Ontwaking. Nieuwe reeks. Jaargang 6

Maandschrift voor sociologie, kunst en wetenschap

[p. 41]

Bij de gratie Gods

We hebben in het Oude Testament eene overlevevering uit de geschiedenis van Israël, welke een eigenaardigen kijk geeft op het streven om het gezag op godsdienstige gronden bij het volk aan te bevelen. Ik bedoel het verhaal van het ontstaan van het koningschap in Israël. Israëls eerste koning was Saul. Maar hoe is hij koning geworden? De berichten, dienaangaande lezen we in I Samuël VIII-XII. Wanneer we nauwkeurig acht geven op hetgeen in die hoofdstukken wordt medegedeeld, bemerken we terstond dat daarin verschillende opvattingen worden verkondigd. In I Sam VIII heet het, dat de oudsten van Israël kwamen tot Samuël toen deze richter oud was geworden, hem verzoekende een koning over hen te stellen. Samuël is er aanvankelijk tegen en spiegelt Israël voor wat het van zijnen koning te lijden zal hebben (men leze I Sam. VIII II-20:)

In I Sam. I-X: 16 lezen we dat Saul, door zijn vader, Kis, uitgezonden om verloren ezelinnen te zoeken, in aanraking komt met Samuël, die hem met eerbewijzen ontvangt en tot vorst over Israël zalft. Een andere voorstelling van het gebeurde krijgen wij in I Sam. X: 17-27, waar wordt verhaald, dat Samuël het volk samenroept te Abiza en waar, nadat Samuël nog een op het verkeerde van het verlangen naar een koning heeft gewezen, door het lot Saul als zoodanig wordt gekozen.

[p. 42]

Raadplegen we I Sam. XI dan maken we kennis met een andere lezing. Koning Nahas belegert Jabes in Gilead. De Jabesieten zijn in groote verlegenheid. Ze zenden boden om hulp. Saul aan 't hoofd van Israël verslaat de Ammonieten onder Nahas en redt de bewoners van Jabes. Daardoor krijgt hij aanzien onder het volk en wordt op voorstel van Samuel te Gilgal als koning erkend.

Dezelfde Samuël (I Sam. XII) wijst nog eens uitvoerig op het verkeerde van het koningschap, maar wekt niettemin de Israëlieten op om den koning van harte te dienen.

Hoe kunnen we nu uit deze verschillende gegevens de ware toedracht te weten komen?

Daartoe is noodig te beginnen ons met eene juiste voorstelling te vormen van den toestand in Israël op het einde van het richterentijdvak, dat aan het koningstijdperk onmiddellijk voorafging. Van éénheid onder de stammen Israëls was nog geen sprake. Wel was er soms tijdelijk geheele of gedeeltelijke eenheid onder de heerschappij der richters; dit waren mannen (soms vrouwen b.v. Debora) die, wanneer de omstandigheden er toe drongen, optraden als aanvoerders van één of meerdere stammen van het Israëlitische volk. Voorts was de toestand nog geheel aartsvaderlijk, ofschoon nu en dan kleine heerschappijen opkwamen b.v. van Jefta in Gilead en van Abimelech in Sichem. Spoedig evenwel gingen ze weer te gronde. Het gevolg was, dat de stammen, waaruit Israël bestond, voortdurend gevaar liepen van vernietigd te worden door de omwonende vijandige buren. Aaneensluiting was dus noodig; deze had plaats wanneer inderdaad groot gevaar dreigde. Dan werden de onderlinge veeten vergeten en

