Ontmoeting. Jaargang 2

[p. 168]

Vluchtige Notitiën

Tuin en wereld.

Er kan zo'n leegte over iemand komen, dat hij niet meer weet waar het te zoeken.

Maar de vacantie, die zal het doen. Mensen van de stad gaan naar buiten en mensen van buiten zoeken de stad, om door andere belevenissen dan die onder hun dagelijks werk en in de eigen omgeving, voorraad op te doen, de honger te stillen en zekere reserve te maken. En zij besteden enige resten van vitaliteit en arbeidsinkomsten om wat te zien, en wat te horen en mee te maken; om iets van de zin van het leven, het doel van het bestaan, een proefje van het geluk, geladenheid van gedachten, de humor van de hemel of wat ook, maar altijd iets, dat je helpt, richting geeft, vol maakt en geen rust laat, te grijpen.

Bindert de Boer sleept met moeite zich door de Augustus-maand heen, heeft anderen vóór laten gaan en gaat met opzet zelf als Nederland klaar met vacantie is. Op kantoor heeft hij het dubbel druk gehad en is zo totaal beu van alles en zo als opgebrand, dat hij in staat is om zijn vader na te bidden: ‘Here, bewaar mij voor een koud en leeg hart’; doch hij valt niet op de knieën, omdat dit nabidden volkomen overgave zou zijn aan God - loosheid, zoals hij dat verstaat.

Zuinig met zijn tabaksrantsoen neemt hij een niet-rookcoupé. Vroeger liet hij zijn beurs thuis om geen bier te kopen.

Neemt de politiek niet een allesbeheersende positie in? Bindert de Boer reist naar Den Haag en zijn politieke vrienden zullen zijn geest levendiger maken en rijker, en hij hoopt zelfs op een stevig standpunt...... zeker ‘omlijnd program’, waar je wat aan hebt, waar je van uitgaat, dat je omvatten kunt - in plaats van al dat vage, onwerkelijke en inhoudloze: iets van een ontblote arm in een lege visbeun. Die politieke vrinden, ze hebben meer sigaretten dan hij en zij drinken zich vol met bier. Politiek? De politiek is dood, zeggen zij, want de meerderheidspartijen beslissen.

Amsterdam is een centrum van kunst, hij heeft nog kunstvrienden ook. Daar gekomen, moet hij horen, dat ook de kunst dood is. De verwachte nieuwe geboorte na oorlog en bezetting, bleef uit. Er wordt daar meer over politiek gesproken dan in Den Haag, maar uit hun mond wil hij dat niet horen.

Dan.... er is veel over de opbouw geschreven. Hij vertrekt naar streken waar de oorlogswals meedogenloos verwoestingen heeft aangericht en bezoekt zijn vrienden-evacué's. De ontvangst daar is buitengewoon hartelijk. De Limburgers dragen hun slagen vrolijk en werken zingende aan de plannen van de opbouw. Zij rekenen met millioenen, zoals zijn moeder vroeger in koperen centen. Hun vrouwen laten zij thuis en hun club heeft een bar en de bar schenkt borrels. Zij eten en drinken en roken, en een bed voor de nacht lijkt een afgeschaft ding. Dit weerzien, deze jenever, hun vrolijkheid en openheid, het wordt een roes, die geen koud en leeg mens als Bindert de Boer kan verwerken. Dan slaapt hij overdag. Maar voor de avond duikelt hij toch met koppijn uit zijn bed vandaan en gaat alleen door puin en afbraak. Hij spreekt mensen achter bordpapier, hij spreekt mensen in kelders en bunkers, hij spreekt mensen in noodwoningen, hij

[p. 169]

spreekt zieken en bezitlozen, en hij verklaart - zeer individueel - alle opbouw dood. Geen jenever kan wegspoelen, dat de arme de slagen ontvangt, de klappen te pakken heeft en jaren moet afwachten, wat ze met hem en de zijnen zullen doen.

