Ontwaking. Nieuwe reeks. Jaargang 7

Maandschrift voor sociologie, kunst en wetenschap

[p. 329]

Naar aanleiding van ‘Le Cloître’ van Emile Verhaeren

Toen ik, eenige maanden geleden, ‘Le Cloître’ van Emile Verhaeren herlas, naar aanleiding eener reeks voordrachten die ik gaf over dien machtigen lyrieker, wierd ik getroffen door een schoonheidselement dat me nog niet was opgevallen, of waarover ik mij ten minste geen klaar denkbeeld had gevormd tijdens de opvoeringen van dit werk in den Parkschouwburg te Brussel, noch tijdens mijn latere lezingen.

Ik was geneigd geweest, bij Verhaeren zooals bij Hugo, den dramatischen dichter ondergeschikt te maken aan den lyrisch en dichter en ik was àl te zeer geneigd hun beider tooneelwerken te beschouwen als bewonderensweerdige gedialogeerde lyrische uitweidingen.

Aan den eenen zooals aan den anderen betwistte ik de kunst der reacties en der wederwaardigheden en ook de psychologische waarheid die een zoo groot aandeel hebben in de tooneelwerken van zeer groote dramaturgen of tragiekers: Shakespeare, Sophocles, Euripides, Racine, Corneille, Schiller.

Toen ik ‘Le Cloître’ van Verhaeren had hernomen, veranderde mijn meening niet over hetgeen niet in het stuk is, maar met meer bewondering en verwondering waardeerde ik wat er wel in is aan schoonheid en wat ik er, ik herhaal het,

[p. 330]

nog niet voldoende in gewaardeerd had. Ik geloof zelfs dat andere beoordeelaars niet uitdrukkelijker zijn geweest dan ik wat betreft het zoo bezonder oorspronkelijke en pathetische van dit mooie werk.

Wat men weet, wat men ervan gezien en er over gezegd heeft, dat is dat ‘Le Cloître’ eigenlijk gesproken maar één toestand bevat en zich niet verwikkelt. Van 't eene eind van het stuk tot het andere is het dezelfde dramatische toestand: de wroeging van den monnik-moordenaar en zijn behoefte om openlijk zijn misdaad te biechten. De intriegen en hartstochten der overige monnikken zijn maar een begeleiding in zielsroerende ‘sourdine’ voor de stormen die broeien en zich ophoopen in het geweten van Don Balthazar. Alzoo, nogeens, niet de minste verwikkeling, maar een obsessie die aangroeit, die sterker wordt, die drukkender en knellender wordt voor den lijder en waarvan alleen een catastroof hem kan verlichten.

't Is in die woelige stijging, in dit steeds heviger gespannen gevoel, dat het tragische van ‘Le Cloître’ schuilt; sprekend over een genie als Verhaeren, kan er geen spraak zijn van een weddingschap, van een krachttoer uitgevoerd om de liefde van de overwonnen moeilijkheid. 't Is inconscient of liever subconscient dat Verhaeren heeft gezegevierd over een taak die te zwaar ware geweest voor de inspanning, de handigheid en de stielkennis van een gewoon dichter met talent. Wat is er feitelijk in ‘Le Cloître’ als dramatisch element, als uitdrukking der wanhopige ziel van den monnik Balthazar?

Een biecht, altijd dezelfde biecht, een driemaal herhaalde biecht.

In het eerste bedrijf, in een tooneel met den prioor, deelt Balthazar hem zijn gewetensbezwaren mêe. Hij herinnert hem na welke misdaad hij zich terugtrok in het klooster,

[p. 331]

hopende er rust te vinden, met de vergetelheid en de vergiffenis. De prioor heeft hem reeds vergiffenis geschonken voor den vadermoord sinds al de jaren dat hij het voorbeeld geeft van het allerheiligst leven. Maar Balthazar ‘wil zijn misdaad uitschreeuwen in tegenwoordigheid van allen’. In afwachting drukt hij haar uit in verzen, woest en brandend als de wroeging zelve, rookend en rood als het bloed van het slachtoffer. Dus: eerste verhaal van den vadermoord.

In het tweede bedrijf heeft de ellendeling van den prioor verkregen dat hij, zooniet vóor het gansche volk, dan toch ten minste vóor de gemeenschap der broeders zou mogen biechten. Alzóo doet hij in de zaal van het kapittel waarin al de monniken vereenigd zijn: tweede verhaal van dezelfde misdaad, van dezelfde wroeging, maar uitgebreider - de eerste slechs een evocatie zijnde - en in nog pathetischer vorm.

Die tweede biecht heeft nog geen einde gesteld aan de marteling van den bezetene. Hij moet zijn misdaad bekennen en uitschreeuwen in het aanschijn van het heele volk en van daar een derde, een formidabel, een schandalig verhaal van den vadermoord in het 4^de bedrijf, in de kapel van de abdij, na de mis, op 't oogenblik dat de prioor den preekstoel beklimt.

Uit instinct, door de eenige intensiteit der bezonder tragische opvatting van zijn werk, is Verhaeren erin gelukt uit een zelfden toestand, uit één gevoel dat zich over vier bedrijven uitstrekt, uit één homogeene dramatische stijging, één en onverbiddelijk als het noodlot zelf, - een tragedie te scheppen zonder tusschenspelen, zonder bijbehoorigheden, zonder opsmuk, die ons die allerhoogste aandoening geeft die de oudheid ‘den heiligen afschrik’ noemde.

Bij den aanvang verwezen wij naar de groote dramaturgen

[p. 332]

en tragiekers die partij trokken uit het spel der voorvallen en verwikkelingen en wier werken grootendeels hun macht daaraan te danken hebben. Met inzicht liet ik den naam van Eschylus achterwege, om die reden dat hij werken schiep van zeer sober weefsel en simpel onder allen: één enkel conflict, één eenige toestand die versterkt en opgedreven wordt, waaraan niets een afleiding brengt: De Perzen, Prometheus. De grootste lof dien men ‘Le Cloître’ kan toezwaaien, zou die niet bestaan in het bestatigen van die simpelheid, van dit volkomen Eschyliaansch tragische in het zoo lyrische werk van den grooten franschen dichter uit Vlaanderen?

Georges Eekhoud.