Ontmoeting. Jaargang 2

[p. 337]

[Ontmoeting 1948, nummer 8]

K. Heeroma
Wilma 75 jaar

Toen Wilma 70 werd, zaten we midden in de oorlog. De Christelijke Auteurskring had zichzelf officieel ontbonden om geen gevaar te lopen van ingelijfd te worden bij de ‘Cultuurkamer’. De frontlijn van de geestelijke strijd begon zich duidelijker af te tekenen. Wij hadden verschillende malen vergaderd om onze houding tegenover de ‘Cultuurkamer’ te bepalen en wisten nu waar wij hadden te staan en wat wij hadden te doen. Wilma had die vergaderingen niet bezocht, maar wist niettemin beter dan een van ons waar zij stond en wat zij moest doen. Zij, in haar Beekbergse eenzaamheid, had altijd in de frontlijn van de geestelijke strijd gestaan. Het was waarlijk niet nodig een deputatie naar haar toe te sturen om haar te overreden. Zij was geen aarzelende volgeling die door een meerderheid meegesleept moest worden, maar een voorganster die de overtuiging had van haar profetische visie. Dat voelden wij eigenlijk allemaal intuïtief in die tijd: Wilma is een der onzen, Wilma gaat ons voor. Toen dan ook op een van de clandestiene vergaderingen van de ontbonden Auteurskring - het was op de kamer van Jan de Groot - het plan geopperd werd om Wilma op haar 70ste verjaardag te huldigen, was dit onmiddellijk de meest vanzelfsprekende zaak ter wereld. Een feest om Wilma heen was immers ons aller feest? Welke tegenstellingen er ook overigens tussen ons mochten bestaan - en ik verklap geen geheim als ik zeg dát ze inderdaad bestonden -, in Wilma waren wij allen een. Er werd een Liber Amicorum samengesteld, waaraan de meest uiteenlopende mensen meewerkten, en een deputatie van eveneens zeer uiteenlopende mensen is op 14 Mei 1943 naar Beekbergen getogen om haar dit vriendenboek aan te bieden. Ik heb zelf de eer gehad deel te mogen uitmaken van deze deputatie, met Piet Korthuys, Bert Bakker en Jan de Groot - zo juist weer vrij uit de Duitse gevangenschap -, en als ik aan deze verjaardagsviering in Beekbergen terugdenk, is het als aan een hoogtepunt in mijn eigen leven. Er werd een lange tafel gezet op het weitje achter Wilma's huis en onder de blauwe lucht aten wij daar tezamen met wie er maar mochten gekomen zijn als gasten van haar feest, nadat zij de zegen had gevraagd aan de Vader in de hemelen. Nooit heb ik zo de heiligheid gevoeld van het ‘gewone’ gemeenschapsmaal. Buiten ons woedde de

[p. 338]

oorlog, maar wij zaten daar in de vredige natuur met Wilma in ons midden, en vergaten onze ruzies en tegenstellingen, in de wereld maar niet van de wereld, als Gods heilige gemeente. De volgende dag werd alles in Amersfoort nog eens wat groter overgedaan, in een genodigde kring van schrijvers en lezers, uitgevers en boekhandelaars. Voor degenen die er de vorige dag bij waren geweest, was deze meer officiële huldiging iets als een teleurstelling, want zij zaten nog met hun gedachten op het Beekbergse weitje. Maar Wilma bracht toch ook hier in Amersfoort haar eigen sfeer mee, zij was toch ook hier het krachtcentrum waardoor alle aanwezigen werden gesterkt voor de strijd die hen in de wereld wachtte.