Het Reichswald brandt nog en grote kerken worden herbouwd, de groente draait door en de boeren werken met eigen arbeidskrachten, de zon schijnt voor de vacantiegangers en het land scheurt van dorst, er is te veel vee en de mensen klagen over een klein vleesrantsoen, er worden hoge lonen in de fabriek verdiend en de textiel, die niet voor deviezen gebruikt wordt gaat naar het leger, het zaad voor herfstvoer ontkiemt nauwelijks en alles wil branden. De mensen eten nog en zij drinken veel en zij roken als nooit te voren - en de beesten staan op de veemarkt. Daar zeggen de paarden, dat zij alleen maar meer deugen voor de viller; de koeien zuchten, dat zij alle naar de Centrale gaan; het jongvee heeft geen andere toekomst dan het mes; schapen en varkens en pluimvee zien geen poort dan het keelgat. Bindert de Boer, hij bezoekt kruideniers, slagers, bakkers en allen verklaren hem, dat het bedrijf dood is; de boeren vertellen, dat de melkprijs niet meer lonend is; de arbeiders zijn blij met hun betere lonen en komen er niet mee toe.

Dood en tekort en volle treinen. Bindert gaat fietsen. Vele mooie en dure auto's jagen hem de weg af. Dan zoekt hij de stilte en de veiligheid van het waterland en verbaast zich, dat zelfs na de vacantie nog zoveel witte zeilen bol staan en boten over het water scheren.

Hij weet niets meer. Staat hij nu buiten het leven? Is zijn leven zo leeg? Hij zal naar de ouden van dagen gaan, de wijsheid en volheid is daar. Maar ze vertellen hem alles van de ouderdomsvoorziening, die zo onbillijk is. Mensen, die zuinig hebben geleefd en vaak zich het noodzakelijke hebben ontzegd, staan achter bij degene, die maar raak geleefd heeft. Alle waarden in 't leven gaan verloren, nu zelfs sparen geen voordeel meer brengt.

En de kerk scheurt overal en de preek is gezouten met politiek. En Bindert de Boer is door zijn geld heen, zijn vacantieweken zijn bijna om, de zon gaat op en onder, het fruit is duur en natuurlijk is hij moe. Zijn enig bezit is maar meer een gezonde vader, die een huishoudster bij zich kan houden. Die vader lacht bij zijn thuiskomst en vraagt hem, hoe de wereld draait buiten zijn gardenierderijtje.

- De wereld is dood en gaat dood.

- Zo, ik heb anders beste aardappels gerooid.

- Het land is verschroeid en de mensen vieren feest.

- 'n Droog jaar is altijd beter dan een nat jaar.

- De mensen zijn ondeugend en hebben geen idealen meer.

- Mijn poters kregen een eerste prijs op de tentoonstelling.

- De politiek is dood en de kunst kan zich niet meer vernieuwen.

- Ik heb goede hoop voor een volgend jaar op voldoende kunstmest.

- Het vee is ten dode opgeschreven en vreet al van de voorraden voor de winter.

- Hier is mijn tabak, steek een pijp op!

- De weg is onveilig van luxe auto's en het water drijft vol plezier.

- Heb je geen pijp bij je? Tast maar toe. Als 't op is, rook ik wel eigen teelt. De blaren van mijn tabaksplanten hangen rijp te drogen.

- Je zou niet meer roken, zoveel wordt er de lucht ingejaagd. Tabak en borrels......

[p. 170]

- Direct krijgen wij koffie.

- Die kost buiten acht cent het mondvol en alles is even duur.

- De huishoudster heeft je kamer schoongemaakt en het bed buiten gelucht. Je slaapt straks vijf kwartier per uur.

- De kerk is verscheurd en in delen zijn ze het oneens.

- Zullen wij licht maken, ik houd niet van schemeren......

- Amerika drijft hier zending en onze soldaten vechten voor een toch verloren land.

- Lieftinck heeft je een belastingpapiertje gestuurd.

- Vroeger deden zij dat op Sinterklaasavond en nu, als je van vacantie terugkomt en je centen op zijn. De sm......

- Ik heb het maar voor je betaald, ik ga toch niet meer uit.

- Maar vader, waar moet dat toch heen? Moet ik blij wezen, dat U mijn belasting betaalt en dat ik......

- Nee, de dankbaarheid is aan mij, dat ik in staat ben je even te helpen.

- Ja maar - de wereld, vader, en de mensen en de ondeugendheid en de verdeeldheid en de vermoeidheid in alles.

- Ik ben vandaag begonnen met de sloten schoon te maken. Veertien dagen reken ik.

- Wat wilt U daarmee zeggen?

- O, niets. 'k Zeg het, zoals het is. En 'k had direct al een buitenkansje, een zeelt van bijna drie pond.

