Ontmoeting. Jaargang 2

[p. 208]

Hans Barendregt
De strijdende kerk

‘Dág - móeder.’

Met het bovenlijf in de bedstee gebogen keek Arnold Terwindt naar het vale, verdorde gezicht, waarin de grijze oogjes hem bewegingloos stonden aan te zien. Achter hem wachtten zijn broers en zusters, om straks hún laatste groet te brengen. Hij talmde - hij wilde nog even - enige lange ogenblikken - deze vrouw had hem het leven geschonken, bijna vijftig jaar geleden - ze had sinds boven hem gestaan en hem bemind als de rijpere - nu moest ze de dood ingaan, ook nu kende ze een worsteling, die híj nog moest ervaren; ook hier was ze de meerdere, die voorging. Moeder, wroegde hij in zichzelf, ik ben zo weinig bij je geweest, ik heb zo weinig voor je gedaan -

‘Arnold -’ werd zacht achter hem gemaand. Hij boog zich dieper.

‘Dag - moeder!’

In het klein gezicht vertrok niets. Geen glimlach; geen blik van herkenning. Alleen toen hij zich terugtrok, volgden hem haar kleine ogen - even slechts. Hij kon het zich ook verbeeld hebben.

Bij de anderen bleef hij staan, in de halve kring. Negen kinderen had zij gebaard. Nooit had zij geklaagd, altijd gewerkt. De zes die nog leefden, stonden thans om haar heen. Hij keek naar het verschrompelde hoofd met het dunne grijze haar, waar de schedel doorheen schemerde. Hij hoorde de ademhalingen gaan van zijn broers en zusters. De ogen bleven starend open, de lippen prevelden. Had moeder nog iets te zeggen? Of sprak ze voor zichzelf? Hij deed een stap naar voren en boog zich naar haar toe om te trachten iets te vernemen. Maar een nauw merkbaar hoofdschudden en een ongeduldige beweging van de magere bruine hand zonden hem terug. Ze sprak dus voor zichzelf. Tussen de anderen in staande sloeg hij haar gade. Was haar geest in geding met de Eeuwige, dat ze zo bezig was? Moeder had in haar leven nooit veel gesproken over God; zij had gewerkt en het aan vader en de kinderen overgelaten naar de kerk te gaan. Toch was ze een christin geweest - maar - was er thans nog iets in het reine te brengen met de hemel? Het leek of ze niet sterven kon voordat de vrede bevochten was, een worsteling waarin niet meer gewezen werd op volbrachte taken en bestede tijd - een leven-

[p. 209]

lang viel weg - maar waarin gesmeekt werd om aanneming tot kind. Bijwijlen hield het prevelen op, maar de handen op het witte dek trilden en schokten.

Toen boog Nora zich tot Arnold over en fluisterde hem toe, of het niet goed zou zijn een hoofdstuk voor moeder te lezen, misschien had ze een wens. Arnold ging bijna geruisloos naar de bedstede.

‘Moeder, wil ik je wat voorlezen uit het Woord van God?’

Maar weer bemerkte hij aan de stervende dat zij niet gestoord wilde worden. Hij boog zich dieper, om recht in de ogen te kunnen zien. ‘Had je geen wens, moeder?’

De blik stootte star door de zijne heen, de handen dwaalden met moeilijke rukken omhoog langs het laken, en duidelijk hoorde hij haar fluisteren ‘weg’.

Geschrokken tot in het diepst van zijn ziel keerde hij terug tussen de anderen. Er bleef niets over dan te wachten. Hij was een mens, gebonden aan de wereld. Zíj stond voor de hemel.

Er werd ternauwernood gemompeld. De gezichten waren als stenen maskers, ook van de vrouwen. Het waren harde mensen, die zij ter wereld had gebracht; maar ze voelden zich klein en wanhopig bij de strijd, die zo dicht bij hen zonder hen gestreden werd.

De korte ademhaling werd luider, scherper, werd tot een gereutel dat het vertrek vervullen ging; 't prevelen was verstomd; soms over de handen ging nog iets als een fladdering.

In een roerloos zwijgen bleven zij haar waarnemen; prentten zij zich voor het laatst dit aangezicht in het geheugen, iedere trek, iedere rimpel; wachtten zij gepijnigd op het stilhouden van de zagende ademing.

Dan - de kleine oogjes loken zich half, een kramptrekking voer door de elkaar nog zoekende vingers, de adem verstreek tot geruchtloosheid. Juist toen de borst stilstond, snokte iemand. Doodstil was 't nu. De lucht boven het aangezicht bevroor.