[p. 43]

als één man schaarde zich Israël onder den krachtigen dapperen aanvoerder, die door zijne persoonlijkheid wist te imponeeren en te bezielen. Het richterentijdvak is rijk aan verhalen van groote daden door deze mannen bedreven. Men denke slechts aan Gideon, aan Jefta aan den mythischen Simson. Is het wonder, dat hieruit bij sommigen ontstond de gedachte dat het beter zou wezen, dat de verschillende stammen voortdurend onder één hoofd waren vereenigd? En ligt het niet tevens voor de hand, dat wanneer iemand, na zijn optreden als tijdelijk hoofd, door zijn succes, aanzien en macht had verworven, hij er naar streefde om, bij het eindigen van zijn aanvoerderstaak, toch zijn macht te blijven handhaven? En zoo kon werkelijk het richterschap geleidelijk overgaan in het koningsschap. En de kans hierop zou te grooter wezen, naarmate het gevaar voor omwonende vijanden grooter was. Welnu: hoe stond het in Israël aan het einde der Richteren periode? De Philistijnen die aartsvijanden der Joden, waren zeer machtig; een groot deel des lands was in hunne macht; aan de Oostgrens woonden Ammonieten, waarmede de Israëllers geduchte moeite hadden. De Ammonieten nu belegerden Jabes; met moeite konden de Jabesieten nog eenige dagen stand houden; dan zouden ze zich moeten overgeven. Boden worden rondgezonden door gansch Israël. Eén is er die krachtig durft optreden. Het is Saul. Aan het hoofd der gezamenlijke Israëllers heeft hij succes! Ligt het niet voor de hand, dat hij de aangewezen aanvoerder wordt tegen de Philistijnen, waartegen Israël nog jaren lang zou moeten kampen. Neen, meer dat hij aanvoerder blijft? En Saul zal wel genoeg eerzucht hebben bezeten om zich daartegen niet te verzetten -

[p. 44]

zijne vrienden zullen wel terstond hebben begrepen, dat het hun niet onvoordeelig zou zijn als Saul zijn hooge macht bleef behouden en tot koning werd uitgeroepen. En zoo zien we langs heel natuurlijken weg het koningschap in Israël ontstaan. Moed, durf, brutaliteit en het onontbeerlijke succes hebben steeds den weg tot den troon gebaad. Het is in Israël niet anders geweest dan overal elders. De geschiedenis valt hier geregeld in herhalingen.

Wat hebben wij nu voor waarde te hechten aan die andere berichten, welke ons mededeelingen geven omtrent het ontstaan van het koningschap in Israël? Ongetwijfetd is de historische toedracht ons overgeleverd in het verhaal van I Sam. XI. Maar hoe zijn die andere verhalen ontstaan?

Welnu, ik meen, dat we hier niet verlegen behoeven te staan en de oorsprong daarvan ons niet verborgen behoeft te blijven. Voor mij zijn ze hoogst belangrijk juist hierom, dat ze een bewijs leveren voor het streven om verband te brengen tusschen wereldlijk gezag en godsdienst.

Saul moest tegenover het volk koning wezen, niet door eigen wil en eigen kracht, maar van Godswege, maar ‘bij de gratie Gods’. Dáárom die verhalen in I Sam. IX: I-X: 16 (de ontmoeting van Samuel en Saul) en in Sam. X: 17-27 (de verkiezing door het lot te Mizpa).

[Dat we hier niet met geschiedenis d.i. met werkelijk gebeurde feiten te doen hebben is voor ieder vrijdenkend mensch duidelijk. Gesteld al, dat een volk geplaatst wordt voor de keuze van een koning, dan zou het toch zeer zeker niet door het lot laten uitma-

[p. 45]

ken, wie deze koning zou moeten wezen. Dit zou alleen kunnen gebeuren bij een volk van idioten. Wanneer wij in onze dagen het wonderbaarlijke schouwspel hebben kunnen waarnemen, dat het Noorsche volk vrijwillig zich de kostbare last van het koningschap op den hals heeft gehaalt, dan kunnen we ons toch niet denken, dat het door 't lot zou hebben laten beslissen wie de koning zou worden.

En wat betreft het verhaal aangaande de ontmoeting van Saul en Samuel, die hangt van onwaarschijnlijkheden aan elkaar.]

