Ontmoeting. Jaargang 2

[p. 277]

Vluchtige Notitiën

Ome Jan uit Rotterdam.

Behalve de grote is er tegenwoordig ook een kleine Charlientje. Als ik, na het middageten onderuit zak in mijn stoel om een dutje te doen, zie ik door mijn oogharen hoe zij mij, met de handen op de rug, nauwkeurig en ernstig opneemt. Dan komt ze naderbij en houdt haar hoofdje schuin om in mijn neus te kijken. Ze legt haar krullebol op mijn borst. Ze voelt met haar handje langs het schuurpapier van mijn baard. Ze haalt een stokje uit haar schortzak en zet dat doodvoorzichtig in mijn oor. En dan trekt ze mijn das los. Haar vingertjes voelen aan mijn adamsappel, zodat ik slikken moet, maar zij probeert het ding steviger vast te houden, totdat ik gorgelend overeind kom. Dan doet zij haar handjes weer zedig op haar rug.

's Avonds lezen wij de krant. Dan is Molotov Opa en Anna Pauker is tante Nel en minister Beel is ome Jan. Zo verliest het leven al zijn verschrikkingen.

Opa heeft een bril op, tante Nel staat te geeuwen op een preekstoel en ome Jan is vast een beetje natgeregend. Hij ziet er zo verdrietig uit. Wie is dat, vraagt Charlientje, en ze drukt haar vingertje op de foto in het doodsbericht van Jan Prins. Dat is ook een ome Jan, ome Jan uit Rotterdam.

Het is een troostrijke gedachte, dat de wereld vol opa's en ooms en tantes zit. Ik vertel er Charlientje elke avond van. Bij oom Piet Marshall ligt een schuit in de sloot voor zijn huis. Hij schept hem vol met centen en dan vaart hij naar ons toe. Ho, oom Piet, hier moet je wezen. Opa Molotov heeft vijf knoopjes op zijn vest, net als vader. En als je op die knoopjes drukt, zegt-ie wat. Dan zegt hij: Boe, Nee, Ho, Nietes, Welles. En ome Jan Beel heeft het altijd warm. Hij heeft een grote zakdoek en daarmee veegt hij telkens als het klokje slaat zijn voorhoofd af. Want als het klokje slaat, dan is er weer een uur voorbij en daar schrikt hij van en dan zweet hij weer.

Er valt van al die ooms en tantes wel wat te vertellen; maar Charlientje houdt haar vingertje op de foto van ome Jan uit Rotterdam en hij is nou net de enige van wie ik geen verhaaltje weet. We slaan de krant maar om, Charlientje, en dan stuiten we wel op opa Bevin of ome Soek Arnold. Ome Jan uit Rotterdam kom je later nog wel eens tegen en ik ben er niet zeker van, dat van Anna Pauker en Beel 't zelfde kan gezegd. Ik weet niet hoe het aangezicht van Holland er over twintig jaar uit zal zien, maar de IJsel en de Maas zullen wel blijven stromen. En ook over twintig jaar zullen de Hollandse wolkenluchten er in weerspiegeld zijn. Laten we nu maar niet praten over ome Jan uit Rotterdam. Hij hoort bij ons als de IJsel en de wolken. Haal je vingertje maar weg. We slaan een bladzij om.

v.d. St.

Machteloosheid van het woord

Op de Octobermorgen, dat C. Rijnsdorp langs een grasveld liep en zich verblijdde, liepen achter hem een jongen en een meisje. Zij waren op weg naar een ziekenhuis, waar de moeder van het meisje die nacht op-

[p. 278]

genomen was. De jongen liep daar omdat hij het meisje helpen wou, maar hij zei niets.

Later op de dag probeerde hij haar te schrijven en hij is een goed stylist, maar hij schreef niets.