Zwijgend bleef men op de moeder neerzien.

Arnold keek naar een fuchsia, die hoog te bloeien stond. De plant was de laatste dagen slecht verzorgd. Er hingen verschrompelde bloempjes aan.

‘Het is gebeurd,’ fluisterde een vrouwestem. Er kwam een stille beweging, de mannen gingen met een laatste blik heen. Arnold liep naar het raam en kneep de verdorde bloempjes weg. Hij wilde ze niet in de vensterbank achterlaten en hield ze in zijn hand. Ook zijn moeder had gebloeid - gedord. Ze was geplukt. Ze had geen woord gesproken. Geen teken had ze meegedeeld.

[p. 210]

Niet voor hem, haar oudste; niet voor een van haar andere kinderen.

Hij maakte aanstalten om weg te gaan.

Zijn oudste zoon voegde zich bij hem.

Buiten stond hij even stil.

Kwart over vier.

Achter zich wist hij het grauwe binnenste van het sterfhuis. De polderweg strekte zich vóór hem geel-wit in de zon tussen bekroosde sloten. Op de velden werd gearbeid. In de verte lag de stad, een lage wand van huizen, met torenkartels en uitgestoken havenwerken.

Met z'n tweeën togen ze door 't stof.

De oudere ging onder de zware beklemming, of moeder in Christus gestorven was.

‘Grootmoeder was een wijze vrouw,’ zei Willem.

‘Ja,’ zei de vader, ‘ze heeft veel verdriet gehad. Maar ze heeft nooit God gevloekt.’

‘En zo eerlijk was ze.’

‘Ja - ze heeft nooit iemand veroordeeld.’

‘Oom Walter was er ook.’

‘Het heeft me verwonderd. Maar 't was een voldoening voor grootmoeder, ze alle zes bij zich te hebben - hij is om grootmoeder geduld.’

‘Hij was ook het eerste weer weg.’

Hun voeten zetten de tweespraak voort, knarsend op het verpoederd grint. Hun gedachten kozen eigen wegen en verdwaalden in een doolhof.

Willem verdiepte zich in de vraag, hoe de kloof tussen de broers en zusters van zijn vader er eigenlijk gekomen was en er had kunnen blijven tot nu toe.

Arnold overdacht het waarom. Het waarom van een kloof zo sterk, dat hij voor een stervende niet gesloten was, maar zolang overdekt.

Ze kwamen in de stad.

Een halve dag geleden had hij haar verlaten voor een rendezvous met de dood, nu keerde hij weer in haar terug als een man van groter gestalte, die meer moest weten, omdat hij groter verantwoording droeg.

Is het dan niet verkeerd, dacht hij, dat ik voor het oor en het oog van mijn kinderen een vloek rechtvaardig, die er niet had mogen zijn?

‘Heeft u dat ook, vader, dat de straat zo anders lijkt? 't Is of de huizen wat van me weten.’

[p. 211]

Zonderlinge gewaarwording, dacht de vader; ík heb het gevoel, of ik door moet blijven lopen naar een onkenbaar einde, zonder dat ik de kinderen die achter mij komen een beveiliging in het leven schenken kan. ‘Dat komt doordat je de dood hebt gezien,’ zei hij. ‘Dan zie je alles anders: mensen, je familie -; ook huizen. leder huis heeft zijn kruis, jongen; 't is bij name te noemen.’

Hij was er dit zeggend vier voorbij gelopen. Elk huis telde vier verdiepingen. Dat waren zestien kruisen. Leed, dat boven hun hoofden uit gestapeld stond tot aan de dakgoot. En terwijl ze verder liepen togen ze steeds nieuwe kruisen voorbij - ze stonden zichtbaar in de sponningen der kozijnen en wierpen een schaduw achter zich over de holte van een kamer. Vreemde kruisen, ook aan de overkant; alle samen als de lijfwacht van het grote, naamloze stadsverdriet. Elke straat met twee muren, elke muur met geloketteerde smarten.

Als een misdadiger liep de vader aan de voet der gevels over het smalle trottoir voort. ‘Van onze familie is het de verscheurdheid.’

Hij had het móeten zeggen. Omdat hij méér moest weten. Had de dood hem dan toch een les geleerd?

‘Hoe is dat zo bij ons gekomen, vader?’ vroeg Willem, ‘u heeft dat nooit aan ons verteld.’

