Ontmoeting. Jaargang 2

[p. 223]

P.A. Hekstra
Psychologie, existentialisme en levenshouding

Sinds enige tijd is er een hoogst interessante pennestrijd gaande tussen Nederlands meest begaafde jongere essayisten, nl. Paul Rodenko, student in de psychologie aan de Sorbonne en Fokke Sierksma, doctorandus theologiae. De aanleiding daartoe vormde eerstgenoemdes artikel: Het einde van de psychologische roman’ in ‘Columbus’ 2e jrg. no. 1, waarin hij tegenover de homo psychologicus, die de laatste grond zich onder de voeten ontnomen zag door een psychologische rechtvaardiging van het leven, de ‘homme absurde’ plaatste van de existentialisten. Hij brengt in de loop van dit artikel zelf deze correctie aan, dat het niet zo zeer de psychologie is, die gefaald heeft (‘die zichzelf ten einde gedacht en daardoor “opgeheven” zou hebben), want de psychologie is nog tot een eindeloze ontwikkeling en verfijning in staat, ‘maar het is het oude mensentype, dat, de zaak van een ander standpunt bekijkend, de illusie, dat psychologie en leven elkaar uiteindelijk zou dekken, doorzien heeft. De zuivere homo psychologicus zou daar uit zichzelf nooit achter gekomen zijn. Hiermee is tevens vastgesteld, dat de homme absurde niet de laatste fase van de homo psychologicus vormt, maar integendeel de eerste fase van de nieuwe homo (ethicus?): een nieuw mensentype, nl. dat zichzelf nog niet begrijpt en zijn nieuwe vitale patroon met de inadaquate denkeenheden van de psychologie tracht te vatten, met het resultaat, dat, aangezien de oude - de psychologische - zin verloren is gegaan en de nieuwe zin door de psychologische denktechniek, waarvan men zich nog niet heeft kunnen losmaken, onherkenbaar is verminkt, de wereld zich niet anders dan absurd kan voordoen’. Tot zover Rodenko.

Sierksma reageerde hierop (in Podium, 3e jrg. no. 4, in: Notities bij Cola Debrot) met de bewering, dat Rodenko wat al te vlot de psychologie over boord zet. Thans zijn beide heren broederlijk verenigd in de fusie van Columbus en Podium, die ook Podium heet, doch de strijd wordt voortgezet in de doorgaans niet onvermakelijke afdeling: De Proppenschieter.

(Onze lezers verwijzen wij volledigheidshalve naar beide genoemde tijdschriften en het Podium-nummer van November j.l.)

[p. 224]

Rodenko benadrukt nogmaals, dat de door hem behandelde auteurs niet ophouden psychologen te zijn, doch dat zij niet zozeer de psychologie op zichzelf, als wel de psychologie als middel van zelfrechtvaardiging over boord hebben gezet. In zijn wederwoord blijkt Sierksma zich niet te hebben laten overtuigen en plaatst hij terecht de opmerking, dat Rodenko onjuist doet, wanneer hij zichzelf verdedigt door de existentialistische auteurs te verdedigen. Verder vuurt hij een m.i. zeer rake treffer af: ‘In Sartre c.s. heb ik, voorzover ik over hen kan oordelen, niet een nieuw mensentype, maar alleen een nieuw psychologentype ontmoet, dat zich met de psychologie van de psychologie tracht te bevrijden.’

Sierksma besluit met: ‘laten wij zoeken naar een nieuwe psychologie, nu de oude niet meer aan de eisen des tijds voldoet; misschien dat tijdens dit zoeken naar een nieuwe psychologie een nieuwe mens geboren wordt.’

Hiermede levert hij het bewijs, dat hij even verder denkt dan Rodenko, namelijk door zich bewust te maken, dat het existentialisme niets anders is dan een nieuwe vorm van psychologie, als ook, dat de homme absurde beschrijfbaar (misschien zelfs verklaarbaar) zal blijken, zodra de psychologen beschrijvingscatagorieën hebben gevonden, die de huidige completeren. Aanvankelijk dus adhaesie betuigend aan Sierksma's gedegen en knappe critiek, zouden wij verder willen gaan met Rodenko's denkfouten op te sporen, die Sierksma heeft laten liggen. In de eerste plaats frappeert het, dat Rodenko zo gemakkelijk spreekt over ‘de psychologie’ en daarbij geen oog toont te bezitten voor de uiterst gecompliceerde strijd, die er tussen de diverse psychologenscholen nog altijd gaande is. Annex hiermede immers zijn de vele grensoverschrijdingen naar de gebieden van kentheorie, philosophie, anthropologic, ontologie en theologie, welke de psychologieën (meervoud!) zich veroorloven. Een tweede gemis van Rodenko is, dat hij de geschiedenis van de psychologie niet in het geding brengt, terwijl deze hem had kunnen leren, hoe de psychologie als vakwetenschap een ontwikkeling doormaakt van de peripherie der menselijke psyche naar de kern ervan. Deze ontwikkeling weerspiegelt zich niet alleen in de diverse handboeken der psychologie, doch ook in de literatuur. Duidelijk aanwijsbaar zijn bijv. de correlaties tussen de zintuigpsychologie der vorige eeuw en het impressionisme en het Freudiaans libidinisme en het naturalisme. Deze reeks laat zich tot op vandaag voortzetten en het existentialisme is niets anders dan een phase in de ontwikkeling der psychologie als geesteswetenschap. De crisis, waarin Rodenko staat is dan ook grotendeels de interne crisis der psychologie als

[p. 225]

vakwetenschap, waar zij voor de opgave staat haar driedimensionale beschijvingscategorieën door meerdimensionale te vervangen.