Voor mij staat dit stille, glorieuze feest op een zeer centrale plaats in de strijd die de Christelijke schrijvers in de bezettingstijd hebben gestreden voor de vrijheid van Kerk en Volk, voor de vrijheid der profetie. Het gedicht dat ik bij die gelegenheid heb geschreven is een van de kernpunten van mijn bundel Vuur en Wind. Sommige critici hebben mij verweten dat ik dit gedicht heb opgenomen en zij kunnen daarmee van hun standpunt wel gelijk hebben, maar het is niettemin onmisbaar in de bundel. Immers Vuur en Wind moet voor mij altijd gebonden blijven aan en heenwijzen naar Wilma's Liber Amicorum. Het is een van die toevalligheden die geen toevalligheden zijn dat de gedachte aan Vuur en Wind het eerst is uitgesproken terwijl wij als ‘commissie van vier’ op Wilma's verjaardag langs de spoorlijn terug wandelden naar het station van Beekbergen. Wilma verpersoonlijkte het geestelijk verzet in zijn zuiverste, heiligste vorm, omdat zij de zuiverste, - ja, waarom zou ik het woord niet uitspreken? - omdat zij de heiligste onder ons was. Nu zij het voorrecht mag beleven om nog in het volle bezit van haar geestkracht ook haar 75ste verjaardag te mogen vieren, wil ik dit alles nog eens in herinnering brengen. Want wij vergeten zo gauw. Het verzet is voor de meesten van ons een afgesloten intermezzo en wij haasten ons op de oude voet door te gaan. Daarom zij het hier bij Wilma's openlijke huldiging met nadruk herzegd: niets dan verzet, dan strijd om de zuivere gemeenschap en het zuivere profetische woord, is de zin en de grondslag van de hele Christelijk-letterkundige beweging geweest en alleen een figuur als Wilma heeft het bestaan van een dergelijke beweging kunnen rechtvaardigen. De Christelijke literatuur is, voorzover zij ooit uitkwam boven de verzamelde prestaties van een aantal literaire lieden uit kerkelijke milieus die een belangengemeenschap ter verbetering van de afzetmogelijkheden hadden aangegaan, niet anders dan verzetsliteratuur geweest. De verzets-

[p. 339]

WILMA 1873 14 Mei 1948

[p. 340]

literatuur van de bezettingstijd ligt geheel in het verlengde van de vooroorlogse groepsliteraturen.

Ik dwaal met dit alles alleen maar schijnbaar af van de figuur van Wilma. De literaire problematiek van haar gestalte is namelijk dezelfde als die van de verzetsliteratuur. Toen de literaire critici na de oorlog weer aan het woord kwamen, záten ze een beetje met die verzetsliteratuur. Zij wilden er natuurlijk wel enige aandacht aan schenken, maar toch liefst niet al te veel, want literair gesproken was het meeste in hun ogen maar zeer matig. De auteurs konden sympathieke jongens geweest zijn, maar schrijven was hun vak niet. Op dezelfde manier zitten nu nog steeds vele literaire critici met Wilma. Zij willen, voorzover zij haar niet persoonlijk kennen, graag geloven dat zij een vrome oude dame is, maar zij vinden haar nu eenmaal geen groot schrijfster. De gangbare literaire kritiek en literaire geschiedschrijving kan echter noch aan de verzetsliteratuur, noch aan de boeken van Wilma wezenlijk recht doen. Hiermee wil ik helemaal niet gaan verdedigen dat de verzetsliteratuur uit louter meesterwerken bestaat of dat Wilma toch wel degelijk een bijzonder groot schrijfster is, ik wil alleen maar vaststellen dat de basis van de oordeelsvorming bij de meeste literaire deskundigen te smal is.

Men kan de verzetsgedichten classificeren naar verschillende typen van poëtische vormgeving en dan uitmaken of zij al dan niet geslaagde exemplaren van hun type zijn. Maar men vergeet daarbij dat deze gedichten in hun tijd de zeer bijzondere functie hebben gehad, dat zij een gemeenschap hebben gebouwd. Zo kan men ook Wilma's verhalen literair-technisch classificeren als exemplaren van een bepaald genre, maar men vergeet dan dat dit verhalen zijn waardoor een heilige haar mirakels heeft verricht. Het grootste van alle door Wilma verrichte mirakels is wel dat zij evenals de verzetsliteratuur, maar op veel diepere wijze, gemeenschap heeft gesticht. Wilma is, van haar eerste optreden als schrijfster af, bekleed geweest met het bijzondere pastoraat der verbeelding en haar lezers hebben allerminst een willekeurig en onverschillig publiek gevormd, maar zijn de schapen geweest die zij hoedde en weidde. Zij is het middelpunt van een gemeente geweest uit wier opdracht zij heeft geschreven. De gestalten van haar boeken zijn ook - wel verre van willekeurig en onverschillig materiaal waarmee een schrijver kan doen wat hij wil - aan haar pastoraat toevertrouwde mensenzielen geweest die zij heen mocht leiden naar de verlossing, tot een exempel voor velen. Daarom komen de, trouwens zeldzame, gestalten die verloren gaan nooit aan hun trek in Wilma's boeken. Haar artistiek scheppen is niet