De vader overwoog, dat zijn zoon nu oud genoeg was om de toedracht te weten. ‘Tante Clara, van wie je altijd gedacht hebt dat ze de vrouw van oom Walter was, is eigenlijk je tante niet; ze is niet met oom Walter getrouwd. De wijze waarop hij haar in zijn leven gebracht heeft, is een verhaal van schaamte en schande. Tante Clara wil geen kinderen, omdat ze haar verdienste niet op wil geven, en oom Walter is het daar geheel mee eens. Dit alles hebben wij in hem veroordeeld, móeten veroordelen, omdat het grote zonden zijn. Dat is geen leven tot Gods eer, zij leven slechts voor hun privé geluk. Tante Nora met oom Willem, en oom Steven met tante Eline hebben hen steeds tegenover de familie verdedigd, maar niet uit zuivere motieven. Van weerskanten hebben de partijen elkander vervloekt als onchristelijken en goddelozen en wat al niet meer; jaloezie en allerhande grieven maakten deze zaak steeds erger, en grootmoeder sprak zich nooit uit; we weten niet eens of ze onder dit alles geleden heeft of er onverschillig tegenover stond; zelfs nú...’ Hij zuchtte en beëindigde zijn zin niet. Zwijgend haalde hij zijn sleutels voor de dag, maar, staande voor de huisdeur, zei hij nog: ‘Ik vraag me af - of we er wel goed aan hebben gedaan - oom Walter zo buiten de familie te bannen - of er niet een betere weg zou zijn geweest

[p. 212]

- vader weet het niet meer, jongen - je mag dat wel eens horen - de dood die ons voor het aangezicht Gods brengt...’ Hij sloot onverwacht de deur open en stapte vóór zijn zoon naar binnen.

Terwijl Willem neerzag op de ietwat gebogen rug en de moedeloze schouders van zijn anders zo flinke vader, voelde hij een aandrift tot woorden van troost; maar opgevoed in een theoretische afschuw voor ‘vrije liefde’, was hij zo verbijsterd deze in een nabijzijnd leven aan te treffen, dat zijn gedachten te verward waren om iets te kunnen zeggen. Toch bleef - hoewel de familievete nu voor zijn ogen een gestalte verkregen had - zijn overtuiging ongeschokt: dat niets ter wereld tussen mens en mens behoefde scheiding te maken.

Met langzame stappen zag hij zijn vader voor zich uitlopen, tot hij hem in de deur van de huiskamer opeens zag verstijven. Over zijn schouders heen keek Willem naar binnen. Midden in de kamer zag hij oom Walter, die langzaam oprees van zijn stoel en zijn broer Arnold aankeek met een paar ogen, waarin de smartelijke ernst van een geheel leven lag samengetrokken. Met andere gedachten dan vroeger schouwde Willem zijn oom aan. Was dit dus een slechte man? Hij had nooit een antipathie tegen hem gevoeld, als kind had hij zelfs veel van hem gehouden. Nu hij dit mannelijk gelaat als het ware opnieuw zag, vroeg hij zich af, onder wat voor ongeweten noodzaak dit leven zich had ontwikkeld, en in hoeverre zonde in iemands leven zonde was.

Met beklemdheid merkte hij, dat geen der beide broers begon te spreken; ze keken elkander aan, hun moeders dood achter hun ogen, beider leven tussen hen in. Willem voelde de hijgende druk der stilte toenemen, alsof er koortsachtig aan een brug gewerkt werd die er nimmer zou kunnen komen. Een zacht geritsel achter in de kamer trok zijn blik naar zijn moeder, die nu ook was opgerezen, een hand bij haar keel, wier gelaat een bereidheid toonde te gaan spreken, maar wie de ban der roerloosheid tussen de twee broers de tong verlamde.

Daar deed oom Walter de lippen vaneen. Laag en donker klonk zijn stem. ‘Je hoeft niet bang te zijn, dat ik van de situatie gebruik zal maken om geld te vragen. Ik heb je geld niet nodig, je zou het ook liever aan de kerk geven dan aan je broer. Ik kom voor wat beters. Moeder is dood. Zij is de enige die mij nooit heeft neergetrapt, zoals jij; ook de enige die nooit getracht heeft mij vroom te vervormen, zoals Steven en Nora. En ik ben de enige van jullie allemaal die kan zeggen, dat hij een moeder heeft gehad. Maar nu is moeder dood. Mijn bescherming is weg.’

