Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 111]

Citaat en commentaar

In ‘Elsevier’ van Zaterdag 25 Nov. 1950 is een ‘Enquête over de jonge Nederlandse Poëzie’ gepubliceerd, waarin een aantal bekende Nederlandse letterkundigen hun mening zeggen: Daar is dan allereerst Hendrik de Vries. We geven hier 't slot van zijn antwoord:

‘Het was niet mijn bedoeling, de analyse van een ziekte op te maken om een weg tot uitredding te wijzen. Elke tijd is, op zijn eigen bijzondere manier, ziek, en een poëzie die de kwaal zuiver uitdrukt is, in artistieke zin, gezond. Alle glorie in deze onvolmaakte wereld is tevens een getuigenis van haar lijden. Wat ik wel wil betogen is: dat déze reactie op dit onbehagen niet is vol te houden; dat, ook bij gelijkblijvende oorzaken, de gevolgen zich zullen wijzigen; m.a.w.: dat een nieuwe kunstrevolutie onvermijdelijk is. Voorwaarts of achterwaarts? Waarschijnlijk beide tegelijk; de verwikkeldheid van leven en levensopenbaring brengt dit mede. Men mag hopen - dit echter is geen verwachting, maar enkel wens - dat de komenden meer voeling zullen vinden met het verdere verleden, ook vooral van onze eigen dichtkunst.’

Dat bij gelijkblijvende oorzaken de gevolgen zich zullen wijzigen, is alleen te verwachten als de mèns anders wordt. Een kunstrevolutie is altijd de uitdrukking van een totale verandering van levensvisie en omstandigheden. Wie een kunstrevolutie verwacht bij gelijkblijvende oorzaken is als iemand, die denkt dat kaalhoofdigheid kan worden bestreden door je haar anders te kammen.

Dan komt Jac. C. Bloem:

‘Natuurlijk zijn er wel enkelingen van wie ik een goed vers ken, doch ik heb mij er de laatste tijd alleen toe bepaald eindelijk weer eens wat Engelse schrijvers te lezen, zodat ik over het algemene aspect van de hedendaagse Nederlandse dichtkunst mijn mening niet kan zeggen.’

Overbodige publicatie dus.
Herman van den Bergh:

‘Een volledige oeuvre, een complete figuur, met kop en schouders boven het poëtisch niveau uitstekend, is nergens te vinden. Daarentegen zijn er verzen die elk op zich zeer de moeite waard zijn. Toe te schrijven is dit mijns inziens aan het feit dat de dichter meer ad hoc schrijft dan put uit de vervaarlijke, in aanleg verwarrende, maar juist daarom inspiratieve krachten van deze tijd. Voorzover de krachten van deze tijd verwoord worden - en dit is enerzijds een verheugend, anderzijds misschien een bedenkelijk verschijnsel - geschiedt dit veelal in dezelfde trant als eertijds na de vorige wereldoorlog.’

A.A.M. Stols:

‘Vandaag de dag ontvang ik een uiterst gering aantal verzenbundels ter inzage, en het peil van wat mij bereikt is veelal bedroevend laag, hoogst zelden oorspronkelijk. Zelfs al zou ik mijn Helikon-reeks opnieuw wíllen opzetten, ik zou niet voldoende publicatie-waardige nummers vinden om er een jaargang mee te vullen. Experimenten? Vernieuwing? Zij dringt, althans tot mij, niet door.

Het lijkt mij dat er rondweg een groot gebrek aan talent is. Misschien zijn er nog enkele verborgen talenten die op ontdekking wachten. Waarschijnlijk lijkt mij dit niet. Misschien was het aan te bevelen dat iemand zich de moeite gaf een uitgebreide bloemlezing samen te stellen uit het werk van jongeren en jongsten, zoals indertijd Van Heerikhuizens “Stille opmars“. Daarin zouden wellicht “vergeten” debuterende dichters kunnen opvallen temidden van het vele middelmatige dat vandaag voor de jongere Nederlandse poëzie doorgaat. Maar ook dat lijkt mij - en daarmee wordt mijn beeld in zijn geheel wel zeer somber - hoogst onwaarschijnlijk. Tenslotte zou het publiek ten aanzien van de toch al geringe goede poëzieproductie meer gebaat zijn bij een objectieve critiek die naar de mate van het talent vraagt dan bij de gangbare critiek die, liefst nog in een paar regeltjes, naar de partij van de dichter zoekt en die verheerlijkt of veroordeelt.’