- Maar ik begrijp U niet, U praat langs mij heen, gaat nergens ernstig op in. En ik ben al zo leeg en totaal af.

- O, en ik dacht, dat je de hele wereld op je nek had en het leven van alle mensen in je hart.

- U praat in raadselen......

- Nee, ik had het over mijn tuin...... het klein stukje wereld, dat God mij gegeven heeft. En als ik gezond blijf, komen de sloten schoon. Daar sta ik voor in!

- U moet verder kijken, dan Uw neus lang is.

- Dat antwoord vergeef ik je!

- Ik bedoelde U niet te beledigen.

- En ik bedoel, dat jij je eigen tuintje wieden moet en de sloten er om heen schoon moet houden - en de wereld, daar ben jij niet verantwoordelijk voor.

- Straks halen de Russen Uw aardappels uit de kelder en anders de Amerikaanse bezettingslegers wel!

- Je laat mij niet uitpraten!

- Neem mij niet kwalijk.

- Voor mijn tuin ben ìk verantwoordelijk en jij voor je werk op je kantoor. En de Russen en de Amerikanen en de hele wereld, daar is God verantwoordelijk voor - is Christus verantwoordelijk voor, want zelf zegt Hij: ‘Mij is gegeven alle macht in de hemel en op de aarde.’ En daar kunnen we op naar bed gaan, morgen is het vroeg dag.

Daar ligt Bindert de Boer tussen lakens, die naar gras ruiken. Hij luistert naar de diepe slaap van zijn vader en kan zelf niet slapen van het geluk, dat de Evangelie-verkondiging van zijn vader hem schenkt en dat de mensen, armoelijders en feestvierders, kunstenaars en politici, verdrukten en beschilderden moeten weten - overal loopt hij en hij ziet het gebeuren: zijn vader de tuin, en Jezus Christus de wereld.

G. Mulder.

[p. 171]

Breitner, een lekepraatje.

Als ik naar de jaartallen op de gevelstenen kijk, en zie wat voor huizen er anno 1911 in Amsterdam gebouwd werden, bedenk ik, dat ik een modern mens zou moeten zijn. Maar al ben ik in dat jaar geboren, ik heb sinds lang begrepen dat ik ouderwets ben en altijd blijven zal. Mijn hart ligt op de Amsterdamse grachten - àls het dan toch in Amsterdam moet wonen. Eigenlijk trekt het naar de dorpen en gehuchten van het Gooi en de Betuwe, Brabant en het Rijnland van ‘Boruft’ en ‘Damme’, waaruit het zijn grootouders getogen weet. Och kom, ik heb in die dorpen nooit gewoond en ik zal er nooit wonen. Al die boerengedachten zijn niet anders dan een haak, waaraan het huisjasje van mijn heimwee hangt. Ik ben geboren in een kleine stad, waar al die rustieke grootouders zijn saamgekomen, waar mijn ouders in hun jonge jaren gewoond hebben aan weerszijden van de Oudegracht, en waar - in een straat in den stijl van het tweede keizerrijk - mijn hart is begonnen te kloppen. Aan die stad zal ik altijd behoren, ook al zal ik er nooit meer een burger van kunnen zijn: vlees noch vis, noch dorpeling noch cosmopoliet.

Wat heeft dat allemaal met Amsterdam, met 1911, en nota bene met Breitner te maken? Ik zal proberen het u uit te leggen. Het is namelijk de Breitner-tentoonstelling in Amsterdam, die dit alles in mij heeft wakker gemaakt. Dat de tentoonstelling in Amsterdam was, is alleen in zoverre van belang dat ik er dus gemakkelijk heen kon gaan. Ik kan u zeggen dat ik nooit anders dan ambtshalve naar een ‘expositie’ ga. Ik heb voor schilderijen een soort objectieve waardering, die vrij ver gaat maar tot niets leidt. Schilderijen doen mij niets dan voorozver ik er dingen op terug vind, waarvan ik houd. Met andere woorden: ik heb van schilderijen geen klap verstand, al weet ik er nog zoveel van. Maar toen er in Amsterdam een Breitner-tentoonstelling kwam, heb ik dadelijk gevoeld dat ik dáár heen moest. Sterker: ik heb gevoeld, dat ik daar met mijn vrouw heen moest, en dat we er een helen middag voor moesten nemen. Ik heb gevoeld dat het hier ging om iets, dat tot de fundamenten van mijn leven behoort.