Willem wist niet zeker, of oom Walters stem gehaperd had;

[p. 213]

hij dacht van wel. Maar op de laatste woorden van oom Walter stond zijn hart opeens vol eerlijk mededogen voor deze man, wiens leven hij slechts kende uit duistere toespelingen en wiens karakter hij had leren beschouwen uit alle critiek erop, maar die hij hier als een gewonde zag staan vechten voor zijn recht van bestaan als mens. Want in de ogen van oom Walter had hij iets gejaagds zien komen, een schuwheid, die hem de mindere maakte; en hij had hem toe willen roepen: doe dat niet, doe het niet zo, oom Walter, want dan loopt het verkeerd, maar blijf koninklijk en je zult overwinnen. Maar wat moest hij, jongen, tussen deze ouderen? En tegelijkertijd dacht hij: wat zijn de mensen - mijn vader inbegrepen - toch onbarmhartig in hun bemoeienis met zondaren; de gejaagdheid in oom Walters ogen zegt mij, dat Gód bemoeienis met hem heeft en wat doen de mensen er dan nog met hun vingers aan?

Oom Walter ging sneller dan eerst weer voort: ‘Ik vraag van jou geen bescherming en van de anderen ook niet. Maar ik kom tot jou-als-oudste met het verzoek - nee met de eis, mij met rust te laten, met je woorden en met je daden; de eis, mij als broeder te erkennen, waar ik recht op heb. Je zou dit nooit van me gehoord hebben, als moeder nog leefde. Maar op de dag van haar dood kom ik er mee hier, om mezelf ja, maar - vooral - voor Clara. Dit is voor de laatste maal, dat ik er nu over gesproken heb; mijn laatste stap om tot vrede te komen.’

Toch was er iets van de vorige kracht in de houding van oom Walter teruggekomen. Maar zou het voldoende zijn? Arnold liep zwijgend de kamer in tot bij de tafel, die zich nu tussen hem en zijn vrouw bevond; Willem schoof zachtjes voorbij de deur, totdat hij tegen de muur kon staan. Je hebt het niet goed aangepakt, oom Walter, dacht hij, je kent je familie slecht, je had met mokerende verwijten aan moeten komen, met een overstroming van sterke woorden, je had ze met een ademloos ultimatum in de hoek moeten drijven en er een ja of nee op moeten eisen. Hij zag de schouders van zijn vader weer rechtgetrokken, zijn vader stond weer hoog overeind met een gesloten gezicht.

‘Ik voel je moeilijkheden heel goed, Walter, en 't is juist gezien dat je komt op de dag van moeders dood. Ik moet de verwijdering tussen ons erkennen als zonde en het is om het voorbeeld aan mijn kinderen, dat ik in die zonde niet volharden mag. Ik wil het verleden vergeten en je de hand reiken. Maar het is ook om mijn kinderen, dat ik bestaande zonde niet goedpraten mag. Ik kan Clara niet erkennen als je vrouw, als onze familie.’

De hoop in Willem was onder de woorden van zijn vader

[p. 214]

steeds sterker geworden. Zijn vader was beter dan hij gedacht had. Maar de laatste zin sloeg hem met een vreemde schrik - wat bedoelde vader daar nu mee? Met angstige verwachting speurde hij op het gezicht van oom Walter, wat deze uit vaders woorden opmaken zou. Hij zag hem bukken naar zijn hoed; het gezicht dat omhoog kwam zou hij nooit vergeten. Haat en droefheid en trots en verslagenheid. De ogen gloeiden dof. Hij deed een stap naar de deur, maar wendde zich terug.

‘Ik heb mezelf gezworen hier geen scène te maken op moeders sterfdag, maar je had het verdiend. Ik ga mijn leven door met Clara, en niet met jou.’

Even trilden zijn lippen, alsof hij een vernietigend woord wilde uiten, maar hij draaide zich schielijk om en verdween. Toen de buitendeur dichtviel, wist Willem, dat hij oom Walter in vaders huis niet meer zou ontmoeten. Hij had hem na willen lopen om te zeggen, dat hij van hem hield, en van tante Clara ook, maar hij voelde zich te sterk een levensdeel van dit huis.

Hij hoorde zijn vader in gesprek met zijn moeder. ‘Ik kan voor de kinderen zo'n verhouding toch niet tolereren?’

Hij zag de zon buiten, en het scheefgetrokken vensterkruis over 't karpet. Het was een eigenaardig koele, donkere blik, die hij op de gestalte van zijn vader wierp. Zonder spreken ging hij de gang in, naar zijn kamer boven.