C. Rijnsdorp schreef een bespiegeling over kracht en machteloosheid van het woord. Dat is zijn goed recht. Dat hij schrijft dat goede stijl zijn eindigheid beseft kan ons slechts verblijden, want dit inzicht kan de stylist Rijnsdorp bewaren voor zelfgenoegzaamheid. Het is eveneens zijn goed recht te zeggen dat hij het heerlijk vindt dat er machteloosheid in het schrijven is. Maar jammer genoeg heeft Rijnsdorp meer gezegd. Hij heeft gezegd dat het heerlijk is te weten dat die machteloosheid bestaat. En nu zegt hij meer dan hij zeggen mag, hij overschrijdt de grenzen van zijn goed recht. Dat is niet alleen jammer, maar ook gevaarlijk. Rijnsdorp gaat een compromis sluiten dat dodend kan werken. Ons dit compromis als heerlijk voor te houden is zijn goed recht niet meer.

Als publicist heeft Rijnsdorp een vruchtbaar leven achter zich en nu schrijft hij een artikel over kracht en machteloosheid van het woord. In dit artikel doet hij de lezer een bekentenis. Hij bekent ons zijn machteloosheid. Hij bekent ons dat hij, hoe mooi wij zijn werk ook vaak vonden, niet in staat is geweest in woorden te transformeren wat in hem leefde. Het woord kwam tot leven terwijl hij schreef, maar hij zag verbaasd, dat het niet de kinderen van de schrijvende Rijnsdorp waren, die geboren werden. Zij behoorden aan en kwamen voort uit een ander ik.

Dat is niet verontrustend, want bijna ieder die schrijft kent die machteloosheid. De strijd om het woord naar de gedachte te vormen houdt bij velen nooit op. Verontrustend is het, wanneer een schrijver het heerlijk vindt deze machteloosheid te weten. Want dan kan hij inslapen, dan kan hij de machteloosheid gaan koesteren.

‘Het zeggen mag zich niet verwijderen van het doen en zijn’. Dat Iaat Rijnsdorp op zijn zin over de machteloosheid volgen en hij heeft gelijk, groot gelijk. Wij zijn machteloos en wij doen machteloze pogingen om iets te zijn. Maar is dit niet juist oorzaak van ons grootste verdriet en onze grootste woede? Zo ook in het schrijven.

De woorden komen tot leven wanneer wij schrijven, maar wij herkennen ze niet als onze kinderen. Dit is verscheurende machteloosheid en ik hoop gespaard te worden voor het ogenblik dat ik het weten van deze machteloosheid heerlijk vind.

Rijnsdorp vindt het wel heerlijk dit te weten. Dit is niet ongevaarlijk, want het raakt het grondvlak van zijn bestaan. Elk moment dat de machteloosheid van het woord zich doet gevoelen is een moment van lijden. Om deze machteloosheid zei de jongen die langs het grasveld liep niets en schreef hij niets. Maar ik weet zeker dat hij vloekte, want ik ken hem. En hij vindt het niet heerlijk deze machteloosheid te weten, want zijn lijden is niet de zin van zijn bestaan.

Dat laatste geldt eveneens voor Rijnsdorp, men leze slechts zijn artikel en men hoort hem daarin op honderd wijzen zeggen, dat ‘het laatste woord liefde is’.

[p. 279]

Daarom bevreemdt mij die zin waarin de machteloosheid heerlijk wordt genoemd. Lijden wordt slechts gekoesterd door hem voor wie lijden de zin van het bestaan is. Dit koesteren kan dodend werken. Daarom is Rijnsdorp's compromis zo gevaarlijk.

‘Geen woord is krachtig, dat zijn machteloosheid niet beseft’, zegt Rijnsdorp. Ook dit kan hem bewaren voor zelfgenoegzaamheid. Maar het koesteren van het leed is een tegenwerkende kracht.