Een Breitner-tentoonstelling hoeft niet in Amsterdam te zijn. Het is immers Amsterdam, wat Breitner tentoonstelt. Een Amsterdam, zoals ik het niet gekend heb. Dat was van vóór mijn tijd. Zoals ik trouwens den helen Breitner nooit gekend heb. Hij was van voor mijn tijd. Ik heb mij afgevraagd, wat heb ik eigenlijk met dien Breitner te maken heb en waarom dat Amsterdam, dat ik nooit gekend heb, mij zo uit het hart gegrepen is. Ik begon er iets van te snappen, toen ik bedacht hoe ik dan aan Dickens en Thackeray gekomen ben, die helemaal tot een grijs verleden behoren. En toch waren David Copperfield en Arthur Pendennis de vrienden van mijn jeugd, de enige litteraire vrienden, waaraan ik altijd met vochtige ogen zal blijven denken. Als ik mij goed bezin zijn zij het, die nog altijd bepalen wat ik stijl vind en wat leven. Dickens nu en Thackeray heb ik van mijn vader geërfd. Maar zij waren óók van voor zijn tijd.

Ik denk het mij zo: de eigentijdse kunst is het domein van de artisten en van de half-artisten, en van niemand meer. Voor den braven burger betekent zij niets. Ik heb het heus niet alleen over den een of anderen Dorbeen, die van niets benul heeft. Ook van den man, die een objectieve waardering heelt voor de kunst die hic et nunc modern is, moet gezegd worden dat zij hem eigenlijk niets doet. Leest hij een nieuwen dichtbundel,

[p. 172]

dan leest hij die uit nieuwsgierigheid of uit snobisme. Klapt hij na de uitvoering van een stuk moderne muziek, dan doet hij dat uit gêne of uit Don Quichoterie. Acht hij het zich bij zijn vijfentwintigjarig zakenjubileum aan zijn stand verplicht zijn huis met een schilderij te stofferen, dan zit hij met de handen in het haar; geen één werk van de gerenommeerde schilders vindt hij eigenlijk mooi, en het liefst zou hij een oudje kopen (maar die zijn al te duur geworden). Als hij eerlijk is, neemt hij tenslotte een plaatje van Arti.

Maar er is een tijd geweest, dat ook deze brave burger nog jong was en romantisch, dat zijn hart nog week was en zijn borst nog wijd. Dat was zo tussen zijn zestiende en zijn twintigste jaar misschien. Dat was de tijd, toen de kunst hem werkelijk wat deed. Niet het artistieke experiment van dat ogenblik - dat is voor de artisten en de half-artisten. Maar de kunst, die toen geaccepteerd en gewaardeerd was, en het geestelijk eigendom van de samenleving. En dat was dus de kunst van net vóór zijn tijd. Zo kwam mijn vader aan Dickens en Thackeray, die stierven voor hij geboren werd: het waren de schrijvers die zijn jeugd hebben verwarmd. Die heb ik van hem geërfd. Zo is het ook met Breitner. Hij stierf, toen ik in de tweede klas van het gymnasium zat. Zijn werk was het geestelijk eigendom van de generatie, die rijp was toen ik jong was. En daarom is het van mij.

Toen ik dan eenmaal met mijn vrouw op die tentoonstelling was en rondliep en rondkeek, begreep ik al gauw, dat Breitner zèlf mij steenkoud liet. Ik waardeerde hem, omdat hij mij niets in den weg legde. Ik kon zijn schilderijen appreciëren zonder dat ik weerstanden behoefde te overwinnen. Herinner u, dat ik van schilderijen (dan ook) geen klap verstand heb. Waar mijn belangstelling naar uitging, was naar wàt hij geschilderd heeft: naar dat Amsterdam, zoals ik het niet gekend had. Amsterdam met rode krantenkiosken en paardentrams, met gaslicht en koetsjes, en met meiden in ouderwetse kleren. Als ik daar zo naar zat te kijken, dan begreep ik, dat ik in dat oude Amsterdam eigenlijk zat in te vullen het leven, dat ik in mijn kleine vaderstad wel gekend had, toen ik als kind in de schemering met mijn neus tegen de ruiten gedrukt wachtte tot de lantarenopsteker kwam, en tot een rijtuig ons naar huis bracht over de ‘kinderhoofdjes’.