[p. 341]

los te maken van haar pastoraal meestrijden. Wie dit alles over het hoofd ziet en enkel maar constateert dat Wilma's uitbeeldingstalent beperkt is tot een bepaald type van mensen, begrijpt niets van de grondslag van haar creatieve persoonlijkheid en heeft eigenlijk niet het recht haar te beoordelen zomin als een willekeurig literair deskundige, die buiten de geestelijke strijd van het verzet heeft gestaan, het recht heeft om verzetsliteratuur te beoordelen.

Er is niet alleen een dichterschap in de gemeente, maar ook een richterschap. Het oordelen kan nooit alleen bestaan in een literair-technisch classificeren. Ieder die oordeelt moet dat doen met de bazuin van het laatste gericht in zijn oren. Het woord: ‘oordeelt niet opdat gij niet geoordeeld wordt’ is een waarschuwing ook tegen een te smalle, ‘technische’ grondslag van ons literaire oordeel. Dat wil natuurlijk helemaal niet zeggen dat we naast een ‘esthetisch’ ook een ‘ethisch’ oordeel zouden moeten hanteren, zoals dat vroeger in Christelijk-literaire kringen wel eens geëist werd, want een ethisch oordeel is in zijn soort even smal en ‘technisch’ als een esthetisch oordeel. Maar het wil zeggen dat wij, als wij oordelen, de scheppende persoonlijkheid moeten zien in haar totaliteit zoals zij zich verwezenlijkt uit en tot de scheppende gemeenschap, dat is de gemeente. De Heer der gemeente is ook de Heer van ons oordeel, de Heer der literaire critiek, de Heer der literatuurgeschiedenis. En als deze Heer het oordeel der geschiedenis oordeelt, zullen vele eersten de laatsten blijken te zijn en vele laatsten de eersten.

Zeker, niet alles wat Wilma geschreven heeft is even mooi of even belangrijk. Maar de maatstaf van belangrijk of onbelangrijk is bij iemand die in zo sterke mate een dichter in de gemeente is geweest als zij, anders dan bij de gemiddelde, wereldse beoefenaar der schrijfkunst. En alleen wie met haar in de gemeente staat, kan die maatstaf zuiver toepassen. Dit moge ik als wenk geven aan de toekomstige geschiedschrijver van de Christelijk-literaire beweging: Wilma's plaats en betekenis is veel belangrijker dan men zo oppervlakkig uit haar teksten kan aflezen, want die teksten bezitten een geestelijke kracht en geladenheid die men alleen kan voelen wanneer men doordringt tot haar gehele scheppende persoonlijkheid. Wilma draagt de gemeente echter niet alleen meer dan zij die in de ogen van de wereld literair belangrijker zijn, maar ook meer dan de figuren die in de ogen der gemeente zelf rechtzinniger in de leer zijn. Want Wilma is een profetische gestalte en profeten hebben niet alleen de geringschatting der wereld, maar dikwijls ook nog het onverstand der traditionele Kerk te verduren. Het geldt vandaag niet minder dan vroeger dat de steen die de

[p. 342]

bouwlieden hebben verworpen door God tot een hoofd des hoeks wordt gesteld.

Wilma, onze grijze zuster, onze herderlijke vriendin, is de kluizenaarster van de Neumshutte, de heilige van Beekbergen, naar wie wij ieder op onze beurt een bedevaart doen om er beter vandaan te komen. Zij, wier literaire betekenis door sommigen wordt betwijfeld, wier ‘theologie’ door anderen bedenkelijk wordt gevonden, is inderdaad de stille, revolutionnerende, profetische kracht waardoor er in de Christelijk-literaire wereld toch nog iets als een waarachtige gemeente voelbaar kan zijn. Wij gaan haar feest vieren, allen zonder uitzondering, omdat het ons eigen feest is, het feest van de gemeente. Vijf en zeventig jaar is zij geworden, maar zoals zij in de wereld niet van de wereld is, zo is zij ook in de tijd niet van de tijd. Zij verkeert onder ons als ons aller hemelse tijdgenoot, als het levende teken van de opstanding van het vlees, heenwijzend naar onze grote Heer en Broeder.