Geen woord is krachtig, waarvan de machteloosheid niet bevochten is. Misschien begrijpt Rijnsdorp waarom de jongen niet schreef. Misschien begrijpt Rijnsdorp waarom ik gevallen ben over één zin in een artikel. De machteloosheid van het woord is onze grootste vijand. ‘Het zeggen mag zich niet verwijderen van het doen en zijn.’ Wij bestrijden de machteloosheid van het doen en het zijn en daarom ook van het zeggen. Teveel woorden zijn gedrukt waarvan de machteloosheid niet bestreden is en het zijn de beste woorden niet. De jongen die niet schreef had gelijk. De publicist, die de machteloosheid koestert heeft zelfbevrediging, maar hij schiet zijn doel voorbij. En dan heeft hij geen recht op die zelfbevrediging.

Misschien heeft Rijnsdorp niet bedoeld wat ik ervan gemaakt heb. Dan is de machteloosheid van het woord eens temeer gebleken. Of het heerlijk is? Hij weet het.

B. Folkertsma

Naschrift

Het is altijd beter verkeerd begrepen dan niet gelezen te worden, vooral wanneer dit misverstand leidt tot de poging een stukje proza te schrijven, een kunst, die onder de jongeren bijna een vergeten ambacht mag heten. Bovendien kan men er op antwoorden. Dat dit antwoord in de rubriek ‘Vluchtige Notitiën’ gegeven wordt, moge de heer Folkertsma, wel verre van hem te verontrusten, er op wijzen, dat hier slechts van een vluchtig misverstand sprake is, dat onder de zachte druk van een enkele notitie in een voortvluchtig misverstand kan veranderen. Gewichtigheid past niet in deze rubriek, maar het blijft er niet minder waar om, dat over alles wat wij schrijven, zeggen en zijn de slagschaduw valt van het woord van Paulus, die over vragen als de onderhavige met de inzet van zijn gehele existentie heeft nagedacht: ‘Daarom heb ik een welbehagen in zwakheden’ en wat daar verder omheen staat in die geweldige zelfverdediging, die de tweede Korintherbrief heet. Is er onder de ban van dit woord een compromis dat gevaarlijk is, een koesteren van de machteloosheid, dat dodend werkt? Zelfbevrediging? Neen, we hebben hier met een wonderlijke zegekreet te maken, ongehoord in de Hellenistische wereld, waarin hij voor het eerst werd uitgestoten, een kreet waarin alle ellende en alle heerlijkheid van het Christen zijn is uitgeroepen. En de vibratie ontstelt en bevrijdt ons nog na twintig eeuwen. Wie Christen is en schrijft, in welk formaat ook, leeft onder die wet der heerlijke machteloosheid. Het is zijn ellende en zijn triomf. En het is alleen maar jammer, dat het soms zo lang duurt, eer men zijn machteloosheid ook in het hanteren van het woord heeft doorzien.

Er zit trouwens nog meer aan vast. De eerste vraag bij het schrijven is: Geven deze woorden voor mijzelf alles weer wat ik zeggen wil? De tach-

[p. 280]

tigers zijn goeddeels bij die eerste vraag blijven staan. Maar men schrijft niet voor zichzelf alleen. De tweede vraag is dus: Roepen mijn woorden in de verbeelding van de lezer precies op wat ik zeggen wil? Hier komt een literaire trefkunst aan te pas, een ballistiek van het woord, die zich aan iedere berekening onttrekt. Hier is het dat de onzekerheid en machteloosheid in het bijzonder gevoeld wordt. Maar het besef daarvan zet aan het denken. Men komt tot de conclusie dat hoe zuiverder menselijk men schrijft, des te beter men ‘begrepen’ wordt, begrepen in de rijkste zin genomen. Men schrijft niet voor automaten, maar voor mensen, die wachten op woorden die hun verborgen en gekerkerde gevoelens vrijmaken. Op zuiverheid komt het aan. Het woord wordt in machtelooosheid uitgesproken, maar zijn uitwerking kan zijn in kracht. Dat is de heerlijkheid van de machteloosheid. De heer Folkertsma kan dit weten. Het is overigens opmerkelijk, hoe vaak Christelijke gedachten niet als zodanig worden herkend, wanneer ze niet in de geijkte formulering worden voorgedragen.

C.R.