Maar er was in dat Amsterdam toch meer. Ik herkende er toch ook in het Amsterdam dat ik wèl gekend heb. Niet dat, waarin ik nu woon: de buurten met de eentonige nette straten, waaruit in den hongerwinter de miezerige boompjes ook nog verdwenen zijn. Neen, die stad die ik leerde kennen toen ik er als student in kwam. Ik woonde toen aan een gracht, jarenlang. En twee beelden van die gracht zullen me altijd bijblijven. De gracht in den winteravond, als de geweldige gevel-wal aan den overkant hoog oprijst, van onder tot boven vol lichte ramen. Onder iedere lamp speelt zich een leven af van een mens, een paar, een gezin. En de gracht op een zonnigen herfstdag, als je van brug tot brug kijkt tussen twee rijen goudgele bomen door naar de geveltjes van de dwarsgracht, die den achtergrond afsluiten.

In dat opzicht staat Amsterdam toch achter bij mijn vaderstad: zijn beplanting. Van de week nog liep ik langs de provinciale singels, die laaiden in allerlei tinten van herfstige bomen. Amsterdam kent maar één herfstkleur, bleekgeel. Loop maar eens mee van het Leidseplein naar het Centraal Station. Prinsengracht: links en rechts iepen. Keizersgracht: links en rechts iepen. Herengracht, Singel: links en rechts iepen. U kunt kiezen. Voorburgwal? Iepen. Spui? Iepen. Dam plantsoen, halt! Zes popu-

[p. 173]

lieren. Dat is de nieuwe mode: links, rechts, voor en achter populieren. Beursplein: weer iepen. Centraal Station: iepen. De hele stad heeft de iepziekte. En toch zou Amsterdam mij onuitstaanbaar zijn zonder bomen, al zijn het dan ook iepen. Ben ik toch dorper?

Maar wacht eens even, daar schiet me wat te binnen. Ik herinner me in heel Breitners Amsterdam geen enkele boom. Het is te laat om het na te gaan, de tentoonstelling is al weg. Maar het zal best waar wezen. Ook als zijn huzaren in de duinen rijden, zijn de duinen in een grote stofwolk opgeborgen. Dat is sterk: voor hem, nogal gesproten uit de Haagse school, bestaat de levende natuur, bestaat het landschap niet. Hij ziet alleen huzaren. En paarden natuurlijk. En meiden. Wat wil hij dan met al die huizen? Wat wil hij met zijn stad? Met die stad, waaraan gebroken en gebouwd, waarin gerost en gehost - en gekeken en gedroomd wordt. Is ze niet meer dan een geweldig décor, het décor van een gigantisch, veelvormig, woelend leven? Ja, zo heb ik ook in den laten winteravond naar den overkant van de gracht gekeken en de vele verlichte ramen: de coulissen, waarin een groot en romantisch leven speelt.

En nu herinner ik me nog wat. Toen ik met mijn vrouw dan naar huis was gegaan, toen bracht ik van de Breitner-tentoonstelling mee: niet Breitner, en niet Amsterdam, maar de naakten - 't is zonde dat ik het zeg. Drie prachtige, voor mij volstrekt onaanstotelijke naakten. Eigenlijk zijn er vier. Het vierde heet ‘Het oorringetje’, en het heeft een vorstelijke blauwe japon aan. Dat heb ik mijn vrouw laten zien. Ik zei: Al is het dan geen naakt, het is toch precies hetzelfde als dat andere naakt. Het staat in precies dezelfde lichaamhouding voor precies dezelfde spiegel. Eigenaardig, die goed herkenbare, maar volkomen onpersoonlijke vrouwenportretten, mooi, maar helemaal ‘figuur’. Ook décor, ook coulissen waarin dromen spelen. En een décor, dat voor mij blijkbaar actueler is dan de oude steden, waarin zich mijn romantische jeugd vermijde.

Nu, als de kunst niet méér voor ons is dan de coulissen van het spel dat we zelf ook spelen, geen wonder dat onze belangstelling wat beperkt en onze smaak wat eenzijdig is. Dan moet ik toch ook mijn relaties met Copperfield en Pendennis nog eens onder de loupe nemen. Waarschijnlijk ook de poppen uit het spel van toen. Niet meer dan haken, waaraan wij onze droom- en denkgewaden ophangen.

J. Das.