

 

en dit duisel... dit duisel... en gryp...

 

 

 

maar die stad en die wêreld kantel in mis.

 

En drie manne die stap gejas en gehaak,

 

soos enige drie as een duiselig is

 

en die reis nog ver vóór die donker sak.

 

 

 

Die mishoring word stiller. 'n Klokboei klink

 

oor die see, skommel en lui; en later

 

met skommel en lui, stamp teen 'n rots... bars... sink...

 

Dan net die mis en die water... die water...

Wie is Manuel? Ongetwijfeld een symbool van Christus, die ook Immanuel wordt genoemd. Maar wordt Zijn gestalte hier voldoende duidelijk? En wie is Dabor? Prof. D. Bax veronderstelt: de Dood, maar moeten wij bij deze kaarten-schuddende figuur niet eerder denken aan het Lot? Wie is Wiesa, die Jorik de geschiedenis toont van het Afrikaanse volk? Zovéél vraagtekens, en wekken zij bij ons niet het vermoeden dat de vormgeving toch te onvolkomen bleef? En blijkt dit ook hieruit niet, dat modern beeld en levensgevoel maar zelden harmonisch samengaan? De geboorte, ervaren als een overgang van het onbewuste naar het bewuste leven, maar dat dan beschreven als het aan de oppervlakte komen van een duikboot? Het sterven, beschreven als het ontvangen van een injectie uit ‘'n glas-nikkel-spuit’?

Nu mag dat allemaal waar wezen, maar staat daar niet tegenover dat hier gebieden van de geest worden opengelegd die tot nu toe volkomen onbekend bleven, en, als gevolg daarvan, gevoelens worden beleden die, na Totius, in de Afrikaanse poëzie al te zelden tot uitdrukking kwamen? Deze gevoelens laten zich misschien nog het best vangen in de oude woorden Schuld en Genade. Bij Totius zijn deze woorden dogmatisch gefundeerd, wat dan vooral niet betekent dat het bij hem alleen maar leer en geen leven is. Bij Opperman zijn zij existentioneel geladen. Wij spreken de hoop uit dat Opperman er steeds beter in zal slagen de inhoud waarvoor deze woorden staan, opnieuw te doen leven voor de oren en ogen van zijn volk.