Wat ons wordt medegedeeld in I Sam. VIII en I Sam. XII, bevestigt deze meening zeer nadrukkelijk. Daar laat Samuel zijn waarschuwende stem hooren en schildert voor Israël af, al wat het zal hebben te verduren van een koning (VIII: 11-17) en wanneer eenmaal het pleit is beslecht en de koning is aangesteld, wordt dit voorgesteld als een zonde des volks (I Sam. XII). Hieruit blijkt inderdaad dat er (en dat moet geweest zijn geruimen tijd nà de instelling van het koningschap, toen deze verhalen in het boek Samuel werden opgesteld) eene partij was, die met het koningschap niet was ingenomen en misschien maar noode dit juk droeg. Wat moest men nu doen om aan het koningschap een schijn van ‘recht’ te geven? Waarop moest men zich beroepen? Op de werkelijke toedracht der zaak? Maar dat was geen aanbeveling! Moest men verhalen hoe Saul zich blijvende macht had weten te verzekeren met behulp van eene grootere of kleinere partij, die daar belang bij had?

Maar dat zou waarlijk de gehechtheid aan het koningschap bij het volk, dat er veel voor moest op-

[p. 46]

brengen, niet vergrooten? Wat dan? En het verhaal werd verzonnen dat het God zelf was, die een koning voor Israël had aangewezen. Niet het zwaard had hem het koningschap bezorgd - neen het was Gods werk - Saul was koning bij de gratie Gods. De menschen van het gezag hebben nooit meesterlijker zet gedaan! Geen leugen heeft hunne positie sterker kunnen maken dan deze. Met deze leugen kon alle oppositie tot zwijgen worden gebracht.

Het is deze leugen, die nog altijd, zoovele eeuwen nà de troonsbestijging van Israëls eerste koning, wordt gebruikt. Want nog steeds hebben we koningen en koninginnen, bij de gratie Gods. Nog steeds wordt, want hierop komt het neer, het gezag afgeleid van God. En men moet dit wel doen want anders ... anders is het absoluut onverdedigbaar.

Maar hierom juist, is zoo leerzaam, wat het boek Samuel ons te lezen geeft. Want dit verhaal is zòò doorzichtig, dat ieder die er kennis van neemt en het onbevooroordeeld aanziet, getroffen moet worden door het zeer duidelijk streven om het koningschap in onmiddellijk verband te brengen met den godsdienst.

Belangrijk is ook het streven om het te doen voorkomen alsof inderdaad de volkswil zich duidelijk uitsprak voor het koningschap, terwijl Samuel zich daartegen verzet. Nu is Samuel de vertegenwoordiger van den godsdienst, hij is niet alleen rechter, maar ook en vooral geestelijk leider. Zou daarin niet iets gelegen zijn van den strijd om de opperheerschappij tusschen den priester en den vorst? En wanneer dan toch Samuel, toegevend - volgens het verhaal - aan den drang des volks, op bevel van den Heer zelf, den Koning zalft,

[p. 47]

ligt dan daarin niet opgesloten, dat de priester den nederlaag leed, zeer zeker, maar daarna onmiddellijk zich aansloot bij den vorst om met hem de heerschappij te deelen?

Samuel en Saul vertegenwoordigen het geestelijken, het wereldlijk gezag. Deze twee strijden steeds om de opperheerschappij (men denke aan den strijd tusschen Keizer en Paus) maar ze helpen elkaar toch ook wederkeerig als het er om te doen is het gezag te handhaven. Dan staat de priester klaar met zijne wijding ter bescherming van den vorst; dan gebruikt de vorst zijn zwaard om over den priester te waken. Ze weten dat ze elkaar niet kunnen missen.

Het is bekend, dat nog steeds het gezag van God wordt afgeleid en op godsdienstige gronden wordt verdedigd. Voor allen, die deze meening zijn toegedaan is de Saul's geschiedenis hoogst belangrijk. Zij werpt een inderdaad verrassend licht op den werkelijken oorsprong van het koningsschap in Israël en op het streven om dit koningschap te rechtvaardigen tegenover 't volk.

N. Niedorp Jan. 1906.

N.J.C. Schermerhorn.