Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 166]

J.A. Rispens
In margine

In het Jaarboek 1950 van de Maatschappij der Ned. Letterkunde komt een artikel voor: ‘Het probleem-Beets’ van de hand van Prof. Dr K. Heeroma, dat mij van begin tot eind geboeid heeft door z'n interessante probleem-stelling en heldere betoogtrant, maar dat mij toch niet heeft bevredigd. Prof. Heeroma wil het probleem-Beets veel meer als een cultuurhistorische dan als een psychologische kwestie beschouwd zien en dienovereenkomstig niet als een op zichzelf staand geval, maar als een typisch tijdsverschijnsel. Niet alleen Beets, ook al zijn collega's dominee-dichters nagenoeg zijn, volgens deze theorie, als kunstenaar d.w.z. als de kunstenaars, die zij in aanleg beloofden te worden, mislukt. Het romantisch dichterschap à la Byron, zo betoogt prof. Heeroma, was essentieel onverenigbaar met burgerschap en pastoraat.

Deze laatste stelling, die men onmiddellijk aanvaarden kan, komt in grote trekken overeen met Gossaerts meermalen ter sprake gebrachte opvatting van het paria-schap van de dichter, met dit verschil nl., dat Gossaert dit pariaschap niet tot de romantische dichters beperkt, maar het aan het dichterschap als zodanig inhaerent acht; men kan ook zeggen, dat, naar deze opvatting, dichterschap en romantiek in wezen onafscheidelijk zijn. Neemt men dit aan, dan moet men ook het samengaan van dichterschap en pastoraat in 17e en 18e eeuwse figuren niet als een harmonie (zoals prof. Heeroma wil), maar als een compromis begrijpen.

Maar waarom heeft Beets dan niet tot dat compromis kunnen komen, waarom m.a.w. is hij in hoofdzaak de schrijver van dat ene, onsterfelijke boek, de ‘Camera Obscura’? Omdat, zegt prof. Heeroma, dat compromis juist in Beets' tijd, om bovengenoemde reden, onmogelijk was. Dus anders uitgedrukt: omdat in de loop van de 19e eeuw het dichterschap zich zo individualistisch had toegespitst, dat een min of meer eendrachtig samenwonen van dichter en burger onbestaanbaar was. Wat Gossaert in het wezen van het dichterschap zoekt, verlegt prof. Heeroma naar tijdsfactoren.

Kan men echter in het onderhavige probleem-Beets de quintessence inderdaad op rekening schuiven van de tijd? Waarom is er dan van het romantisch conflict bij de latere Beets weinig of niets meer te bemerken? Beets' gemoed, zo antwoordt prof. Heeroma, was romantisch, zijn geest echter was classiek, daarom kon hij het aanvankelijk met z'n Byroniaanse houding en later op den duur met het Réveil niet vinden, daarom kon, om in Van Eycks terminologie te spreken, zijn grondvorm zich noch als die van Huet en Multatuli, noch als die van Da Costa verwerkelijken. Maar, als dat zo is, dan ligt de ‘verburgerlijking’ van Beets, als ik het zo eens noemen mag, ook niet in de omstandigheid, dat hij toevallig in de periode van het individualisme leefde, maar heeft ze haar oorzaak in de fundamentele structuur van

[p. 167]

Beets' persoonlijkheid, in het feit, dat hij per slot van rekening meer burger, dan dichter was en in dat bewustzijn vrede vond. Dan zou de eruptieve drift, die hem de Camera deed scheppen, mutatis mutandis als bij Rimbaud, het opvlammen geweest zijn van een jeugdimpuls, die na de ontlading voorgoed uitdoofde, dan wel zich in diepere lagen van het bewustzijn, aan zijn eigenlijke wezen onderschikte.

Dit Beets-probleem echter reikt verder, dan men zo op 't eerste gezicht zou denken. Het houdt principieel verband met de aard van het dichterschap als zodanig niet alleen, ook met de situatie van het religieuze bewustzijn in de wereld. Het karakter van beide is, als ik 't zo uitdrukken mag: antithetisch; het religieus bewustzijn kan niet anders, dan zich tegenover welke wereldse tendenzen ook, rekenschap geven van z'n anders-gerichtheid, let wel: niet een gerichtheid op verenkeling, integendeel, maar op verwerkelijking van een persoonlijke verhouding in het algemene levensverband en dichterschap is vreemdelingschap. Dit laatste betekent niet, dat een dichter geen ambtelijke- of welke andere functies ook zou kunnen bekleden, als de levensomstandigheden hem daartoe nopen, maar wel, dat z'n relatie hiertoe altijd een ironisch karakter zal dragen.

Met de pastorale functie (waarmee we in casu Beets te doen hebben) is het trouwens een bijzonder geval. Nergens is zo urgent de eis der overeenstemming van persoonlijke ervaring en ambtelijk beroep. En gecompliceerder nog wordt het, als daarbij, als derde component, het dichterschap in het geding komt. Waarom het hier gaat is dit: dat Beets niet het dichterschap vaarwel zeide, omdat dit in zijn tijd een romantisch-individualistische gedaante had aangenomen en daardoor niet met het pastoraat was te verzoenen, maar dat hij dit deed, omdat het burgerlijk element bij hem de overhand kreeg en beslag legde op zijn persoonlijkheid ten koste der dichterlijke verbeelding.

Het prachtige vers van de pastor Beets: ‘De moerbeitoppen ruischten’ bewijst twee dingen dat de dichter in hem niet gestorven was en ook, dat, evenals bij Gezelle, de pastor zich zeer goed in de dichter uiten kon; dat dus het compromis, waarvan ik sprak met betrekking tot de predikanten-dichters der Renaissance-periode en kort daarna, de om zo te zeggen maatschappelijke dimensie van het pastoraat gold. Waarom dan de stagnatie bij Beets? Dat kan toch alleen daaraan worden toegeschreven, dat (anders dan bij genen en Gezelle) de dichter niet meer spreken kon, omdat de pastor een burger^*) was geworden? Of heb ik de bedoeling van de schrijver van het Beets-artikel niet begrepen? Het interesseert mij, dit te weten, alsmede, hoe anderen hierover denken.

*) Het is misschien overbodig, maar ten overvloede zij opgemerkt, dat dit woord hier niet in de ‘administratieve’ zin is gebruikt, maar ter aanduiding van een mentaliteit.