[p. 112]

Dan is er Gabriel Smit:

‘De jongste Nederlandse dichtkunst heeft vooral een nieuw bewijs geleverd voor de onverwoestbare continuïteit van onze volksaard. Men heeft de meeste dezer dichters wel verweten dat zij te weinig revolutionnair zijn. Gedurende het gedwongen stilzwijgen der oorlogsjaren is gedroomd van dichtersstemmen die alles geheel nieuw zouden maken, die een nieuwe wereld zouden verwezenlijken met hun nieuwe woord, doch nu zij er zijn is dit nieuwe geheel uitgebleven. Er zijn veel binnenlandse invloeden - vooral van Nijhoff - en veel buitenlandse, vooral van Engelse en Amerikaanse kant: Eliot, Dylan Thomas, Auden. Maar het werkelijk eigen nieuwe laat zich moeilijk ontdekken.’

Hoe kàn de mens een nieuw woord spreken als hij geen nieuw geloof, geen nieuw ideaal heeft? Kunstcrisis is altijd levenscrisis. Wie de kunst saneren wil, moet politiek, maatschappij en wat al niet meer aan 't saneren gaan.

Dr P.H. Ritter Jr. duidt er op:

‘De karaktertrekken? Er is een negatieve eigenschap, die op de voorgrond moet worden geplaatst: het volkomen ontbreken van sociale bewogenheid. De modernste poëzie heeft wel een nauw contact met het tijdswezen, maar met het tijdswezen zoals het zich in het individu weerspiegelt.’

Ook Karel Meeuwesse zegt er iets van:

‘Men behoeft geenszins blind te zijn voor het gevaar ener cerebrale poëzie om toch de wijze waarop bijv. in de beste verzen van Guillaume van der Graft het intellect bij de dichterlijke vormgeving zijn rol speelt, als een winst te beschouwen. Ondanks het dreigende gevaar van sentimentaliteit kan men blij zijn met het eenvoudig geloof in een zuivere menselijkheid in de vaak opmerkelijk knappe poëzie van Michel van der Plas. Met deze mogelijkheden biedt onze jongste dichtkunst ongetwijfeld heel wat meer perspectieven dan omstreeks 1940 het geval was.’

Laat ons hierbij bedenken, dat een ‘ruimere menselijkheid’ altijd die is van de mens, die niet slechts aesthetisch geïnteresseerd is. Het is altijd de menselijkheid van een door liefde gedrevene. De liefde verdraagt alle dingen, ook het gesubordineerd zijn van kunst aan religie en ethica.

Tenslotte Godfried Bomans:

‘Is er een kenmerk dat, buiten de schoonheidswaarde dezer poëzie, de lezer terstond in het oog springt? Nu kan ik u een antwoord geven. En dit antwoord luidt aldus, dat ik, afgezien van mooi of lelijk, de nieuwste versjes al bijzonder somber vindt. Indien, naar mijn leraar mij destijds met stelligheid verzekerde, de poëzie een afspiegeling is van het “leven”, dan moet worden vastgesteld, dat onze jonge dichters het zonder uitzondering beroerd hebben. Indien echter, naar ik later ben gaan inzien, de dichtkunst een weergave is van het leven, zoals de dichter zich dit voorstelt, dan dringt het vermoeden zich op, dat onze nieuwste poëtische lichting het vermogen mist de zon in het water te zien. Gelijk men in de 19de-eeuwse poëzie van vóór 1880 een irriterende, want zinloze opgewektheid waarneemt, zo staan wij hier tegenover het cliché der neerslachtigheid, door ieder gehanteerd, door bijna geen enkele waarlijk doorleefd.’

U ziet het: best ziet het er niet uit. Nu moet men dit alles met een weinig zout tot zich nemen. Maar er is toch dit: dat de poëzie op dood spoor gekomen is. Doodsdrift, vlucht en sensualiteit bepalen de inhoud. Dat dit alles zou zijn terug te brengen tot een gebrek aan talent en een verouderen van de stijl, is een wat al te simpele wijze van voorstelling. De eerste oorzaak is te vinden in de levenssituatie, die het aspect der hopeloosheid heeft. Kleine mensen in een grote crisis: hoe wou men grote kunst verwachten?

Nederland heeft geen idealen meer. En daarom is zijn kunst klein en zonder uitzicht.