Wanneer de psychologie eenmaal op eigen gebied een kwalitatief ander systeem heeft gevonden, zal het blijken, dat de homme absurde identiek is met de nieuwe homo psychologicus. (Dit voorziet Sierksma zeer juist).

De luciditeit, welke Rodenko tegenover de redelijkheid stelt, is dan ook niets anders dan het kennend orgaan voor dit nieuw te exploreren gebied der psychologie, daarmede de plaats innemend, die de redelijkheid op het oude innam. De luciditeit gaat echter wederom in redelijkheid over, zodra de meerdimensionale typenleer zich laat voorstellen in de figuren der hogere wiskunde.

Rodenko zit hier (vermoedelijk onbewust) met de Aristotelische traditie en denkt tot een nieuw mensentype te moeten besluiten, wanneer hij de mens moet qualificeren als niet meer redelijk-zedelijk schepsel, doch als onredelijk-onzedelijk of onredelijk-zedelijk. Het is om de tweede term van deze figuur te kunnen redden, dat hij denkt de nieuwe mens homo ethicus te kunnen noemen (waarbij de ethiek gewaarborgd wordt door Koestler's ‘new god’ die R. uit een oogpunt van denkhygiëne voorlopig nog als een x in de mist voor hem wil projecteren). Ook al aanvaardt hij even, om tot deze onredelijk-zedelijke mens te komen, de onzedelijkheid, dit is niet anders dan een groeifase in een heraclitische ontwikkelingsketen.

Tot zover zijn Rodenko's moeilijkheden dus van intern-psychologische aard. Anders wordt echter de probleemstelling, wanneer wij hem en Sierksma beiden op weg zien om met behulp van wat Rodenko niet en Sierksma wel als psychologie ziet, een nieuwe levenshouding te creëren, welke bepaald zou zijn door R.'s x, terwijl Sierksma hier liever rugwaarts de eigen persoonlijkheid substitueert. Beide vervallen hier. Rodenko negatief en Sierksma positief in de fouten van het psychologisme, waardoor beide zich openbaren als ‘plus psychologistique que le psychologiste’. Indien de psychologie te kort schiet in het dienst doen als zelfrechtvaardiging, dan kunnen hiervoor twee oorzaken bestaan: ten eerste, dat de psychologie tot haar vakgebied behorende terreinen nog onvoldoende heeft doorlicht (zie boven) of ten tweede, dat zij zich aan grensoverschrijding heeft schuldig gemaakt, in het uiterste geval zich tot psychologisme heeft verdikt. Aan deze tweede fout bezondigen zich nu zowel Rodenko als Sierksma, terwijl eerstgenoemde, zoals wij zo juist zagen, alleen zich ook aan de eerste fout schuldig maakte.

[p. 226]

Ook wanneer wij in de termen van de Wijsbegeerte der Wetsidee tot de psychologie niet alleen rekenen de wetenschap, die zich bezighoudt met de psychische functie, doch er ook de actologie (met als veld van onderzoek de Act-structuur van het menselijk lichaam) bij onderbrengen, maken wij ons niet aan grensoverschrijding schuldig, daar 't ‘hart’, van waaruit de uitgangen des levens zijn, buiten schot blijft. Wij houden dan halt zowel voor de transcendentale als transcendente horizon, als ook (impliciet) voor de grens tussen Schepper en schepsel. (De transcendente horizon is 't hart, de religieuze wortel van het menselijk bestaan, waarin God de mens als religieus wezen qualificeerde; de transcendentale horizon is de tijd. Aan deze zijde van deze horizon ontwaren wij de zin-samenhang der aardse werkelijkheid, aan gene zijde ligt het gebied der kosmische tijd, welke aan onze waarneming onttrokken is.)

Eens te meer heeft deze polemiek mij overtuigd van de noodzakelijkheid de psychologie te funderen en te beoefenen bij het licht van de Woord-openbaring. De grote onbekende x kan noch langs de weg van het al of niet als ontologie vermomde psychologisme van Rodenko, noch via de katharsis der persoonlijkheid (als Sierksma, eveneens op Aristoteles stoelend, wil) worden gevonden. Komt men toch dank zij een of ander sophisme bij een lets terecht, dan is dit een afgod (zoals de mysticus Huxley er een vond).

Wij belijden de ‘oude God’, die de mens schiep in verbonds-afhankelijkheid van Hem en daarmede de mens tot een religieus wezen stempelde.

Door deze verhouding verdwijnt elke mogelijkheid van zelfrechtvaardiging door de mens in het niet.

Rodenko denkt recht te hebben op ergernis en vloek: ‘want juist in vloek en ergernis zal de nieuwe mens geboren worden.’

Misschien! Als deze mens toekomt aan de ergernis aan zichzelf en de vloek herkent als een symptoom van de vlucht voor God.