Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 60]

K.J. Popma
In memoriam Prof. Dr G. van der Leeuw

Door het overlijden van Van der Leeuw zijn we plotseling en pijnlijk beroofd van een groot man. Zijn veelzijdige belangstelling bracht hem, hard werker, in aanraking met letterkundig streven en zoeken; meer nog was het eigen aanleg en voorliefde, die hem de eerbied voor het zuivere woord in het oog deed houden.

Dat hij onverwacht vroegtijdig heenging, deed ons zijn sterven als tragiek beseffen: we konden hem ons niet denken als een man, die aan het einde van zijn krachten was. Mogelijk heeft hij dit zelf wèl eens zo gevoeld; we lezen in zijn opstel ‘De phaenomenologie van den twijfel’¹⁾ deze aandacht-trekkende woorden, die van vermoeidheid schijnen te getuigen: ‘Ben ik, oude man, dezelfde die indertijd een jong student was? Het leven glijdt mij onder de handen weg en ik kan mijzelf niet weervinden.’ Nu, na zijn heengaan, ontroeren ons deze woorden. Dit opstel is in de oorlog ontworpen, doch wellicht is er pas kort geleden de laatste hand aan gelegd.

Toch is zijn vroeg heengaan mogelijk te verstaan in verband met deze bijna verbijsterende veelzijdigheid: theoloog, leider in kerkelijk leven, man van hoge kunstgevoeligheid en kenner van kunstgeschiedenis als weinigen, aanvoelend en inlevend historicus ook van de ons ver staande godsdiensten, daarbij ingewerkt in cultuur en denken van schier alle tijden, kan één lichaam de eisen van zo veelvervig kunnen dragen? Daarbij een man van verrassende gevoeligheid en bewogenheid, nooit neerzinkend in routine of wegschuilend achter verharding: die mogelijkheid bestond voor hem niet. Denken we aan de uiterlijk niet merkbare, maar onvermijdelijk aanwezige spanningen, die zo uiteenlopende mogelijkheid èn behoefte van ziel moet teweegbrengen, en het onnavolgbaar snel omschakelen van houding: restloos bezinnend en straks volop getuigend, nu louter beschouwelijk, dan louter daadwerkelijk levend, krachten puttend uit metamorfose, maar ook opterend - dan menen we achteraf misschien te verstaan, dat hij, nauwelijks zestig, zich oud noemde. Was hij niet een man van drie, vier werklevens?

1) In de bundel Twijfel en Geloof, Amsterdam, 1950; p. 62.

[p. 61]

Nog een andere tragiek ligt wel in die veelzijdigheid, daar ze nauw was verbonden met onvermogen om zich in kleine kring te besluiten als in gezelschap van geestelijke fijnproevers. Zijn werk in kerk en staatkunde bewees, hoe hij voor geheel een volk, geheel een generatie arbeidde en zich daaraan gebonden wist. Tragiek, want ook daarin liet hem zijn wetenschappelijk en artistiek geweten geen rust in wat ten halve bereikt kon worden. Weinigen hebben hem verstaan, ook al zagen velen zijn gulle oprechtheid; want wie zijn evangeliserende vurigheid kende kon zijn wetenschappelijk positivisme en politiek radicalisme niet anders dan als raadsel aanvaarden. Mogelijk is hij ook zelf zich een raadsel geweest, als hij in grenzenloze mildheid van hart mythe en Woordopenbaarheid niet uiteenhield, en zich afwendde van de idee ener Christelijke kunst en wetenschap, hij, die beide voor zijn Heiland opvroeg. En een raadsel moet het hem gebleven zijn als hij zag, dat zijn best bedoeld besluit schade aanrichtte.

Zoals zijn woord, in alle zuivere eenvoud, velen voorbijging, ging hij zelf in daden- en uitdrukkingsdrang soms aan zijn eigenlijk bedoelen voorbij. Modern in denkvormen, tot subjectivisme toe, bleef hij niettemin een nederig hoorder des Woords, een goede en getrouwe dienstknecht, die het wel glimlachend geweten heeft dat het loon genade is, en zo inging in de vreugde zijns Heren.